Καρκίνος: Γιατί ονομάστηκε έτσι και πώς τον αντιμετώπιζαν οι γιατροί της αρχαιότητας

Ο Σάτυρος εμφάνισε καρκίνο μεταξύ της βουβωνικής χώρας και του όσχεου. Καθώς η ασθένεια εξαπλωνόταν, ένιωθε όλο και μεγαλύτερους πόνους, δεν μπορούσε να κοιμηθεί και είχε σπασμούς.

Οι προχωρημένοι καρκίνοι σε αυτό το σημείο του σώματος θεωρούνταν ανεγχείρητοι και δεν υπήρχαν φάρμακα αρκετά ισχυρά για να ανακουφίσουν τον πόνο. Οι γιατροί δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα και ο καρκίνος πήρε τη ζωή του Σάτυρου σε ηλικία 65 ετών.

Ο καρκίνος ήταν ήδη πολύ γνωστός εκείνη την περίοδο, αναφέρει σε αφιέρωμά του το The Conversation. Ένα κείμενο που γράφτηκε στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., με τίτλο «Ασθένειες των γυναικών», περιέγραφε πώς αναπτύσσεται ο καρκίνος του μαστού:

«Σκληροί όγκοι σχηματίζονται […] από αυτούς αναπτύσσονται κρυμμένοι καρκίνοι [...] οι πόνοι εκτοξεύονται από το στήθος των ασθενών στο λαιμό τους και γύρω από την ωμοπλάτη [...] οι ασθενείς αδυνατίζουν σε όλο τους το σώμα [...] η αναπνοή μειώνεται, η αίσθηση της όσφρησης χάνεται».

Άλλα ιατρικά έργα αυτής της περιόδου περιγράφουν διάφορα είδη καρκίνου. Μια γυναίκα από τα Άβδηρα πέθανε από καρκίνο του θώρακα· ένας άνδρας με καρκίνο στο λαιμό επέζησε αφού ο γιατρός του έκαψε τον όγκο.

Από πού προέρχεται η λέξη «καρκίνος»;

Στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., οι γιατροί χρησιμοποιούσαν τη λέξη κάρκινος – κάβουρας στα αρχαία ελληνικά – για να περιγράψουν κακοήθεις όγκους. Αργότερα, όταν οι λατινόφωνοι γιατροί περιέγραφαν την ίδια ασθένεια, χρησιμοποιούσαν τη λατινική λέξη για τον κάβουρα: cancer. Και η ονομασία έμεινε.

Ακόμη και στην αρχαιότητα, οι άνθρωποι αναρωτιόντουσαν γιατί οι γιατροί ονόμασαν την ασθένεια από ένα ζώο. Μια εξήγηση ήταν ότι ο κάβουρας είναι επιθετικό ζώο, όπως ακριβώς και ο καρκίνος μπορεί να είναι μια επιθετική ασθένεια. Μια άλλη εξήγηση ήταν ότι ο κάβουρας μπορεί να πιάσει ένα μέρος του σώματος ενός ανθρώπου με τις δαγκάνες του και είναι δύσκολο να αφαιρεθεί, όπως ακριβώς και ο καρκίνος μπορεί να είναι δύσκολο να αφαιρεθεί όταν έχει αναπτυχθεί.

Άλλοι πίστευαν ότι οφειλόταν στην εμφάνιση του όγκου. Ο ιατρός Γαληνός (129 – 216 μ.Χ.) περιέγραψε τον καρκίνο του μαστού συγκρίνοντας τη μορφή του όγκου με αυτή ενός κάβουρα:

«Συχνά έχουμε δει στους μαστούς έναν όγκο που μοιάζει ακριβώς με καβούρι. Όπως το ζώο αυτό έχει πόδια σε κάθε πλευρά του σώματός του, έτσι και σε αυτή την ασθένεια οι φλέβες της αφύσικης διόγκωσης τεντώνονται σε κάθε πλευρά, δημιουργώντας μια μορφή παρόμοια με κάβουρα».

Τι προκαλούσε τον καρκίνο;

Στην ελληνορωμαϊκή περίοδο υπήρχαν διαφορετικές απόψεις σχετικά με την αιτία του καρκίνου.

Σύμφωνα με μια ευρέως διαδεδομένη αρχαία ιατρική θεωρία, το σώμα έχει τέσσερα υγρά: αίμα, κίτρινη χολή, φλέγμα και μαύρη χολή. Αυτά τα τέσσερα υγρά πρέπει να διατηρούνται σε ισορροπία, διαφορετικά το άτομο αρρωσταίνει. Αν κάποιος υπέφερε από υπερβολική ποσότητα μαύρης χολής, πίστευαν ότι αυτό θα οδηγούσε τελικά σε καρκίνο.

Ο γιατρός Ερασίστρατος (315 – 340 π.Χ.) διαφωνούσε με την παραπάνω άποψη· ωστόσο, απ' όσο γνωρίζουμε, δεν προσέφερε κάποια εναλλακτική εξήγηση.

Πώς αντιμετώπιζαν τον καρκίνο;

Ο καρκίνος αντιμετωπιζόταν με διάφορους τρόπους. Θεωρήθηκε ότι οι καρκίνοι στα αρχικά τους στάδια μπορούσαν να θεραπευτούν με τη χρήση φαρμάκων.

Σε αυτά περιλαμβάνονταν φάρμακα που προέρχονταν από φυτά (όπως αγγούρι, βολβός νάρκισσου, ρίκινος, βίκος, λάχανο), ζώα (όπως η στάχτη ενός καβουριού) και μέταλλα (όπως αρσενικό).

Ο Γαληνός ισχυριζόταν ότι με τη χρήση αυτού του είδους των φαρμάκων και την επανειλημμένη κάθαρση των ασθενών του με εμετικά ή κλύσματα, κατάφερνε μερικές φορές να εξαφανίζει τους αναδυόμενους καρκίνους. Επίσης, η ίδια θεραπεία εμπόδιζε μερικές φορές τους πιο προχωρημένους καρκίνους να συνεχίσουν να αναπτύσσονται. Αν τα φάρμακα δεν απέδιδαν, θεωρούσε ότι είναι απαραίτητη η χειρουργική επέμβαση.

Μια τέτοια επέμβαση συνήθως αποφεύγονταν, καθώς οι ασθενείς είχαν την τάση να πεθαίνουν από την απώλεια αίματος. Οι πιο επιτυχημένες επεμβάσεις αφορούσαν καρκίνους στο άκρο του μαστού. Ο Λεωνίδας, ένας γιατρός που έζησε τον δεύτερο και τον τρίτο αιώνα μ.Χ., περιέγραψε τη μέθοδό του, η οποία περιελάμβανε καυτηρίαση:

«Συνήθως χειρουργώ σε περιπτώσεις όπου οι όγκοι δεν επεκτείνονται στο στήθος [...] Όταν η ασθενής έχει τοποθετηθεί ανάσκελα, κόβω την υγιή περιοχή του μαστού πάνω από τον όγκο και στη συνέχεια καυτηριάζω την τομή μέχρι να σχηματιστούν κρούστες και να σταματήσει η αιμορραγία. Στη συνέχεια, κάνω ξανά τομή, χαράσσοντας την περιοχή καθώς κόβω βαθιά στο στήθος, και πάλι καυτηριάζω. Αυτό [την τομή και τον καυτηριασμό] το κάνω αρκετά συχνά [...] Με αυτόν τον τρόπο η αιμορραγία δεν είναι επικίνδυνη. Αφού ολοκληρωθεί η εκτομή καυτηριάζω και πάλι ολόκληρη την περιοχή μέχρι να αποξηρανθεί».

Ο καρκίνος θεωρούνταν γενικά ανίατη ασθένεια και γι' αυτό τον φοβόντουσαν. Ο ποιητής Silius Italicus (26-102 μ.Χ.) που έπασχε από καρκίνο, αυτοκτόνησε για να δώσει τέλος στο μαρτύριό του.

Οι ασθενείς προσεύχονταν επίσης στους θεούς για θεραπεία. Ένα παράδειγμα είναι η Ιννοκέντια, μια αριστοκράτισσα που έζησε στην Καρχηδόνα (η σημερινή Τυνησία) τον πέμπτο αιώνα μ.Χ.. Είπε στον γιατρό της ότι η θεϊκή παρέμβαση είχε θεραπεύσει τον καρκίνο του μαστού της (αν και εκείνος δεν την πίστεψε).