Τα μυστικά της επιβίωσης του Homo sapiens – Γιατί εξαφανίστηκαν τα άλλα είδη ανθρώπων;

«Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετά από αυτά τα είδη εξαφανίστηκαν την εποχή που ο Homo sapiens άρχισε να εξαπλώνεται από την Αφρική και σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο», λέει στον Guardian ο καθηγητής Κρις Στρίνγκερ, από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου. «Αυτό που δεν ξέρουμε είναι αν αυτή η εξάπλωση είχε άμεση σχέση».

Υπάρχουν πολλές θεωρίες γύρω από την εξαφάνιση των ανθρώπινων ξαδέλφων μας και περιορισμένα στοιχεία για να αποκρυπτογραφήσουμε τι ακριβώς συνέβη. Αλλά πρόσφατες μελέτες παρέχουν δελεαστικές ενδείξεις.

Αυτό που γνωρίζουμε είναι περίπου 40.000 χρόνια πριν, ο Homo sapiens ήταν πια ο τελευταίος άνθρωπος που έμεινε όρθιος από μια μεγάλη και ποικίλη ομάδα δίποδων ανθρωποειδών. Κάποιοι υποθέτουν ότι ο Homo sapiens είχε καλύτερα ποσοστά επιβίωσης βρεφών από τα άλλα ανθρωποειδή, ή ότι οι κλιματικές αλλαγές έσπρωξαν άλλα είδη στο χείλος του γκρεμού. Άλλοι θεωρούν ότι ο Homo sapiens κυνηγούσε άλλους ανθρώπους ή διασταυρώθηκε μαζί τους και αφομοίωσε τη γενετική τους.

Πριν από περίπου 300.000 χρόνια, οι πρώτοι πληθυσμοί Homo sapiens εμφανίστηκαν στην Αφρική. Δεν έμοιαζαν με τους σύγχρονους ανθρώπους, αλλά μας μοιάζουν περισσότερο από ό,τι τα άλλα είδη Homo. Είχαν ψηλά, στρογγυλεμένα κρανία με σχεδόν κάθετο μέτωπο. Είχαν επίσης πηγούνι – κάτι που κανένα άλλο είδος Homo δεν είχε.

Το πότε ο Homo sapiens απομακρύνθηκε από την Αφρική αποτελεί αντικείμενο έντονης συζήτησης. Τα γενετικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι υπήρξε μια μεγάλη εξόρμηση από την ήπειρο μεταξύ 80.000 και 60.000 ετών πριν. Αλλά δεν ήταν η πρώτη αποστολή. Ένα κρανίο Homo sapiens που βρέθηκε στο σπήλαιο Απήδημα στη Μάνη είναι τουλάχιστον 210.000 ετών, το παλαιότερο που έχει βρεθεί εκτός Αφρικής.

Τα άλλα ανθρώπινα είδη

Γνωρίζουμε αρκετές άλλες ομάδες Homo που υπήρχαν παράλληλα με τον Homo sapiens μεταξύ 300.000 και 100.000 ετών πριν. Ορισμένες ήταν αρκετά παρόμοιες με αυτόν. Οι Νεάντερταλ άντεξαν τον ψυχρό καιρό της Ευρώπης και οι μυστηριώδεις Ντενίσοβαν ζούσαν στη σημερινή Σιβηρία και το Θιβέτ και πιθανώς και πιο μακριά.

Ο Homo erectus περιπλανιόταν ακόμα σε μέρη της Ινδονησίας, ο Homo longi ζούσε στην Κίνα. Ο Homo rhodesiensis (επίσης γνωστός ως Homo bodoensis ή Homo heidelbergensis) ζούσε στην κεντρική και νότια Αφρική.

Άλλα είδη ήταν αρκετά διαφορετικά από εμάς: Ο Homo naledi, με εγκέφαλο σε μέγεθος πιθήκου, περιπλανιόταν στα δασώδη λιβάδια της Νότιας Αφρικής, και οι μικροσκοπικοί Homo floresiensis και Homo luzonensis ζούσαν στα νησιά Flores και Luzon στην Ινδονησία και στις Φιλιππίνες αντίστοιχα.

Τα πλεονεκτήματα του Homo sapiens

Για τα περισσότερα αρχαία ανθρώπινα είδη, το αρχείο απολιθωμάτων είναι φτωχό. Για τους Νεάντερταλ και τους Ντενίσοβαν υπάρχουν αρκετά δεδομένα, συμπεριλαμβανομένων πλήρων γονιδιωμάτων, που οδήγησαν τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι τα είδη αυτά ζούσαν σε μικρές ομάδες και διασταυρώνονταν συχνά. Η έλλειψη γενετικής ποικιλομορφίας θα καθιστούσε αυτούς τους πληθυσμούς πιο επιρρεπείς σε ασθένειες και επομένως λιγότερο πιθανό να επιβιώσουν.

Ο Homo sapiens, συγκριτικά, είχε μεγαλύτερες ομάδες και μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία, που του έδινε πλεονεκτήματα πέρα από την ανθεκτικότητα σε ασθένειες. «Στον Homo sapiens, βλέπουμε μεγαλύτερα κοινωνικά δίκτυα που εκτείνονται σε όλο το ευρύτερο τοπίο», λέει ο καθηγητής Στρίνγκερ.

«Το να έχεις ευρεία δίκτυα σου δίνει ένα ασφαλιστήριο συμβόλαιο, διότι αν είσαι συγγενής με ανθρώπους που βρίσκονται λίγο πιο μακριά, αν υπάρξει μια περιβαλλοντική κρίση – σου τελειώνει η τροφή ή το νερό – μπορείς να μετακινηθείς στο περιβάλλον τους και δεν είναι εχθροί, είναι συγγενείς σου». Τέτοια δίκτυα επιτρέπουν επίσης την ανταλλαγή ιδεών και την καινοτομία, προσθέτει.

Αυτή η κοινωνική ανθεκτικότητα θα μπορούσε να βοηθήσει τον Homo sapiens να επιβιώσει από κλιματικές αλλαγές που θα είχαν σκοτώσει λιγότερο προσαρμοστικά άτομα και είδη. Το ίδιο ισχύει και για κάποιες φαινομενικά μικρές, αλλά πολύ σημαντικές καινοτομίες, όπως η ύφανση ή το ράψιμο.

«Από τη στιγμή που υφαίνεις, μπορείς να φτιάξεις καλάθια ή δίχτυα παγίδευσης... Μια βελόνα ραψίματος σου δίνει καλύτερη στεγανοποίηση, οπότε έχεις καλύτερα μονωμένες σκηνές και μπορείς να κρατάς τα μωρά σου ζεστά, κάτι που είναι φυσικά κρίσιμο για την επιβίωση των βρεφών», λέει ο Στρίνγκερ.

Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι ο Homo sapiens αφομοίωσε τα ξαδέρφια του στη γονιδιακή δεξαμενή – υπάρχουν γενετικές αποδείξεις ότι αυτό συνέβη, αν και το κατά πόσον ευθύνεται για την εξαφάνιση των άλλων ειδών είναι ακόμη αμφισβητήσιμο. Ορισμένοι άνθρωποι που ζουν σήμερα στην Ευρασία έχουν έως και 2% DNA Νεάντερταλ, ενώ οι πληθυσμοί στην Ωκεανία, η οποία περιλαμβάνει την Αυστραλασία, τη Μελανησία, τη Μικρονησία και την Πολυνησία, έχουν από 2% έως 4% DNA Ντενίσοβαν. Ορισμένες ομάδες έχουν ακόμη υψηλότερο ποσοστό. Υπάρχει επίσης το βασανιστικό μυστήριο ενός άγνωστου ανθρώπινου προγόνου, ο οποίος συνεισέφερε μεταξύ 2% και 19% της γενετικής καταγωγής στους ανθρώπους που ζουν σήμερα στη δυτική Αφρική.

«Η δικτύωση είναι σημαντική, η ικανότητα προσαρμογής στις αλλαγές είναι σημαντική, και αυτό είναι σίγουρα κάτι που θα αντιμετωπίσουμε όλοι μας με την κλιματική αλλαγή», λέει ο Στρίνγκερ. «Η ανθρωπότητα θα βρεθεί αντιμέτωπη είτε με τη συνεργασία μπροστά σε αυτές τις κρίσεις είτε με τον ανταγωνισμό. Και αυτό που βλέπουμε από τους Νεάντερταλ και τους Homo sapiens είναι ότι οι ομάδες που συνεργάστηκαν καλύτερα ήταν αυτές που τα κατάφεραν».