Λατινική Αμερική. Το τέλος του σοσιαλιστικού πειράματος και η παρακαταθήκη του

Το πρώτο που είχα σκεφτεί να του πω ήταν ότι αντίστοιχο μοντέλο είχαμε για πολλά χρόνια και εμείς στην Ελλάδα, το οποίο όταν κόντευε να εξαντληθεί, είχε έρθει η Ευρωπαϊκή Ένωση με φθηνό χρήμα να του δώσει λίγο χρόνο ζωής ακόμη. Αυτό όμως δεν απέτρεψε το πρώτο μνημόνιο (και όσα ακολούθησαν). Προτίμησα όμως να μην του χαλάσω τη διάθεση και η κουβέντα επέστρεψε στη λογοτεχνία και στο σινεμά...

Το λατινοαμερικάνικο πολιτικό και οικονομικό μοντέλο της τελευταίας 15ετίας, που για τις ανάγκες του άρθρου ας το ονομάσουμε "προοδευτικό" ( όπως το αποκαλούν και οι υποστηρικτές του, ακόμη και οι μετριοπαθείς) φαίνεται ότι έκλεισε τον κύκλο του, με τις χώρες τις Νοτίου Αμερικής που αποτελούν και την ατμομηχανή της οικονομίας της, να βρίσκονται σε πολιτική και οικονομική κρίση. (Και εκεί δεν υπάρχει κάποιος αντίστοιχος κύριος Ντράγκι να τις ενισχύσει με φθηνό χρήμα).

Αν προσπαθήσει κανείς να κάνει έναν παραλληλισμό, η Λατινική Αμερική από το 2.000 και μετά, έχει πάρα πολλά κοινά με την Ευρώπη της δεκαετίας του '80, όταν τα σοσιαλιστικά κόμματα κέρδιζαν το ένα μετά το άλλο τις εκλογές, οι κρατικές δαπάνες εκτινάσσονταν φέρνοντας ευημερία και η Ευρωπαϊκή Ένωση διευρυνόταν. Το ίδιο έγινε και στη Λατινική Αμερική. Τα σοσιαλιστικά κόμματα ανέβαιναν στην εξουσία μέσω τις κάλπης (κάτι το οποίο ήταν πάρα πολύ σημαντικό για μια γεωγραφική περιοχή όπου οι πολιτικές αλλαγές μέχρι τότε γίνονταν με πραξικοπήματα ή αντάρτικα κινήματα), οι κρατικές δαπάνες έδωσαν δουλειές και έφτιαξαν κοινωνικό κράτος σε χώρες που η πλειοψηφία του πληθυσμού ζούσε στη φτώχεια και δημιουργήθηκαν οι πρώτες προσπάθειες για κοινές αγορές (πχ Mercosur. Αρχικά Βραζιλία, Αργεντινή, Ουρουγουάη, Παραγουάη).

"Ένας καλύτερος καπιταλισμός"

Σήμερα οι χώρες τις Λατινικής Αμερικής που πρωτοστάτησαν σε αυτό το πείραμα ζούνε το hangover του πάρτι που προηγήθηκε, για μία σειρά από λόγους που δεν βασίζονται μόνο στο πως διαχειρίζεται κανείς την οικονομία, αλλά και σε μια σειρά παράγοντες που θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε στη συνέχεια. Αναμφίβολα μια τέτοια ανάλυση δεν μπορεί να μην έχει ιδεολογικές προεκτάσεις καθώς αυτό που συνέβη σε αυτές τις χώρες, ήταν στην ουσία, και εξακολουθεί να είναι, μία μάχη της ελεύθερης αγοράς και των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, και ενός μετριοπαθούς σοσιαλισμού που απλώς ζητούσε και ζητά, έναν "καλύτερο καπιταλισμό", για να χρησιμοποιήσουμε και τον όρο του ιστορικού Πάμπλο Οσπίνα Περάλτα.

Αποδεικνύεται για μια ακόμη φορά ότι ο "καλύτερος καπιταλισμός", γιατί ας μην έχουμε καμία ψευδαίσθηση ότι υπήρξε σοσιαλισμός σε αυτές τις χώρες, ήταν απλά μια αναδιανομή πλούτου που στηρίχθηκε στο πετρέλαιο και στις πρώτες ύλες από τη μία και στον δανεισμό από την άλλη. Ας το πούμε σοσιαλδημοκρατία για να έχουμε ένα σημείο αναφοράς. Σημαντικό; Σίγουρα πάρα πολύ σημαντικό για τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων που για πρώτη φορά ένιωσαν πολίτες, για πρώτη φορά πήγαν σε γιατρό και τα παιδιά τους σε σχολείο

Επιπλέον, καιρός είναι να ξεπεράσουμε τους αφορισμούς του τύπου "μη γίνουμε Αργεντινή", "μη γίνουμε Βενεζουέλα", που ούτε καν υπεραπλουστεύουν μια κατάσταση αλλά αποπροσανατολίζουν καθώς γίνονται εργαλεία μικροπολιτικής αποκρύπτοντας τα όποια θετικά χωρίς να δίνουν καμία ερμηνεία για τους λόγους που το συγκεκριμένο μοντέλο έκλεισε τον κύκλο του.

Άστεγοι στο Σάο Πάουλο της Βραζιλίας. Παρά τα σημαντικά βήματα η χώρα δεν έχει καταφέρει να εξαλείψει τη φτώχεια Πηγή: REUTERS/Nacho Doce

Για την ιστορία, να πούμε ότι στην Αργεντινή μετά την χρεοκοπία και με τις πολιτικές των Κίρχνερ, η χώρα είχε ανάπτυξη άνω του 7% για πολλά χρόνια και ανεργία σχεδόν 5%. Ενώ η Βενεζουέλα έδωσε για πρώτη φορά πολιτική αντιπροσώπευση στην πλειοψηφία του λαού της, παροχές υγείας, παιδείας και στέγης σε εκατομμύρια. Στη Βραζιλία δε, οι πολιτικές του Λούλα ντα Σίλβα και της διαδόχου του έριξαν το ποσοστό των νοικοκυριών που ζούσαν στην απόλυτη φτώχεια από το 13% στο 1% μέσα σε μία δεκαετία. Τι πήγε λοιπόν στραβά και που βρισκόμαστε σήμερα;
Όλες αυτές οι κυβερνήσεις είχαν μεγάλους αντιπάλους, όχι μόνο στο εσωτερικό τους, αλλά κυρίως την ηγεμονική δύναμη της περιοχής και του κόσμου ολόκληρου, τις ΗΠΑ. Βέβαια δεν φταίει μόνο η αντιπολίτευση, τα media που σε ποσοστό 90% ήταν και είναι εχθρικά σε αυτές τις κυβερνήσεις και ο "εξωτερικός εχθρός". Όλες τους έκαναν λάθη κυρίως στην οικονομική πολιτική, έδωσαν υποσχέσεις που δεν μπόρεσαν να εκπληρώσουν, και προκειμένου να αποφύγουν εκλογικές ήττες ανέχθηκαν τη διαφθορά και έναν κρατικό μηχανισμό που έκανε τα ίδια με τους προκατόχους του.

Η αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ

Οι ΗΠΑ είχαν και έχουν πολλούς λόγους να μη θέλουν αυτές τις κυβερνήσεις. Με βάση τη "Συναίνεση της Ουάσιγκτον" ένα σχέδιο νεοφιλελεύθερων πολιτικών για την Λατινική Αμερική, οι ΗΠΑ θέλησαν την προηγούμενη δεκαετία να δημιουργήσουν μια ζώνη ελεύθερου εμπορίου η οποία βέβαια θα ενίσχυε πρωτίστως τις δικές τους επιχειρήσεις. Στην Σύνοδο των χωρών της Αμερικής το 2005, το σχέδιο αυτό απορρίφθηκε γκρεμίζοντας το σχέδια της Ουάσιγκτον και αντίστοιχα οι χώρες της Νοτίου Αμερικής προχώρησαν προς την ενδυνάμωση της Mercosur με την ένταξη νέων μελών, αν και όχι με πλήρη δικαιώματα.

Επιπλέον αυτές οι κυβερνήσεις άνοιξαν την πόρτα της ηπείρου στη Ρωσία και στην Κίνα. Οι Ρώσοι πούλαγαν οπλικά συστήματα, αεροπλάνα ελικόπτερα κτλ. οι Κινέζοι μπήκαν σε μετοχικές συνθέσεις μεγάλων εταιριών, έγιναν από τους καλύτερους πελάτες για πρώτες ύλες κτλ. Καταλαβαίνει κανείς ότι, η μέχρι πρότινος πίσω αυλή των ΗΠΑ είχε ξεφύγει από τον έλεγχο της Ουάσιγκτον. Θα ήταν αδιανόητο σε άλλες εποχές να πουλούν οι Ρώσοι ελικόπτερα σε χώρες όπως το Εκουαδόρ για παράδειγμα. Όπως επίσης ήταν αδιανόητο η Βραζιλία να συμμετέχει στους Brics τη δεύτερη ισχυρότερη οικονομική ομάδα στον κόσμο, "κάνοντας παιχνίδι" με Ρωσία, Κίνα, Ινδία και Ν. Αφρική.

To 2002 o Ούγκο Τσάβες ανατράπηκε για μερικές μέρες από στρατιωτικό πραξικόπημα αλλά είχε προλάβει να εδραιωθεί στο στράτευμα και το πραξικόπημα κατέρρευσε από μέσα. Για την ιστορία, να αναφέρουμε ότι στο πραξικόπημα είχε ρόλο και ο μετέπειτα υποψήφιος πρόεδρος και σημερινός ηγέτης της αντιπολίτευσης Ενρίκε Καρπίλες.

Το 2009 ένα νέο πραξικόπημα ανέτρεψε την πρόεδρο της Ονδούρας Μανουέλ Σελάγια για υποτιθέμενη παραβίαση του Συντάγματος. Επεδίωκε την δημιουργία μιας συντακτικής συνέλευσης για τη συνταγματική αναθεώρηση. Το πραξικόπημα στο οποίο συμμετείχε και ο στρατός, τον ανέτρεψε και τον οδήγησε στην εξορία. Αν και ο Αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα δημόσια εξέφρασε την υποστήριξη στο πρόσωπό του, στα email της τότε υπουργού εξωτερικών Χίλαρι Κλίντον που ήρθαν στη δημοσιότητα χρόνια αργότερα, φαίνεται η σπουδή της Κλίντον να προχωρήσουν χωρίς καθυστερήσεις οι εκλογές που είχαν ήδη προκηρυχθεί, παρά το να αποκατασταθεί ο πρόεδρος.

Άλλη μία αποπομπή προέδρου

Τρία χρόνια μετά, το σκηνικό επαναλαμβάνεται στην Παραγουάη με την αποπομπή του προέδρου Φερνάντο Λούγκο για "πλημμελή άσκηση των καθηκόντων του" μετά από επεισόδια μεταξύ αστυνομίας και αγροτών με 17 νεκρούς. Οι χώρες της Λ. Αμερικής, ακόμη και αυτές με συντηρητικές κυβερνήσεις αρνήθηκαν να επικυρώσουν την απόφαση και η Παραγουάη μάλιστα εκδιώχθηκε από την Mercosur. (Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι ο αντιπρόεδρος του Λούγκο, Φεντερίκο Φράνκο λίγο νωρίτερα είχε μεταπηδήσει στην αντιπολίτευση και έγινε μάλιστα και ηγέτης της).

Αναφέρουμε τα παραπάνω για να καταδείξουμε ότι η πολιτική διελκυστίνδα στη Λατινική Αμερική είναι ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα συμμαχιών, συμφερόντων, και διεθνούς διπλωματίας και δεν αρκεί μόνο να είσαι καλός πρόεδρος ή να τα πηγαίνεις καλά με την οικονομία.
Φτάνουμε στο 2015 όπου γίνεται η μεγάλη ανατροπή στην Αργεντινή. Η δεύτερη ισχυρότερη οικονομικά χώρα της Νοτίου Αμερικής γυρίζει σελίδα και μετά από σχεδόν 15 χρόνια κυριαρχίας της "δυναστείας Κίρχνερ" εξέλεξε έναν νεοφιλελεύθερο πρόεδρο ο οποίος το πρώτο που έκανε ήταν να έρθει σε συμβιβασμό με τους δανειστές της χώρας για τις εκκρεμότητες από την εποχή της χρεοκοπίας.

"Μάκρι σημαίνει ανεργία". Ο νέος πρόεδρος της Αργεντινής είναι ήδη αντιμέτωπος με μεγάλες διαδηλώσεις. Πηγή: REUTERS/Marcos Brindicci

Οι αγορές μάλιστα πριμοδότησαν την νέα κυβέρνηση που μπήκε με βήμα γοργό ξανά στον παγκόσμιο οικονομικό χάρτη, καθώς ομόλογα αξίας 16,5 δις ευρώ που εξέδωσε "μοσχολπουλήθηκαν". Η νέα κυβέρνηση έχει μια μεγάλη ατζέντα ιδιωτικοποιήσεων και επίσης προχώρησε σε συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας με τις ΗΠΑ για την δημιουργία αμερικανικής βάσης στην Παταγονία. Οι Κίρχνερ δεν ήταν ριζοσπάστες πολιτικοί. Ήταν απλοί περονιστές που στη δύσκολη στιγμή έπαιξαν σκληρό πόκερ με τους δανειστές εφαρμόζοντας μια νεοκεϊνσιανή πολιτική και βασίστηκαν στον μεγάλο παραγωγικό ιστό της χώρας.

Αλλαγή σελίδας στην Αργεντινή

Ωστόσο η απομόνωση από τις αγορές και οι προσπάθειες να σταθεί ως χώρα μόνο με τις δικές της δυνάμεις, έφεραν κάποια στιγμή και οικονομικά προβλήματα, υποτίμηση του νομίσματος, υψηλό πληθωρισμό. Παρόλα αυτά η Κριστίνα Φερνάντες Κίρχνερ κατάφερε να κρατήσει τη χώρα όρθια και μετά την οικονομική κρίση του 2009, και όσο βυθιζόταν η οικονομία της Βραζιλίας, του κυριότερου εμπορικού της εταίρου.

Είχε επίσης τη δυνατότητα και τη διορατικότητα να "παίζει" με τους Αμερικάνους όταν έκρινε σκόπιμο ή όταν έβλεπε ότι δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η υπόθεση της εθνικοποίησης της πετρελαϊκής YPF, η οποία ανήκε στην ισπανική Repsol. H Κίρχνερ πέταξε έξω τους Ισπανούς από την YPF αλλά όχι και τους Αμερικανούς. Και μάλιστα του πέταξε έξω πριν εξαγοράσουν το ποσοστό τους οι Κινέζοι. Την ίδια ώρα έδινε την εκμετάλλευση νέων κοιτασμάτων φυσικού αερίου και πετρελαίου στην αμερικανική Exxon. Η δεξιά κέρδισε στην Αργεντινή επειδή το πολιτικό κεφάλαιο της Κίρχνερ απλώς εξαντλήθηκε, χαρακτηριστικό γνώρισμα των δυτικών δημοκρατιών. Όμως άφησε παρακαταθήκη ισχυρά συνδικάτα και μια μεγάλη εκλογική δύναμη που ήδη έχει αρχίσει να δείχνει τα δόντια της στη νέα κυβέρνηση του Μαουρίσιο Μάκρι.

"Βελούδινο πραξικόπημα"

Η Ντίλμα Ρούσεφ στη Βραζιλία είναι ένα ακόμη θύμα αυτής της πολιτικής διαμάχης που δεν γίνεται πάντα με όρους κάλπης. Η Ρούσεφ παύθηκε για τρεις μήνες από τα καθήκοντά της με την κατηγορία ότι "μαγείρεψε" τον προϋπολογισμό για να διαθέσει τα χρήματα σε διάφορες κοινωνικές δαπάνες. Άλλη μια περίπτωση αποπομπής προέδρου με περίεργες μεθόδους. Ο αντικαταστάτης της Μισέλ Τέμερ εμφανίζεται στα έγγραφα του Wikileaks ως πληροφοριοδότης της CIA, ενώ κατηγορείται και για χρηματισμό. Στην παύση της, έπαιξαν σημαντικό ρόλο τα μέσα ενημέρωσης της χώρας τα οποία για μήνες έκαναν μια συντονισμένη καθημερινή επίθεση στην κυβέρνηση Ρούσεφ. Δεν φταίνε αυτά για την αποπομπή της, ωστόσο δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι δημιούργησαν κλίμα εναντίων της. Για να λέμε και τα πράγματα με το όνομά τους επειδή κάποιος μπορεί να πει ότι υπερβάλουμε για τον ρόλο που μπορεί να έπαιξαν τα ΜΜΕ, σύμφωνα με τους Ρεπόρτερς χωρίς σύνορα, το 90% των μέσων στη Βραζιλία ανήκουν σε επτά οικογένειες και ο όμιλος Globo που αντιπολιτεύεται την Ρούσεφ έχει το 40% της αγοράς.

Υποστηρικτές της αποπεμφθείσας προέδρου της Βραζιλίας, Ντίλμα Ροούσεφ, σε διαδήλωση στο Ρίο ντε Τζανέιρο REUTERS/Ricardo Moraes

Βέβαια ας μην ψάχνουμε να βρούμε μόνο θεωρίες συνομωσίας. Η Ντίλμα Ρούσεφ και το Εργατικό Κόμμα είχαν καιρό πριν ξοδέψει το πολιτικό τους κεφάλαιο. Ο προκάτοχος της Ρούσεφ, Λούλα ντα Σίλβα έκανε κοινωνική πολιτική σε εποχές που το πετρέλαιο ήταν στα 100 δολάρια και οι τιμές των εμπορευμάτων στα ύψη. Με την πτώση του πετρελαίου άρχισαν σταδιακά τα προβλήματα τα οποία για τη Ρούσεφ ξεκίνησαν αμέσως μετά τη νίκη της στις εκλογές του 2014. Για την αντιπολίτευση, η ήττα ήταν μια ψυχρολουσία.

Σχεδόν αμέσως μεγάλες επιχειρήσεις της χώρας με τη υποστήριξη των περισσοτέρων μέσων ενημέρωσης άρχισαν να πιέζουν την κυβέρνηση να προχωρήσει σε διαρθρωτικές αλλαγές. Το 2015 υπό την πίεση της ύφεσης που σήμερα έχει κλείσει σχεδόν ενάμιση χρόνο η Ρούσεφ προχώρησε σε σημαντικές περικοπές στα κοινωνικά προγράμματα, γεγονός που έριξε τη δημοτικότητά της στο ναδίρ. Αν γίνονταν εκλογές το 2015 το πιθανότερο θα ήταν να τις έχανε αλλά αυτό δεν αλλάζει το ότι παύθηκε με περίεργο τρόπο. Και σε κάθε περίπτωση είχε μπροστά της άλλα τρία χρόνια για να προσπαθήσει να κάνει την οικονομία να ανακάμψει.

Βενεζουέλα, ο μεγάλος ασθενής

Και φτάνουμε τέλος στη χώρα απ όπου ξεκίνησαν όλα αυτά, τη Βενεζουέλα. Από το 1998 όταν ανέβηκε στην εξουσία ο Ούγκο Τσάβες η Βενεζουέλα είναι το βαρόμετρο των εξελίξεων στην Λατινική Αμερική. Με όπλο το πετρέλαιο ο Τσάβες έκανε κοινωνική πολιτική βγάζοντας από τη φτώχεια εκατομμύρια κόσμο, αλλά παράλληλα το σύστημά του άρχισε να αναπτύσσει όλες τις παθογένειες που αναπτύσσει ο κρατισμός. Ο Τσάβες και στη συνέχεια ο Μαδούρο, δέχθηκαν ένα ανελέητο πόλεμο από τα μέσα ενημέρωσης και την αντιπολίτευση αλλά και από τις ΗΠΑ. Βέβαια για το ότι η κυβέρνηση της χώρας δεν προνόησε να δημιουργήσει τις παραγωγικές δομές εκείνες που θα τις επέτρεπαν να επιβιώσει όταν οι τιμές του πετρελαίου καταρρεύσουν, δε της φταίνε η αντιπολίτευση ούτε τα μέσα ενημέρωσης. Το οικονομικό μοντέλο της Βενεζουέλας βασίστηκε στο πετρέλαιο που άφηνε μεγάλα συναλλαγματικά αποθέματα για τις εισαγωγές.

Βενεζουέλα. Φωτογραφία από κάμερα ασφαλείας σε κατάστημα την ώρα που πολίτες το λεηλατούν, Πηγή: REUTERS

Όταν το πετρέλαιο κατάρρευσε άρχισαν τα προβλήματα. Η οικονομία της χώρας καταρρέει με το δολάριο να διατίθεται πλέον σε δύο διαφορετικές ισοτιμίες για τις εισαγωγές και ότι τύχει στη μαύρη αγορά και πλέον τα ράφια αδειάζουν, τα νοσοκομεία ξεμένουν από φάρμακα και ο λαός καταφεύγει σε λεηλασίες για τα απαραίτητα. Το ΑΕΠ της χώρας καταρρέει και ο πληθωρισμός βρίσκεται σε τριψήφια νούμερα. Η αντιπολίτευση έχει συγκεντρώσει υπογραφές για διεξαγωγή δημοψηφίσματος για τον αποπομπή του Νικολάς Μαδόυρο η κυβέρνηση του οποίου συχνά καταφεύγει σε άγρια καταστολή και σε συλλήψεις για να διατηρηθεί στην εξουσία. Από το Φεβρουάριο έχουν χάσει τη ζωή τους 17 άτομα.

Καταστολή και παρακράτος

Βία όμως και παρακρατικές ομάδες υπάρχουν και από την άλλη πλευρά με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη δολοφονία στα τέλη του 2014 του βουλευτή του κυβερνώντος κόμματος Ρόμπερτ Σέρα αλλά και του δημοσιογράφου και υπευθύνου τύπου του Σοσιαλιστικού κόμματος Ρικάρντο Ντουράν.

Η κατάσταση στη Βενεζουέλα δείχνει να μην είναι αναστρέψιμη εκτός και αν υπάρξει κάποια σημαντική είδηση από την αγορά του πετρελαίου, ή αν ο Μαδουρο βρει οικονομική υποστήριξη σε Κίνα ή Ρωσία. Με την Βραζιλία και την Αργεντινή να είναι πλέον σε άλλο μήκος κύματος ο Μαδούρο έχει μείνει μόνο με την υποστήριξη της Βολιβίας και του Εκουαδόρ που δεν θα ρισκάρουν όμως σε καμία περίπτωση το πρόβλημα της Βενεζουέλας να γίνει και δικό τους. Σε κάθε περίπτωση θα χρειαστεί μια γερή δόση καπιταλισμού για να ορθοποδήσει η χώρα (δεν νομίζω να υπάρχει κανένας που να περιμένει κολεκτιβοποίηση και δικτατορία του προλεταριάτου). Το ερώτημα είναι αν τα μέτρα θα πάρει ο ίδιος ο Μαδούρο, ή θα αφήσει την καυτή πατάτα στην αντιπολίτευση.