Σουδάν: Εμφύλιος για το ετερόκλητο παζλ της Αφρικής

Δύο στρατιωτικοί ηγέτες από διαφορετικές περιοχές της χώρας, που εκπροσωπούν διαφορετικές εθνοτικές ομάδες, μάχονται για την απόλυτη εξουσία σ’ ένα κράτος που, αν και έχασε σχετικά πρόσφατα όλο το νότιο κομμάτι του, παραμένει 13 φορές μεγαλύτερο από την Ελλάδα.

Μια ματιά στην ιστορία της χώρα πείθει και τον πιο αδαή ότι κάτι τέτοιο μόνο είδηση δεν αποτελεί.

Ανέκαθεν η περιοχή που σήμερα γνωρίζουμε ως Σουδάν ήταν μοιρασμένη σε διάφορα σουλτανάτα, μικρά φέουδα, τα οποία κατοικούνται από πολύ διαφορετικούς ανθρώπους.

Οι οποίοι μιλούν διαφορετικές γλώσσες, έχουν διαφορετικά έθιμα και αντιλήψεις για τη ζωή και την καθημερινότητα.

Η συγκολλητική ουσία της μουσουλμανικής θρησκείας δίνει μια επίπλαστη αίσθηση ενότητας, αλλά ακόμα και η πολιτική ιστορία χτυπάει καμπανάκια: από το 1956 που το Σουδάν απέκτησε την ανεξαρτησία του ως σήμερα έχει διανύσει μόνο μία δεκαετία δημοκρατικής διακυβέρνησης.

Όλο το υπόλοιπο διάστημα κυβερνάται από τη δύναμη των όπλων.

Η «χώρα των μαύρων» και ο Νείλος

Σουδάν σημαίνει μαύρο στα αραβικά. Μπιλάντ ας Σουντάν είναι η «χώρα των μαύρων».

Δηλαδή των πιο μαύρων από τους πιο ανοιχτόχρωμους Αιγύπτιους που ζουν στο βορρά.

Επί αιώνες η περιοχή του Σουδάν ήταν προσανατολισμένη προς το βορρά και ο βασικός λόγος ήταν ο Νείλος. Ο τεράστιος ποταμός, που διασχίζει τη χώρα απ’ άκρου εις άκρον, είναι και ο ομφάλιος λώρος που τη συνδέει με την Αίγυπτο.

Εκτός από γεωγραφική, η σύνδεση ήταν και διοικητική. Το Σουδάν θεωρούνταν κάτι σαν… εξάρτημα της Αιγύπτου.

Η περιοχή όπου οι Αιγύπτιοι έκαναν τις εξορμήσεις τους για τα κλασικά (ανάμεσα στα άλλα) «προϊόντα» της περιοχής: αρώματα, χασίς και σκλάβους.

Ως μια περιοχή κατά κύριο λόγο άνυδρη (ειδικά στα δυτικά) και χωρίς πλούσιο υπέδαφος (τουλάχιστον έτσι νόμιζαν), δεν προσέλκυσε τους Ευρωπαίους. Αλλά ούτε και τους Οθωμανούς, όταν έγιναν κύριοι της Αιγύπτου.

Στην περιοχή νότια της Αιγύπτου υπήρχαν διάφορα μικρά σουλτανάτα, στην ουσία κρατίδια, που πολεμούσαν το ένα το άλλο και κατά καιρούς αποκτούσαν περισσότερη δύναμη ή έπεφταν σε παρακμή.

Ουδέποτε, όμως, σκέφτηκαν να αμφισβητήσουν τις μεγάλες δυνάμεις της περιοχής, την Αίγυπτο στο βορρά και την Αιθιοπία στα νοτιοανατολικά.

Ο Μοχάμεντ Αλί και η κατάκτηση

Η κατάκτηση της περιοχής που σήμερα ξέρουμε ως Σουδάν ξεκίνησε το 1821, από τον Μοχάμεντ Αλί της Αιγύπτου. Ο οποίος τυπικά ήταν βαλής των Οθωμανών, στην ουσία όμως δρούσε ανεξάρτητα. Πριν, λοιπόν, αποφασίσει να στείλει τον μεγάλο του γιο τον Ιμπραϊμ να κατακτήσει την επαναστατημένη Ελλάδα, έστειλε τον τρίτο του γιο τον Ισμαήλ να κατακτήσει το νότο.

Ο Ισμαήλ τα κατάφερε καλύτερα από τον Ιμπραϊμ, αφού δεν βρήκε και ευρωπαϊκή αντίσταση. Και δεν κατέκτησε μόνο κλασικά τις αραβογενείς περιοχές του βορρά, αλλά έφτασε ως βαθιά στο νότο, εκεί που πλειοψηφούσαν οι μαύρες φυλές. H κατάκτηση, βέβαια, δεν ήταν περίπατος. Άλλες φυλές υποτάσσονταν αμέσως ή μετά από λίγο, άλλες είχαν αντάρτικο επί δεκαετίες.

Ουσιαστικά η κατάκτηση του Σουδάν ολοκληρώθηκε το 1881. Η επέλαση των Αιγυπτίων προς το νότο ολοκληρώθηκε μόνο όταν έφτασαν σε περιοχές που είχαν ήδη πατήσει οι Βρετανοί (η σημερινή βόρεια Ουγκάντα), και ήξεραν ότι αν επιχειρούσαν να πάνε πιο κάτω, θα έμπλεκαν αντίπαλοι με μια ευρωπαϊκή δύναμη.

Βρέθηκαν, όμως, κύριοι (εκτός της Αιγύπτου) και μιας περιοχής σχεδόν 2 εκ. τετραγωνικών χιλιομέτρων! Δηλαδή όσο είναι όλη η δυτική Ευρώπη. Που την κατοικούσαν εκατοντάδες διαφορετικές φυλές, με άλλες γλώσσες, κουλτούρες, θρησκείες.

Από αυτή την κατάκτηση έμεινε έξω η περιοχή Νταρφούρ, δηλαδή το ανατολικό κομμάτι του σημερινού Σουδάν, δηλαδή. Αυτό ήταν ανεξάρτητο σουλτανάτο, πολύ δυνατό λόγω του ελέγχου των καραβανιών της Σαχάρας, και οι Αιγύπτιοι δεν στράφηκαν εναντίον του. Είχαν ούτως ή άλλως καλές σχέσεις και θεώρησαν ανούσιο να ανοίξουν ένα αχρείαστο μέτωπο.

Ο Μαχντί και η επέμβαση των Βρετανών

Η πρώτη προσπάθεια ομογενοποίησης του Σουδάν έγινε σχεδόν αμέσως με το που ολοκληρώθηκε η αιγυπτιακή κυριαρχία. Ο Μουχάμαντ Αχμάντ ιμπν Αμπντάλα, ένας τολμηρός και πανέξυπνος μουσουλμάνος κληρικός, έχρισε τον εαυτό του «μαχντί», δηλαδή καθοδηγούμενο από τον Αλλάχ. Κάτι ανάλογο του χριστιανικού μεσσία. Και κατάφερε να ενώσει διά της θρησκείας το μεγαλύτερο μέρος του ετερόκλητου αυτού πλήθους από φυλές, λαούς και φέουδα.

Μέσα σε τέσσερα χρόνια, από το 1881 ως το 1885 που πέθανε χτυπημένος από τύφο (στα 44 χρόνια του), ο Μαχντί σάρωσε σχεδόν όλη την περιοχή του Σουδάν και την έθεσε υπό την κυριαρχία του. Οι διάδοχοί του δεν είχαν τις ίδιες δυνατότητες, όμως άντεξαν ως το 1898, οπότε υποτάχθηκαν σε μια κοινή Βρετανο-αιγυπτιακή ανακατάληψη.

Το Σουδάν έκτοτε υποτίθεται ότι ήταν προτεκτοράτο της Αιγύπτου, όμως ο διοικητής ήταν Βρετανός. Και η περιοχή είχε ουσιαστικά δύο διοικήσεις. Μία στον βορρά όπου κυριαρχούσαν οι αραβογενείς φυλές και οι μουσουλμάνοι και μία στο νότο, όπου κυριαρχούσαν οι μαύρες φυλές, που στην πλειοψηφία τους ήταν είτε χριστιανοί, είτε παγανιστές.

Δυνατός στρατός, αδύναμη δημοκρατία

Το 1916 ολοκληρώθηκε η προσάρτηση και του Νταρφούρ, που ως τότε διατηρούσε την ανεξαρτησία του. Οι Βρετανοί, φοβούμενοι ότι οι Νταρφουριανοί συνωμοτούσαν με τους Οθωμανούς (τότε βρισκόταν σε εξέλιξη ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος) αποφάσισαν να ξεμπερδεύουν και με μια επιχείρηση-αστραπή τους κατέκτησαν και τους έκαναν απλά μια επαρχία του Σουδάν.

Το Σουδάν έγινε ανεξάρτητο την Πρωτοχρονιά του 1956, με τη σύμφωνη γνώμη της Αιγύπτου και της Βρετανίας. Ήταν… δέσμευση του Μοχάμεντ Ναγκίμπ, του ανθρώπου που μαζί με τον Νάσερ έριξαν τον βασιλιά Φαρούκ της Αιγύπτου. Ο Ναγκίμπ ήταν Αιγύπτιος μεν, αλλά είχε γεννηθεί στο Χαρτούμ και μεγάλωσε στο Σουδάν. Τις αποφάσεις δίκην ανώτατου άρχοντα έπαιρνε ένα πενταμελές «Συμβούλιο Εθνικής Κυριαρχίας» και ο πρωθυπουργός ήταν πολίτης.

Η εύθραυστη δημοκρατία, όμως,, άντεξε λιγότερο από δύο χρόνια. Πρώτο πραξικόπημα το 1958. Οι στρατιωτικοί έμειναν στην εξουσία έξι χρόνια. Στο νότο, οι μαύρες φυλές είχαν αρχίσει ήδη την εξέγερση, ζητώντας το λιγότερο πλήρη αυτονομία, αν όχι ανεξαρτησία. Ανίκανη να βρει λύση στο πρόβλημα του νότου, το 1964 η στρατιωτική κυβέρνηση πέρασε πάλι την εξουσία στους πολιτικούς.

Τα όπλα των πραξικοπηματιών μίλησαν πάλι το 1969. Ανέλαβε ο στρατάρχης Γκαφάαρ Νιμέιρι, ο οποίος εγκαθίδρυσε μονοκομματικό κράτος κι έμεινε στην εξουσία μέχρι το 1985. Χωρίς, βεβαίως, να βρει κι αυτός λύση στο «νότιο πρόβλημα».

Μια τετραετία πολιτικοί, αδύναμοι και γεμάτοι αδιέξοδα. Και το 1989 ανέλαβε, επίσης με πραξικόπημα, ο στρατηγός Μπασίρ, ο οποίος έμεινε στην εξουσία 30 χρόνια.

Τη δεκαετία του 1970 το πρόβλημα στο νότο απέκτησε κι άλλη μια διάσταση: Το πετρέλαιο. Οι έρευνες έδειξαν μεγάλα και αξιοποιήσιμα κοιτάσματα, αλλά… πού; Ακριβώς στα σύνορα των αραβογενών βόρειων περιοχών με τις μαύρες νότιες! Κι άλλο μπέρδεμα, την ώρα ακριβώς που ωρίμαζε η σκέψη στο βόρειο αραβόφωνο Σουδάν να αφήσουν το νότο να βαδίσει μόνος του.

Σε ποιον θα ανήκουν τα πετρέλαια;

Ο Μπασίρ έλυσε με… γόρδιο δεσμό το πρόβλημα του νότου. Το 2011 επέτρεψε την διεξαγωγή δημοψηφίσματος μόνο στις νότιες επαρχίες, όπου σε ποσοστό 98,7% οι κάτοικοι επέλεξαν την ανεξαρτησία. Το Νότιο Σουδάν έγινε ανεξάρτητο λίγους μήνες αργότερα, χωρίς όμως να λυθεί το θέμα των συνοριακών κοιτασμάτων του πετρελαίου. Κι από τότε υπάρχουν συγκρούσεις στα σύνορα, προφανώς για τον έλεγχο των πετρελαιοπηγών.

Έπεσε από την ακρίβεια

Μπορεί να απαλλάχθηκε από το νότο ο Μπασίρ, αλλά είχε κι άλλα… αντάρτικα να αντιμετωπίσει. Και στα ανατολικά, στο Νταρφούρ, όπου η αίσθηση ανεξαρτησίας είναι πάντα έντονη (και η προσπάθεια καταπίεσης επίσης), και στις ανατολικές περιοχές της Ερυθράς Θάλασσας, στα σύνορα με την Ερυθραία. Υπάρχουν και κάποιες ακόμα διαφιλονικούμενες πε περιοχές των συνόρων, που έχουν τα κοιτάσματα πετρελαίου, οι οποίες θα κάνουν νέο δημοψήφισμα «στο μέλλον», για το πού θέλουν να ανήκουν.
Μπορεί η μισή χώρα να βρισκόταν στη φωτιά, όμως ο Μπασίρ έπεσε από την… ακρίβεια.

Με το που ανακοίνωσε το 2018 αυξήσεις σε βασικά είδη διατροφής, ο κόσμος βγήκε στους δρόμους. Οι διαδηλώσεις έγιναν όλο και πιο βίαιες, στο τέλος ο Μπασίρ ανατράπηκε με πραξικόπημα.

Οι δύο πρωταγωνιστές: Μπουρχάν και Χεμεντί

Ο ηγέτης του πραξικοπήματος, ο στρατηγός Φατάχ Αλ Μπουρχάν, είναι ο ένας πρωταγωνιστής της τωρινής διένεξης. Τότε που ανέλαβε, για να δείξει τις καλές του προθέσεις, όρισε πρωθυπουργό έναν πολίτη, τον Αμπντάλα Χαμντόκ. Επιφανής οικονομολόγος, με διεθνείς επαφές, ο Χαμντόκ άρχισε συζητήσεις με το ΔΝΤ για να σταθεροποιήσει την οικονομία. Παράλληλα όρισε και κυβέρνηση με 14 πολίτες υπουργούς, ανάμεσά τους και δύο γυναίκες, πρώτη φορά στην ιστορία!

Αντιπρόεδρος της τότε κυβέρνησης ανέλαβε ο έτερος τωρινός διεκδικητής της εξουσίας, ο «στρατηγός» Χεμεντί, κατά κόσμον Μοχάμεντ Χαμντάν Νταγκάλο. Τα εισαγωγικά στον στρατιωτικό τίτλο δεν είναι τυχαία, αφού του απονεμήθηκε τιμητικά, χωρίς να έχει περάσει από επίσημη στρατιωτική εκπαίδευση, ούτε και επίσημη υπηρεσία. Γέννημα-θρέμμα της περιοχής του Νταρφούρ, από δυνατή διοικητικά οικογένεια (ο θείος του ήταν ισχυρός φύλαρχος), ασχολήθηκε με την εκτροφή και αγοραπωλησία καμηλών πριν γίνει αντάρτης.

Το 2013 ίδρυσε τις Μονάδες Ταχείας Υποστήριξης, οι οποίες παρά το επίσημο όνομά τους δεν είναι τίποτε άλλο από μια αντάρτικη ένοπλη ομάδα, η οποία θεωρείται υπεύθυνη για πολλές σφαγές αμάχων στην περιοχή του Νταρφούρ. Ο Χεμεντί θεωρήθηκε δυνατός περιφερειακός παίκτης από τον Μπουρχάν, γι’ αυτό αποφάσισε να συμμαχήσει μαζί του για να ρίξει τον Μπασίρ. Αν κάτι τους συνδέει, είναι ότι αμφότεροι κατηγορούνται για εγκλήματα πολέμου που φτάνουν στα όρια της γενοκτονίας, σε περισσότερες από μία περιπτώσεις.

Ο Μπουρχάν αναζήτησε την εσωτερική ηρεμία μέσω ελέγχου στις τιμές των βασικών αγαθών, αλλά δεν τα κατάφερε. Η δυσαρέσκεια στο πρόσωπό του γινόταν όλο και πιο έκδηλη και οι υποσχέσεις του να επαναφέρει τη χώρα στη δημοκρατία με εκλογές τον Ιούλιο του 2023 (με το σκεπτικό ότι θα τις κερδίσει…) γίνονταν όλο και πιο ανέφικτες.

Γι’ αυτό αποφάσισε να καταργήσει την κοινή μοιρασιά της εξουσίας και να πάρει όλο το κομμάτι της μόνος του.

Ο Χεμεντί, που όλα αυτά τα χρόνια της αντιπροεδρία καλλιεργούσε συναινετικό προφίλ, μέχρι που έπαιζε και το ρόλο του ειρηνοποιού σε διενέξεις σε άλλες περιοχές, αποφάσισε να αποστασιοποιηθεί τόσο από τον άλλοτε σύμμαχό του, που έφτασε στο σημείο πριν λίγες μέρες να πάρει και τα όπλα εναντίον του. Πλέον οι μάχες είναι σφοδρές και για την ώρα η κατάσταση είναι πολύ ρευστή ως προς το ποιος κερδίζει.

Την ίδια ώρα ο διεθνής παράγοντας παρακολουθεί με ανησυχία, όχι τόσο για τις ζωές που χάνονται και το κράτος που ρημάζει, αλλά για τα συμφέροντα. Το Σουδάν είναι ένας σημαντικός γεωστρατηγικός κόμβος, στο μεταίχμιο του αραβικού κόσμου και της μαύρης Αφρικής.

Ο έλεγχός του σημαίνει πολλά, όμως η Δύση δεν ανακατεύεται με το να πάρει το μέρος κάποιου εκ των δύο, ανοιχτά τουλάχιστον.

Θα στηρίξει το νικητή. Έτσι έκανε πάντα μέχρι τώρα.