Σαν σήμερα: 21 Δεκεμβρίου - Από το Στόουνχεντζ στον πλανήτη Άρη: Η αστρονομία των Χριστουγέννων

Από τη Νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα, η ποσότητα του ηλιακού φωτός που βλέπουμε την κάθε μέρα είχε βαθιά επίδραση στον ανθρώπινο πολιτισμό.

Σήμερα είναι το χειμερινό ηλιοστάσιο για το βόρειο ημισφαίριο. Αυτή είναι η μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου, που κάποτε γιορταζόταν ως Yule από τους παγανιστές λαούς της Βόρειας Ευρώπης πριν γίνει τα δικά μας Χριστούγεννα.

Το Στόουνχεντζ και η κοντινή νεολιθική τοποθεσία Ντάρινγκτον Γουόλς κατασκευάστηκαν με προσανατολισμό προς το μεσοχειμωνιάτικο ηλιοβασίλεμα και την ανατολή του ηλίου αντίστοιχα. Αυτή η εστίαση στο χειμερινό ηλιοστάσιο ήταν μια σημαντική περίοδος του ανθρώπινου πολιτισμού που χαρακτηρίστηκε από γιορτές και πιθανώς θυσίες ζώων.

Χιλιετίες αργότερα, οι Ρωμαίοι γιόρταζαν την ίδια περίοδο τα Σατουρνάλια (μέχρι τον τέταρτο αιώνα μ.Χ.), μια γιορτή κατά τη διάρκεια της εβδομάδας του χειμερινού ηλιοστασίου αφιερωμένο στο θεό Κρόνο (Sarurn), που περιλάμβανε αγώνες και γιορταζόταν με ιδιαίτερη ευφορία.

Η τελευταία ημέρα των Σατουρναλίων αναφερόταν ως «dies natalis solis invicti» (γενέθλια του αήττητου ήλιου) από τους Ρωμαίους, οι οποίοι την γιόρταζαν δίνοντας δώρα ο ένας στον άλλο στις 25 Δεκεμβρίου. Το παγανιστικό αγγλοσαξονικό Yule συνέχισε να γιορτάζεται κατά τη διάρκεια του χειμερινού ηλιοστασίου, μέχρι και λίγους αιώνες μετά από τους Ρωμαίους και τελικά εξελίχθηκε στη γιορτή που σήμερα ξέρουμε ως Χριστούγεννα.

Ένας πλανήτης που «γέρνει»

Τι προκαλεί όμως το χειμερινό ηλιοστάσιο; Ο πλανήτης μας έχει μια αξονική κλίση 23,4° σε σχέση με την τροχιά του γύρω από τον ήλιο, η οποία κλίση έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση διαφορετικών εποχών.

Τα χειμερινά και θερινά ηλιοστάσια, καθώς και η εαρινή και η φθινοπωρινή ισημερία, είναι τα ακραία σημεία σε καθεμία από αυτές τις εποχές. Το χειμώνα, η κλίση της Γης μακριά από τον ήλιο κάνει το ηλιακό φως να εξαπλώνεται σε μεγαλύτερη επιφάνεια από ό,τι το καλοκαίρι. Επίσης κάνει τον ήλιο να ανατέλλει αργότερα και να δύει νωρίτερα, δίνοντάς μας λιγότερες ώρες ηλιακού φωτός και χαμηλότερες θερμοκρασίες.

Η κατεύθυνση της κλίσης της Γης, όμως, αλλάζει με την πάροδο του χρόνου. Αυτές οι παραλλαγές ήταν γνωστές από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων. Ο Ίππαρχος, ένας από τους πρωτοπόρους της αστρονομίας, έγραψε έναν από τους πρώτους ολοκληρωμένους καταλόγους αστεριών το 129 π.Χ. Αφού συνέταξε τον κατάλογό του, παρατήρησε ότι η θέση των αστεριών είχε αλλάξει από εκείνες σε πολύ παλαιότερα αρχεία, όπως το Βαβυλωνιακό.

Ο Ίππαρχος βρήκε πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι τα αστέρια φαίνονταν να έχουν μετακινηθεί όλα μαζί προς την ίδια κατεύθυνση και κάπως έτσι συνειδητοποίησε ότι η τοποθεσία του βορρά στον ουρανό πρέπει να είχε μετακινηθεί στους αιώνες που μεσολάβησαν.

Επί του παρόντος, ο βορράς μας προσδιορίζεται από τη θέση του αστεριού Polaris, του Πολικού Αστέρα. Όμως αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Η περιστροφή ενός ουράνιου σώματος όπως η Γη, μπορεί να επηρεαστεί από εξωτερικές δυνάμεις. Δεδομένου ότι η Γη περιστρέφεται ήδη, οποιαδήποτε δύναμη ασκείται σε αυτήν, όπως η βαρύτητα από το φεγγάρι ή άλλα σώματα στο ηλιακό σύστημα, θα τροποποιήσει αυτή την περιστροφή (γνωστή ως ροπή). Το αποτέλεσμα στη Γη ονομάζεται μετάπτωση των ισημεριών, ένα φαινόμενο που επηρεάζει τις παρατηρήσεις μας για τα αστέρια.

Ένα καλό παράδειγμα αυτού του φαινομένου, σε μικρότερη κλίμακα, εμφανίζεται πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ταινίας Inception, όπου χρησιμοποιήθηκε η μετάπτωση μιας σβούρας για να καθοριστεί εάν ο Λεονάρντο ήταν στην πραγματικότητα εκεί που ήταν, ή ακόμα ονειρευόταν.

Για τη Γη, αυτή η μετάπτωση διαγράφει έναν κύκλο στον ουρανό μία φορά κάθε 26.000 χρόνια. Το 3.000 π.x., ο ουράνιος βορράς ήταν το αστέρι Alpha Draconis, ο Άλφα του αστερισμού του Δράκου.

Δεδομένου ότι μπορούμε να προβλέψουμε αυτή την κίνηση, γνωρίζουμε ότι σε 13.000 χρόνια από τώρα το βόρειο αστέρι μας θα είναι ο Vega, στον αστερισμό της Λύρας.

Αυτό επηρεάζει επίσης την έναρξη των εποχών κατά τη διάρκεια ενός έτους ως μέρος αυτού του κύκλου των 26.000 ετών, και ως εκ τούτου έχει επιπτώσεις και για όποιον προσπαθεί να αποδώσει οποιαδήποτε πολιτιστική σημασία σε ένα συγκεκριμένο σημείο της Γης σε μια δεδομένη εποχή. Διότι πολύ απλά, τα σημεία αλλάζουν θέσεις.

Ο χρόνος που χρειάζεται για να περιστραφεί η Γη γύρω από τον ήλιο είναι περίπου 365,25 ημέρες, δηλαδή έχουμε μια επιπλέον ημέρα κάθε τέσσερα χρόνια. Η μετάπτωση των ισημεριών έχει ως αποτέλεσμα περίπου 20 λεπτά διαφοράς μεταξύ της περιόδου τροχιάς της Γης σε σχέση με τα αστέρια σταθερού φόντου (ένα αστρικό έτος) και του χρόνου που χρειάζεται ο ήλιος να επιστρέψει στην ίδια θέση στον ουρανό κάθε χρόνο (ένα ηλιακό έτος).

Ως ιστορικό παράπλευρο προέκυψε η ασυμφωνία μεταξύ της διάρκειας του ηλιακού έτους και της διάρκειας ενός έτους όπως ορίζεται από το Ιουλιανό ημερολόγιο· αυτό οδήγησε στη στροφή μας στο Γρηγοριανό ημερολόγιο που χρησιμοποιείται σήμερα. Η μετάπτωση των ισημεριών ήταν παλαιόθεν γνωστή και ώθησε το συμβούλιο της Νίκαιας να αλλάξει το ημερολογιακό μας σύστημα.

Σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο, που καθιερώθηκε αρχικά από τους Ρωμαίους το 46 π.Χ., η ημέρα της Πρωτοχρονιάς στην Αγγλία ήταν στις 25 Μαρτίου, και αυτή καθιερώθηκε για τον καθορισμό της έναρξης του φορολογικού έτους. Η υιοθέτηση του Γρηγοριανού ημερολογίου το 1752 μετατόπισε την ημερομηνία έναρξης του φορολογικού έτους κατά 11 ημέρες, αλλά όρισε ως Πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου.

Ωστόσο, για να αποφευχθούν 11 ημέρες απώλειας φορολογικών εσόδων, η κυβέρνηση εκείνης της εποχής όρισε το φορολογικό έτος να ξεκινά στις 6 Απριλίου, όπως παραμένει μέχρι σήμερα.

Έτσι, δεδομένου ότι υπάρχουν 1.440 λεπτά σε μια ημέρα και μια διαφορά 20 λεπτών μεταξύ του αστρικού και του ηλιακού έτους, σε μια περίοδο 72 ετών οι ημερομηνίες των ισημεριών και των ηλιοστάσιων θα μετατοπίζονταν προς τα πίσω στο ημερολόγιο κατά μια ημέρα αν δεν διορθώνονταν.

Αυτό σημαίνει ότι ένας Ρωμαίος που χρησιμοποιεί το χειμερινό ηλιοστάσιο ως σημείο αναφοράς, θα γιόρταζε τα Χριστούγεννα κοντά στο τέλος του Νοεμβρίου μας. Ακόμα πιο πίσω στο χρόνο, οι οικοδόμοι του Στόουνχεντζ είχαν βιώσει το χειμερινό ηλιοστάσιο τον Σεπτέμβριο μας.

Πότε θα γιορτάζονται τα Χριστούγεννα στον Άρη;

Το χειμερινό ηλιοστάσιο έπαιξε σαφώς σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά τι θα γίνει στο μέλλον; Πιθανώς σε μερικές εκατοντάδες χρόνια, οι άνθρωποι θα γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στον Άρη. Ο πλανήτης Άρης έχει επίσης αξονική κλίση (25,2°), και ως εκ τούτου εποχές όπως εμείς. Ο Άρης βιώνει επίσης μια μετάπτωση των ισημεριών, αλλά η περίοδος μετάπτωσης είναι λιγότερο σταθερή από αυτή της Γης. Μια πλήρης μετάπτωση του Άρη συμβαίνει σε περίπου 167.000 χρόνια.

Επειδή ένα αστρικό έτος στον Άρη είναι 687 γήινες ημέρες, το χειμερινό ηλιοστάσιο του βόρειου ημισφαιρίου του πλανήτη συμβαίνει περίπου κάθε δύο χρόνια παρά δύο μήνες.

Αυτό σημαίνει ότι οι μελλοντικοί άποικοι του Άρη που θα επιθυμούν να συνδέσουν τα δικά τους Χριστούγεννα με το εκεί χειμερινό ηλιοστάσιο, θα πρέπει να συνηθίσουν να γιορτάζουν σε διαφορετικές εποχές του Άρη κάθε φορά.

Ας πάμε πρώτα και βλέπουμε...

Σαν σήμερα: H 21η Δεκεμβρίου στην Iστορία

1937, Λονδίνο. Η σύζυγος του βασιλέα Γεωργίου ΣΤ', Ελισάβετ και η κόρη τους και διάδοχος του θρόνου, πριγκίπισσα Ελισάβετ, προσέρχονται σε θέατρο του Λονδίνου για να παρακολουθήσουν χριστουγεννιάτικη παιδική παράσταση.

1939. Ο Χένρι Φορντ κάθεται στο πρώτο αυτοκίνητο που δημιούργησε και συνομιλεί με το γιο του, Έντσελ. Πίσω τους βρίσκεται το αυτοκίνητο με τον αριθμό 25.000.000 που βγαίνει από τα εργοστάσια της οικογενειακής επιχείρησης, η οποία αξίζει πλέον πάνω από δύο δισεκατομμύρια δολάρια.

1939, Ελσίνκι. Με την ευκαιρία των 61ων γενεθλίων του Στάλιν, οι Σοβιετικοί βομβαρδίζουν το Ελσίνκι. Στη φωτογραφία, ένα νοσοκομείο φλέγεται.

1941, Αθήνα. Ο εκατομμυριοστός τόνος εφοδίων προς την Ελλάδα, στο πλαίσιο του σχεδίου Μάρσαλ, μεταφέρεται εορταστικά από το λιμάνι του Πειραιά στην Αθήνα. Η συνολική αξία των αγαθών που έχουν αποσταλεί στην Ελλάδα, ξεπερνά τα 100 εκατομμύρια δολάρια.

1956, Αλαμπάμα. Οι πρώτοι λευκοί και μαύροι επιβάτες που θα συνταξιδέψουν σε λεωφορείο, μετά την ψήφιση του νόμου για κοινά μέσα μαζικής μεταφοράς, επιβιβάζονται σε αυτό, στο Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα.

1959, Τεχεράνη. Ο Σάχης της Περσίας, Μοχάμετ Ρεζά Παχλεβί και η σύζυγός του, η 21 ετών Φαράχ Ντιμπά, στη δεξίωση του γάμου τους.

1962, Χόλιγουντ. Ο Πίτερ Ο'Τουλ και ο Ομάρ Σαρίφ σε πάρτι που ακολούθησε την πρεμιέρα της ταινίας «Λόρενς της Αραβίας».

1968, Ακρωτήριο Κένεντι. Η εκτόξευση του Apollo 8. Οι τρεις αστροναύτες που βρίσκονται σε αυτό, θα περάσουν τα Χριστούγεννα σε τροχιά γύρω από τη Γη.

1988. Η πτήση 103 της Pan Am, που εκτελούσε δρομολόγιο από το Χίθροου του Λονδίνου στο Κένεντι της Νέας Υόρκης, συντρίβεται στο χωριό Λόκερμπι της Σκοτίας. Από τις έρευνες απεδείχθη ότι η καταστροφή οφειλόταν σε έκρηξη βόμβας. 270 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, ανάμεσά τους και 11 κάτοικοι του χωριού.

1992, Λονδίνο. Η πριγκίπισσα Νταιάνα έξω από το γυμναστήριο στο Λονδίνο, το οποίο επισκέπτεται τακτικά. Η βασίλισσα Ελισάβετ ζήτησε από την Νταϊάνα και τον Κάρολο, οι οποίοι βρίσκονται σε διάσταση, να προχωρήσουν σε διαζύγιο.