Σαν σήμερα: 24 Νοεμβρίου - Τι μας είπε τελικά ο Δαρβίνος και γιατί έχει τόση σημασία;

Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, αλλά και τη θέση μας μέσα σε αυτόν, είναι τρομερά διαφορετικός τώρα απ' ότι ήταν έναν και πολύ περισσότερο δύο αιώνες πριν.

Η πηγή της ριζοσπαστικής αυτής αλλαγής δεν είναι μια. Ανάλογα από ποια πλευρά το βλέπει κανείς, ίσως πει πρώτον τον Μαρξ. Ή τον Φρόιντ. Ακόμη και ο Αϊνστάιν μάς έδωσε μια εντελώς διαφορετική οπτική. Μπορεί στην περίπτωση του τελευταίου να χρειάζεται κάποιος πολύ εξειδικευμένες γνώσεις για να κατανοήσει τις θεωρίες του και τον τρόπο με τον οποίον αυτές άλλαξαν την επιστημονική σκέψη, όμως η αλήθεια είναι ότι η επιστημονική σκέψη διαχέεται εντέλει προς το μέσο άνθρωπο και επηρεάζει τον τρόπο που και αυτός βλέπει τον κόσμο.

Δεν θα αναλύσουμε (σήμερα) τον τρόπο που όλοι οι παραπάνω είναι υπεύθυνοι για το που βρισκόμαστε σήμερα, θα πάμε σε ένα άλλο πεδίο, το οποίο όχι απλώς εξελίχθηκε (pun intended), αλλά υπέστη κυριολεκτικά κοσμογονικές αλλαγές τα τελευταία 160 χρόνια.

Διότι, πριν τον Κάρολο Δαρβίνο βλέπαμε τον κόσμο και τους εαυτούς μας με εντελώς διαφορετικό βλέμμα. Το λάθος βλέμμα. Ο Δαρβίνος δεν μας χάρισε απλώς μια θεωρία περί της εξέλιξης των ειδών: Άλλαξε τον τρόπο που σκεφτόμαστε συνολικά ως είδος.

Τα επιτεύγματα του Δαρβίνου είναι τόσο πολλά και απλώνονται σε τόσο ευρύ φάσμα, που μπορεί κανείς γενικά να τα χωρίσει σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: Την εξελικτική βιολογία, τη φιλοσοφία της επιστήμης και το σύγχρονο τρόπο σκέψης.

Υπάρχει θεός; Ίσως, αλλά δεν μας είναι απαραίτητος

Ίσως το βασικότερο επίτευγμα του Δαρβίνου είναι ότι απόκοψε τον κόσμο από αιώνες θεολογικής (εντός ή εκτός εισαγωγικών) αντίληψης της πραγματικότητας.

Το 1850 σχεδόν όλοι οι κορυφαίοι επιστήμονες και φιλόσοφοι ήταν χριστιανοί. Ο κόσμος στον οποίο κατοικούσαν είχε δημιουργηθεί από το θεό, ο οποίος, όπως ισχυρίζονταν, είχε θεσπίσει σοφούς νόμους που επέφεραν την τέλεια ισορροπία και προσαρμογή όλων των οργανισμών μεταξύ τους και στο περιβάλλον τους.

Ταυτόχρονα, οι αρχιτέκτονες της επιστημονικής επανάστασης είχαν οικοδομήσει μια κοσμοθεωρία βασισμένη στον φυσιαλισμό, την τελεολογία και τον ντετερμινισμό. Έννοιες που οδηγούσαν όλες τον κοινό παρονομαστή ότι όλα είναι προκαθορισμένα, σχεδόν μοιρολατρικά. Αυτή ήταν η σκέψη του δυτικού ανθρώπου πριν από τη δημοσίευση του Δαρβίνου το 1859. Οι βασικές αρχές που πρότεινε ο Δαρβίνος θα έρχονταν σε πλήρη σύγκρουση με αυτές τις κυρίαρχες ιδέες.

Ο δαρβινισμός απορρίπτει όλα τα υπερφυσικά φαινόμενα και αιτίες. Η θεωρία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής εξηγεί την προσαρμοστικότητα και την ποικιλομορφία του κόσμου αποκλειστικά με υλιστικούς όρους. Δεν απαιτεί πλέον το θεό ως δημιουργό ή σχεδιαστή αν και κάποιος παραμένει ελεύθερος να πιστεύει στο θεό ακόμη κι αν αποδεχτεί την εξέλιξη.

Ο Δαρβίνος επεσήμανε ότι η δημιουργία, όπως περιγράφεται στη Βίβλο και στις κοσμογονικές αφηγήσεις άλλων πολιτισμών, έρχεται σε αντίθεση με σχεδόν οποιαδήποτε πτυχή του φυσικού κόσμου.

Κάθε πτυχή του «υπέροχου σχεδίου» που τόσο θαύμαζαν οι φυσικοί θεολόγοι θα μπορούσε πλέον να εξηγηθεί με τη φυσική επιλογή. Η απομάκρυνση του θεού από την επιστήμη δημιούργησε χώρο για αυστηρά επιστημονικές εξηγήσεις όλων των φυσικών φαινομένων. Προκάλεσε θετικισμό. Προκάλεσε μια αδιανόητη πνευματική επανάσταση, τα αποτελέσματα της οποίας έχουν διαρκέσει μέχρι σήμερα.

Ο ίδιος ίδρυσε ένα νέο παρακλάδι της βιοεπιστήμης, την εξελικτική βιολογία. Σε αυτήν και μέσα από αυτήν, κατάφερε να συνεισφέρει με ιδέες που πήγαν πολύ πέρα από τη βιολογία αλλά και την κάθε επιστήμη με τη στενή έννοια του όρου.

Κι όμως, έχουμε κοινή καταγωγή με τις αμοιβάδες

Αρχικά, εισήγαγε την ιδέα της μη σταθερότητας των ειδών, της ίδιας της εξέλιξης. Ακολούθησε κάτι ακόμη ριζοσπαστικότερο, η έννοια της διακλαδούμενης εξέλιξης, που υποδηλώνει την κοινή καταγωγή όλων των έμβιων όντων στη γη από μια μοναδική πηγή. Ναι, εσύ και όσα ζωντανά βλέπεις γύρω σου έχετε κοινή προέλευση. Σοκ; Ας σκεφτουμε πόσο σοκ ήταν πριν από 150 χρόνια.

Οι ιδέες του Δαρβίνου ήρθαν σε μετωπική σύγκρουση με εκείνες του φυσιοδίφη Ζαν Μπαπτίστ Λαμάρκ, που υποστήριζαν ως τότε ότι η εξέλιξη είναι μια γραμμική διαδικασία: Το είδος είναι αυθύπαρκτο, ίδιο από πάντα και απλώς εξελίσσεται ως τέτοιο μέχρι να φτάσει στην τελειότητα. Ιδέες σαν αυτήν δεν ήταν καινούργιες φυσικά· κι ο Αριστοτέλης περίπου αυτά έλεγε γι αυτό έγινε ίνδαλμα των ναζί.

Ο Δαρβίνος προχώρησε κι άλλο και είπε ότι η εξέλιξη πρέπει να είναι σταδιακή, χωρίς μεγάλες διακοπές ή ασυνέχειες. Και τέλος, σκέφτηκε ότι ο μηχανισμός της εξέλιξης ήταν κάτι που λέγεται φυσική επιλογή.

Ο Δαρβίνος πήρε αυτές τις τέσσερις βασικές ιδέες του και τις χρησιμοποίησε ως βάση για τη δημιουργία της φιλοσοφίας της βιολογίας. Πέρασε περίπου ένας αιώνας έως ότου αναπτυχθεί πλήρως αυτός ο κλάδος της φιλοσοφίας, όμως έως σήμερα βασίζεται στις δαρβινικές θεωρίες.

Ο Δαρβίνος εισήγαγε την ιστορικότητα στην επιστήμη. Η εξελικτική βιολογία, σε αντίθεση με τη φυσική και τη χημεία, είναι μια ιστορική επιστήμη· ο εξελικτικός επιστήμονας προσπαθεί να εξηγήσει γεγονότα και διαδικασίες που έχουν ήδη συμβεί.Οι φυσικοί νόμοι και τα πειράματα είναι ακατάλληλες τεχνικές για την εξήγηση τέτοιων γεγονότων και διαδικασιών.

Λειτουργώντας εντελώς ανάποδα, σε αυτήν την περίπτωση κατασκευάζει κάποιος ένα ιστορική αφήγημα, που αποτελείται από ένα δοκιμαστικό σενάριο το οποίο θα προσπαθήσουμε να δουμε εάν οδήγησε στα γεγονότα που θέλει να εξηγήσει.

Το πιο καλό παράδειγμα για να το καταλάβουμε απλά, είναι οι συμπαθείς δεινόσαυροι: Τρία διαφορετικά σενάρια προτάθηκαν για την ξαφνική εξαφάνισή τους στο τέλος της Κρητιδικής: Μια καταστροφική επιδημία. Μια καταστροφική αλλαγή του κλίματος. Ή η πρόσκρουση ενός αστεροειδούς.

Οι δύο πρώτες αφηγήσεις τελικά διαψεύστηκαν από τα ευρήματα. Όλα τα γνωστά στοιχεία, ωστόσο, ταιριάζουν στην τρίτη υπόθεση, η οποία είναι πλέον ευρέως αποδεκτή.

Η μέθοδος των ιστορικών αφηγημάτων μάς έδειξε ότι τελικά το μεγάλο χάσμα μεταξύ επιστήμης και ανθρωπιστικών επιστημών είναι στην πραγματικότητα ανύπαρκτο. Η εξελικτική βιολογία δημιούργησε τη γέφυρα ανάμεσα στα δύο.

Η λάθος χρήση της «φυσικής επιλογής»

Η ανακάλυψη της φυσικής επιλογής, από τον Δαρβίνο και τον Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας, είναι από μόνη της ένα φιλοσοφικό άλμα.

Παρέμεινε άγνωστη σε όλη την ιστορία της φιλοσοφίας, από τους Έλληνες μέχρι τον Χιουμ, τον Καντ και τη βικτοριανή εποχή. Η έννοια της φυσικής επιλογής είχε αξιοσημείωτη δύναμη για να εξηγήσει τις κατευθυντικές και προσαρμοστικές αλλαγές. Η φύση της είναι η ίδια η απλότητα. Δεν είναι μια δύναμη σαν αυτές που περιγράφονται στους νόμους της φυσικής. Ο μηχανισμός της είναι απλώς η εξάλειψη κατώτερων ατόμων ή ομάδων.

Αυτή η διαδικασία της μη τυχαίας εξάλειψης ώθησε τον, σύγχρονο του Δαρβίνου, φιλόσοφο Χέρμπερτ Σπένσερ, να περιγράψει την εξέλιξη με το γνωστό πλέον όρο «επιβίωση του ισχυρότερου». Αυτή η περιγραφή χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται ως σήμερα με τον εντελώς λάθος τρόπο: «Ποιοι είναι οι πιο ικανοί; Αυτοί που επιβιώνουν». Μια προσεκτική ανάλυση μπορεί να εξηγήσει, όμως, γιατί ορισμένα άτομα ή ομάδες αποτυγχάνουν να επιβιώσουν ή να ευδοκιμήσουν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες.

Το πραγματικά εξαιρετικό επίτευγμα της αρχής της φυσικής επιλογής είναι ότι καθιστά περιττή την επίκληση των «τελικών αιτιών», δηλαδή οποιωνδήποτε δυνάμεων οδηγούν σε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο.

Η διαδικασία της επιλογής μπορεί ακόμη και να αλλάξει από τη μια γενιά στην άλλη, καθώς οι περιβαλλοντικές συνθήκες αλλάζουν. Και βέβαια, ένας ποικίλος πληθυσμός είναι η αναγκαιότητα για τη σωστή λειτουργία της φυσικής επιλογής.

Με απλά λόγια, όσο πιο διαφορετική είναι η σύσταση ενός πληθυσμιακού (ή κοινωνικού) συνόλου, τόσο πιο αποτελεσματικά λειτουργούν τα πράγματα. Και όχι το αντίθετο όπως πίστευαν και πιστεύουν οι ελιτιστές, οι ρατσιστές και λοιπές τέτοιες ομάδες.

Ο Δαρβίνος ανέπτυξε μια νέα άποψη για την ανθρωπότητα και, με τη σειρά του, έναν νέο ανθρωποκεντρισμό. Από όλες τις προτάσεις του Δαρβίνου, αυτή που δυσκολεύτηκαν περισσότερο να αποδεχτούν οι σύγχρονοί του ήταν ότι η θεωρία της κοινής καταγωγής ίσχυε για τον άνθρωπο. Για τους θεολόγους και τους φιλοσόφους, ο Άνθρωπος ήταν ένα πλάσμα ντε φάκτο πάνω από όλα τα άλλα έμβια όντα.

Ο Αριστοτέλης, ο Ντεκάρτ και ο Καντ συμφώνησαν σε αυτό, με διαφορετικό ντρόπο καθένας. Η απόδειξη της θεωρίας της κοινής καταγωγής και στον άνθρωπο τού στέρησε την προηγούμενη μοναδική του θέση. Κατά ειρωνικό τρόπο, όμως, αυτά τα γεγονότα δεν οδήγησαν στο τέλος του ανθρωποκεντρισμού. Η μελέτη του ανθρώπου έδειξε και δείχνει ότι, παρά την καταγωγή του, είναι πράγματι μοναδικός μεταξύ όλων των οργανισμών. Η ανθρώπινη νοημοσύνη δεν συγκρίνεται με αυτή οποιουδήποτε άλλου πλάσματος. Οι άνθρωποι είναι τα μόνα ζώα με αληθινή γλώσσα, συμπεριλαμβανομένης της γραμματικής και της σύνταξης.

Μόνο η ανθρωπότητα, όπως τόνισε ο Δαρβίνος, έχει αναπτύξει γνήσια ηθικά συστήματα. Επιπλέον, μέσω της υψηλής νοημοσύνης, της γλώσσας και της μακροχρόνιας γονικής φροντίδας, οι άνθρωποι είναι τα μόνα πλάσματα που έχουν δημιουργήσει έναν πλούσιο πολιτισμό. Και με αυτά τα μέσα, η ανθρωπότητα έχει επιτύχει, καλώς ή κακώς, μια άνευ προηγουμένου κυριαρχία σε ολόκληρο τον κόσμο. Το θέμα είναι τι κάνει με αυτήν.

Η ευρέως διαδεδομένη θέση του κοινωνικού δαρβινισμού, που προωθήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν ότι οι εξελικτικές εξηγήσεις ήταν αντίθετες με την έννοια της ηθικής. Γνωρίζουμε τώρα, ωστόσο, ότι σε ένα κοινωνικό είδος δεν πρέπει να λαμβάνεται υπόψη μόνο το άτομο· μια ολόκληρη κοινωνική ομάδα μπορεί να είναι ο στόχος της επιλογής.

Ο Δαρβίνος ανέπτυξε αυτό το σκεπτικό το 1871 στην «Καταγωγή του Ανθρώπου». Η επιβίωση και η ευημερία μιας κοινωνικής ομάδας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αρμονική συνεργασία των μελών της ομάδας και αυτή η συμπεριφορά πρέπει να βασίζεται στον αλτρουισμό. Ένας τέτοιος αλτρουισμός, προάγοντας την επιβίωση και την ευημερία της ομάδας, ωφελεί επίσης έμμεσα την φυσική κατάσταση των ατόμων της ομάδας.

Με λίγα λόγια ο Δαρβίνος είπε ακριβώς το αντίθετο από αυτό που του καταλογίζουν όσοι θέλουν να χρησιμοποιήσουν με λανθασμένο τρόπο τις θεωρίες του:

Να είστε άνθρωποι με όλη τη σημασία του όρου και όχι καθάρματα. Έτσι έχετε περισσότερες πιθανότητες (και) να επιβιώσετε.

Σαν σήμερα: H 24η Νοεμβρίου στην Ιστορία

1859. Ο Κάρολος Δαρβίνος δημοσιεύει το έργο του «Η καταγωγή των ειδών».

1945, Βερολίνο. Δύο οικογένειες αστέγων τρώνε τη σούπα που τους προσφέρει ο Ερυθρός Σταυρός, μαζί με το καταφύγιο στο οποίο μένουν, καθώς τα σπίτια τους καταστράφηκαν ολοσχερώς στους βομβαρδισμούς.

1950, Καλιφόρνια. Ο Στίβεν Μπόγκαρτ, δύο ετών, σπισκέπτεται τον πατέρα του, Χάμφρεϊ, στο πλατό της ταινίας που γυρίζει, συνοδευόμενος από τη μητέρα του, Λορίν Μπακόλ.

1963, Ουάσινγκτον. Η Τζάκι Κένεντι, με τα παιδιά της, Καρολάιν και Τζον τζούνιορ, κατεβαίνουν τα σκαλιά του Καπιτωλίου, όπου έχει τοποθετηθεί το φέρετρο του Τζον Φ. Κένεντι.

1963, Ντάλας. Ο κατηγορούμενος για τη δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι, Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ, μεταφέρεται στο νοσοκομείο Πάρκλαντ, στοΝτάλας. Ο ιδιοκτήτης νυχτερινών κέντρων Τζακ Ρούμπι πυροβόλησε τον Όσβαλντ, ο οποίος πέθανε λίγο αργότερα στο νοσοκομείο.

1971, ΗΠΑ. Αεροπειρατεία σημειώνεται σε αεροσκάφος της Northwest Airlines. Ο αεροπειρατής πήρε 200.000 δολάρια από την εταιρείακαι μετά έπεσε από το αεροσκάφος με αλεξίπτωτο.

1986, Καλιφόρνια. Ο δημιουργός των Μάπετ, Τζιμ Χένσον, με τον Κέρμιτ.

1989, Πράγα. Δύο Τσέχοι στρατιώτες με μια κιθάρα διασκεδάζουν στους δρόμους της Πράγας, δίνοντας μια πολύ διαφορετική εικόνα της πόλης από αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα. Λίγα μέτρα πιο πέρα, δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι ετοιμάζονται για μια ακόμη διαδήλωση, από αυτές που γίνονται σχεδόν καθημερινά στην πόλη.

1989, Αλάσκα. Ένα δικινητήριο αεροσκάφος πέφτει λίγο έξω από το Άνκορατζ, με συνέπεια και οι 14 επιβαίνοντες σε αυτό να χάσουν τη ζωή τους.

1991. Πεθαίνει ο Φαρόκ Μπουλσάρα, που έγινε διάσημος ως Φρέντι Μέρκιουρι, Βρετανός τραγουδιστής του ροκ συγκροτήματος «Queen».