Σαν σήμερα: 18 Νοεμβρίου - Πώς μπορείς να πείσεις 1.000 ανθρώπους ν' αυτοκτονήσουν μαζικά;

Περισσότεροι από 900 άνθρωποι ζούσαν σε ένα κοινόβιο στις ζούγκλες της Γουιάνας, ακολουθώντας τον «προφήτη» τους, Τζιμ Τζόουνς. Ένα απόγευμα βρέθηκαν όλοι τους νεκροί. Συνολικά 918 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους.

Η «επαναστατική αυτοκτονία», όπως την ονόμασε ο Τζόουνς, επέβαλε σε κάθε μέλος της ομάδας να πιει ένα παρασκεύασμα κυανίου ανακατεμένο με αναψυκτικό. Σε λιγότερο από 5 λεπτά, τα σώματά όλων κείτονταν νεκρά στο έδαφος. Ο Τζόουνς αυτοκτόνησε με μια σφαίρα στο κεφάλι. Στα περισσότερα από τα παιδιά του οικισμού έγιναν ενέσεις ή αναγκάστηκαν να πιούν το δηλητήριο από τους ίδιους τους κηδεμόνες τους.

Η ιστορία των πάσης φύσεως αιρέσεων δεν είναι φυσικά καινούργια, αλλά ούτε και τελείωσε με τον Τζιμ Τζόουνς. Τα γεγονότα είναι εν πολλοίς γνωστά, το ερώτημα παραμένει όμως;

Πώς καταφέρνουν οι άνθρωποι σαν τον Τζόουνς και τον Τσαρλς Μάνσον να «στρατολογούν» τους πιστούς τους; Και κυρίως γιατί;

Ο Τσαρλς Μάνσον στρατολόγησε μια ομάδα ανδρών και γυναικών στη δική του «αίρεση», η οποία περιελάμβανε στο τελετουργικό της τη διάπραξη μιας σειράς δολοφονιών στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Ο Μάνσον είναι αναμφίβολα μια συναρπαστική φιγούρα με μια περίπλοκη ιστορία ζωής. Όπως και ο Τζόουνς. Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι οι άνθρωποι που έλκονται από τέτοιου είδους ψυχοπαθητικές προσωπικότητες και καταλήγουν να τους ακολουθουν στο έγκλημα. Ή και στο θάνατο.

Η ψευδαίσθηση της «συναισθηματικής άνεσης»

Η «συναισθηματική άνεση», είναι ένας όρος που ακούγεται κάπως παράξενος, συνήθως συνδέουμε την άνεση με τη φυσική μας υπόσταση. Κι όμως. Στη συντριπτική μας πλειονότητα οι άνθρωποι ζούμε σε καταστάσεις συναισθηματικής δυσφορίας, δεν θα ήταν γεμάτα τα ντιβάνια των ψυχαναλυτών εάν δεν συνέβαινε αυτό.

Η ανθρώπινη λαχτάρα γι αυτήν τη συναισθηματική άνεση, ή έστω ανακούφιση μάς οδηγεί στη διαρκή αναζήτηση ανθρώπων ή καταστάσεων που μπορούν να καταπραΰνουν τους φόβους και τα άγχη μας. Περί αυτού πρόκειται, το ξέρουμε πλέον ότι οι περισσότεροι ζούμε στον 21ο αιώνα με ένα διαρκές αίσθημα, όμως, ότι μας κυνηγάει το μαμούθ.

Από μόνη της, η επιθυμία να ησυχάσεις τους εσωτερικούς σου δαίμονες δεν είναι κάτι κακό, αντιθέτως. Το θέμα είναι πώς το κάνεις. Οι ηγέτες των αιρέσεων αυτών ανταποκρίνονται σε αυτή την ανάγκη δίνοντας υποσχέσεις που είναι ουσιαστικά ανέφικτες. Κι επειδή ακριβώς είναι ανέφικτες, δεν υπάρχουν και πουθενά αλλού στην κοινωνία. «Πλήρης οικονομική ασφάλεια, σταθερή ψυχική ηρεμία, τέλεια υγεία και αιώνια ζωή». Ποιος δεν θα τα ήθελε όλα αυτά; Και μάλιστα χωρίς να χρειαστεί να κάνει και κάτι ιδιαίτερο για να τα κατακτήσει;

Πέρα από την εκμετάλλευση της ανθρώπινης επιθυμίας για συναισθηματική άνεση, οι ηγέτες των αιρέσεων προφανώς και δεν έχουν τις καλύτερες προθέσεις όσον αφορά την ψυχική υγεία των οπαδών τους.

Χρησιμοποιούν τεχνικές ελέγχου του νου και της συμπεριφοράς που επικεντρώνονται στη διακοπή των συνδέσεων των ανθρώπων με τον έξω κόσμο. Είναι μια τακτική που κάπως λιγότερο συνειδητά εφαρμόζουν και όσοι εμπλέκουν τα θύματά τους σε καταστροφικές, ναρκισιστικές συναισθηματικές και άλλες σχέσεις.

Όσο σε αποκόβει κάποιος από κάθε άλλο σύνδεσμο με την κοινωνία και τον κόσμο, τόσο πιο εξαρτημένος γίνεσαι απ' αυτόν. Οι συναισθηματικές σου ανασφάλειες όχι μόνο δεν καταπραΰνονται, αλλά τελικά βαθαίνουν. Μπαίνεις σε μια κατάσταση απόλυτης εξάρτησης.

Ακριβώς όπως τα οπιούχα ναρκωτικά δεν σου προσφέρουν από ένα σημείο και μετά καμία ευφορία, αλλά απλώς κοπάζουν το στερητικό σου, το ίδιο συμβαίνει και με τις αιρέσεις αυτού του τύπου. Και τις σχέσεις αυτού του τύπου.

Στα αρχικά στάδια της προσχώρησης σε κάποια αίρεση αισθάνεσαι αφαλής, ήρεμος και αγαπητός. Στην πορεία το άγχος και η κατάθλιψη όχι απλώς επανακάμπτουν αλλά επιδεινώνονται. Είναι ένας φαύλος κύκλος που μπορεί να οδηγήσει σε τραγικές συνέπειες.

Το Τζόουνστάουν δεν ήταν μοναδική στο είδος της περίπτωση. Το 1997, 39 άτομα έκαναν αυτοβούλως υπερβολική χρήση φαινοβαρβιτάλης και βότκας με την ελπίδα να μεταφερθούν σε ένα υποτιθέμενο εξωγήινο διαστημόπλοιο που πετούσε πίσω από τον (πραγματικό) κομήτη Hale-Bopp.

Η λογική ως αντίδοτο

Ποιο είναι το αντίδοτο σε όλα αυτά; Η ύπαρξη των συναισθηματικών μας αγωνιών είναι αναμφισβήτητη και δεν είναι κάτι που διορθώνεται ούτε με το πάτημα ενός κουμπιού, ούτε με όλα τα αντικαταθληπτικά και τα ζάναξ του πλανήτη από μόνα τους. Είναι δεδομένο ότι το μαμούθ δεν σε κυνηγάει, ούτε και η πείνα εάν ζεις στον πρώτο κόσμο, όμως συχνά το «βλέπεις» πίσω από τους θάμνους.

Η μόνη χρήσιμη απάντηση που έχουμε ως τώρα στα ερωτήματα αυτά είναι μια λέξη: Ορθολογισμός. Η αναζήτηση λύσεων και απαντήσεων δηλαδή, που βασίζονται στη λογική για καταστάσεις που «χτυπάνε» στο συναίσθημα.

Δεν είναι μια νέα πρόταση αυτή. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ, στο κείμενό του «Το μέλλον μιας ψευδαίσθησης», υποστήριξε το 1927 ότι η θρησκεία ήταν ένα απλό διανοητικό τέχνασμα που κατασκευάστηκε για να παρηγορήσει τους πιστούς και να τους βοηθήσει να ξεπεράσουν τις ανασφάλειες τους, παρόλο που η αποδοχή ενός δόγματος ήταν παράλογη.

Τι αντιπρότεινε ο Φρόιντ; Αντικαταστήστε τη θρησκεία με λογικές απαντήσεις σε κάθε πρόβλημα: Σε αγχώνει η εμφάνισή σου; Τρώγε υγιεινά και ξεκίνα να ασκείσαι. Αγχώνεσαι για τη σχέση σου; Μίλα απευθείας με το σύντροφό σου με ειλικρινή τρόπο. Κι αν δεν θέλει, φύγε. Τα ίδια που λένε και οι σύγχρονοι ψυχαναλυτές και ψυχοθεραπευτές δηλαδή. Μακάρι να ήταν τόσο απλό. Όχι το πρακτέο· το να πείσεις τον κόσμο να το ακολουθήσει.

Ατυχώς, ο ορθολογισμός δεν είναι τόσο ελκυστικός όσο οι κάθε λογής μεταφυσικές «λύσεις» που εκμεταλλεύονται τις συναισθηματικές ανάγκες μας.

Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι ο Φρόιντ, τονίζοντας τα αρνητικά στοιχεία της θρησκείας, αγνοούσε τα πιθανά θετικά αποτελέσματα που σχετίζονται με την πνευματικότητα, όπως σταθερές σχέσεις, ηθική βάση και ικανοποίηση από τη ζωή.

Αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα συναισθήματα μπορούν να θολώσουν την κρίση και να οδηγήσουν σε κακές αποφάσεις. Ο Γκερντ Γκιγκερέντζερ, Γερμανός ψυχολόγος που μελετά την ψυχολογία της λήψης αποφάσεων, μας έδωσε μια πολύ ξεκάθαρη εικόνα των συνεπειών του να προκρίνει κανείς μια συναισθηματική απόκριση έναντι μιας λογικής. Στην ανάλυσή του, το 2004, για τους θανάτους σε αυτοκινητόδρομους στον απόηχο των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, επεσήμανε ότι οι άνθρωποι φοβόντουσαν να πετάξουν με αεροπλάνα αμέσως μετά τις επιθέσεις. Πολλοί που χρειαζόταν να ταξιδέψουν κατέληξαν να οδηγούν αντί να πετούν για να φτάσουν στον προορισμό τους. Αυτό οδήγησε σε περίπου 350 περισσότερους θανάτους από τροχαία ατυχήματα από τον Οκτώβριο έως τον Δεκέμβριο του 2001.

Όπως σημείωσε ο ίδιος, αυτοί οι θάνατοι θα μπορούσαν πιθανότατα να είχαν αποφευχθεί «αν το κοινό ήταν καλύτερα ενημερωμένο για τις ψυχολογικές αντιδράσεις σε καταστροφικά γεγονότα». Δεν είναι εύκολο να «χρησιμοποιήσεις τη λογική πάνω από το συναίσθημα».

Το γεγονός ότι οι αιρέσεις και οι κάθε λογής λατρείες συνεχίζουν να υπάρχουν, αλλά και το ότι οι άνθρωποι συνεχίζουν να παίζουν Τζόκερ παρά τις ελάχιστες πιθανότητες να κερδίσουν, αποτελεί απόδειξη της ισχύος των συναισθημάτων ως κινητήριας δύναμης της συμπεριφοράς.

Όλα αυτά, φυσικά, δεν σημαίνουν ότι πρέπει να απαρνηθούμε τα συναισθήματά μας, τα οποία μπορούν να διευρύνουν και να εμπλουτίσουν την ανθρώπινη εμπειρία με πολλούς τρόπους. Είναι σημαντικό, όμως, να αναγνωρίζουμε την αξία της λογικής όταν προσεγγίζουμε κάποια απόφαση στη ζωή μας.

Ειδικά όταν οι επιλογές που βασίζονται στο συναίσθημα μπορούν να οδηγήσουν σε αρνητικά αποτελέσματα. Ή και στο θάνατο.

Λίγο περισσότερα πάνω στο θέμα, σε μια συναφή ιστορία: Οι κρεμασμένοι του Μπουράρι: Η πιο παράξενη μαζική αυτοκτονία στην ιστορία και η συλλογική ψύχωση

Σαν σήμερα: Η 18η Νοεμβρίου στην Ιστορία

1937, Βιέννη. Ο Καθεδρικός Ναός του Αγίου Στεφάνου στη Βιέννη. Ο ναός χτίστηκε το 1258, αλλά στην πορεία του χρόνου έχουν γίνει σε αυτόν πολλές προσθήκες.

1937, Κάιρο. Ο βασιλιάς Φαρούκ της Αιγύπτου πηγαίνει στο Κοινοβούλιο για να παρακολουθήσει την εναρκτήρια συνεδρίαση.

1961, Νέα Υόρκη. Ο πίνακας του Ρέμπραντ «Ο Αριστοτέλης μπροστά στην προτομή του Ομήρου» θαυμάζεται από το πλήθος στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Ο πίνακας αγοράστηκε σε δημοπρασία για 2.3 εκατομμύρια δολάρια, το υψηλότερο ποσό που έχει δοθεί ποτέ για πίνακα Μεγάλου Δασκάλου.

1976, Μαδρίτη. Εγκαθιδρύεται Δημοκρατία στην Ισπανία, μετά από 37 χρόνια δικτατορίας του στρατηγού Φράνκο. Η απόφαση λαμβάνεται με ψήφους 425 «υπέρ» και 59 «κατά», από τη διορισμένη από τον Φράνκο Βουλή της Ισπανίας και θεωρείται προσωπικός θρίαμβος του μεταβατικού πρωθυπουργού Αδόλφο Σουάρεθ.

1978, Ιλινόις. Φοιτητές του Πανεπιστημίου Northwestern σχηματίζουν τη φιγούρα του Μίκι Μάους, στο ημίχρονο του αγώνα ράγκμπι με το Πανεπιστήμιο Michigan State. Ο Μίκι γιορτάζει τα 50ά γενέθλιά του...

1978, Τζονστάουν. Η μαζική αυτοκτονία των μελών της αίρεσης The Peoples Temple, της οποίας ηγέτης ήταν ο Τζιμ Τζόουνς, στη Γουιάνα.

1988, Ρώμη. Ο μουσικός της τζαζ, Ρέι Τσαρλς, σε φιλανθρωπική συναυλία στη Ρώμη.

1993, Μανάγκουα. Μια γυναίκα απλώνει τους σπόρους του καφέ σε μια φυτεία λίγο έξω από τη Μανάγκουα, στη Νικαράγουα. Ο καφές αποτελεί το βασικό προϊόν της Νικαράγουα και το 21% των εξαγωγών της χώρας.

1995, Νέα Υόρκη. Ο Σπάιντερμαν κοιτάει τον δημιουργό του, Σταν Λι, ο οποίος υπογράφει αυτόγραφα, στον οίκο δημοπρασιών Christie's στη Νέα Υόρκη. Από το Σπάιντερμαν ως τον Απίθανο Χαλκ, αντικείμενα των παλιών χαρακτήρων της Μάρβελ βγαίνουν σε δημοπρασία από τον οίκο και η ανταπόκριση είναι τεράστια.

1995, Σαράγιεβο. Μια γυναίκα σπρώχνει ένα καρότσι, μεταφέροντας πόσιμο νερό στο κέντρο του Σαράγιεβο. Παρότι η παροχή νερού έχει αποκατασταθεί στην πόλη, δεν είναι διαρκής και απρόσκοπτη, κι έτσι οι κάτοικοι αναγκάζονται να κρατάνε αποθέματα στα σπίτια τους.

2000, Νέα Υόρκη. Οι ηθοποιοί Μάικλ Ντάγκλας και η αρραβωνιαστικιά του, Κάθριν Ζέτα Τζόουνς, έξω από το Russian Tea Room στη Νέα Υόρκη. Το ζευγάρι θα παντρευτεί στο ξενοδοχείο Plaza, το επόμενο Σάββατο.

2006, Ρώμη. Ο ηθοποιός Τομ Κρουζ (στο κέντρο) χαιρετάει καθώς φτάνει στο κάστρο Odescalchi, 50 χιλιόμετρα από τη Ρώμη, όπου θα παντρευτεί την ηθοποιό Κέιτι Χολμς.