Σαν σήμερα: 22η Οκτωβρίου - Βαρθολομαίος: Ο δύσκολος ισορροπισμός ενός μοναχικού Πατριάρχη

Ο -με έδρα την Κωνσταντινούπολη- Οικουμενικός Πατριάρχης είναι αναμφίβολα μια από τις πιο δύσκολες θέσεις που μπορεί να κατέχει κάποιος κι αυτό δεν ισχύει στην εποχή μας μόνο.

Όταν γεννήθηκε ο Δημήτριος Αρχοντώνης, στις 29 Φεβρουαρίου 1940 στο χωριό Άγιοι Θεόδωροι της Ίμβρου, η ελληνική κοινότητα στην Κωνσταντινούπολη αριθμούσε περί τους 150.000 ανθρώπους.

Μετά τα «Σεπτεμβριανά» του 1955 συρρυκνώθηκε δραματικά, με συνέπεια σήμερα οι Έλληνες της Πόλης να μην ξεπερνούν τους 3.000.

Μέσα σε ένα κλίμα ασφυκτικής πίεσης, ο Βαρθολομαίος παραμένει στην έδρα του, ακροβατώντας διαρκώς σε συνθήκες που μοιάζουν εντελώς αδύνατες και συχνά είναι.

Ο ίδιος είναι Τούρκος πολίτης και ως τέτοιος υπηρέτησε από το 1961 μέχρι το 1963 ως έφεδρος αξιωματικός στον τουρκικό στρατό. Υπηρετεί όμως και έναν θεσμό ο οποίος προσπαθεί, μαζί με τον εναπομείναντα ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης να επιβιώσει.

Ο Βαρθολομαίος φοίτησε στα σχολεία της Ίμβρου και στο Ζωγράφειο Λύκειο της Κωνσταντινούπολης και μετά γράφτηκε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, από την οποία αποφοίτησε το 1961.

Η Σχολή έκλεισε το 1971 με διάταγμα της τουρκικής κυβέρνησης περί παύσης της λειτουργίας των ιδιωτικών πανεπιστημίων. Η επαναλειτουργία της Σχολής είναι το έργο ζωής του Βαρθολομαίου, τόσο για προσωπικούς όσο και για θεσμικούς και συμβολικούς λόγους.

Τον Αύγουστο του 2011, ο Ερντογάν αποφάσισε ότι τα ακίνητα και τα θρησκευτικά κτίρια του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, τα οποία κατασχέθηκαν στο παρελθόν πρέπει να επιστραφούν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Δύο χρόνια αργότερα το τουρκικό Συμβούλιο Ιδρυματων επέστρεψε 190 εκτάρια γης στο ίδρυμα της Μονής της Αγίας Τριάδος, που είναι ιδιοκτήτης της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της γης βρίσκεται στο χώρο της Θεολογικής Σχολής. Τον Φεβρουάριο του 2019 επισκέφθηκε τη Θεολογική Σχολή για πρώτη φορά εν ενεργεία Έλληνας πρωθυπουργός, ο Αλέξης Τσίπρας.

Ο Πατριάρχης ελπίζει ότι οι υποσχέσεις που έχει πάρει κατ' επανάληψη από την τουρκική κυβέρνηση ότι θα επιτραπεί η επαναλειτουργία της Σχολής θα τηρηθούν. Είναι κι αυτή μέσα στο πλαίσιο του γενικού καθεστώτος «ομηρίας» κάτω από το οποίο λειτουργεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο· ομηρία στις ήσυχες περιόδους, εχθρικότητα στις υπόλοιπες.

Ο Βαρθολομαίος είναι ένας βαθιά μορφωμένος άνθρωπος, κάτι που φαίνεται σε κάθε του δημόσια τοποθέτηση αλλά και στα γραπτά του.

Μετά τις σπουδές του και τη θητεία του, έκανε σειρά μεταπτυχιακών στη Ρώμη, την Ελβετία και το Μόναχο και μιλάει επτά γλώσσες, ανάμεσα στις οποίες φυσικά τα ελληνικά και τα τουρκικά.

Εοπέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη το 1968 και υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις στο Πατριαρχείο, μέχρι το θάνατο του προκατόχου του, Δημητρίου, στις 22 Οκτωβρίου του 1991, όταν και εξελέγη από την Πατριαρχική Σύνοδο 270ός Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης, όπως είναι ο πλήρης τίτλος του. Ενθρονίστηκε στις 2 Νοεμβρίου 1991 στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι.

Προβλήματα. Μόνο.

Ο Βαρθολομαίος δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι όλα αυτά τα χρόνια που υπηρετεί ως Πατριάρχης είναι πιο πολύ διπλωμάτης παρά ιερωμένος.

Δεν θα μπορούσε να κάνει και διαφορετικά. Σε αντίθεση με τους προκατόχους του είναι ιδιαίτερα εξωστρεφής και αναλαμβάνει συχνά πρωτοβουλίες για διάφορα θέματα, με κεντρικό άξονα πάντα την επιβίωση και την επίλυση των προβλημάτων της ελληνικής κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη.

Συναντιέται με Τούρκους πολιτικούς και ξένους ηγέτες, ταξιδεύει σε όλην την Τουρκία και ιδιαίτερα εκεί όπου κάποτε άνθισε ο ελληνισμός, πιέζει, υποχωρεί, ισορροπεί ανάλογα με τις περιστάσεις και έχει αποδειχθεί ικανότατος στη διαχείριση των διαθέσεων και των προθέσεων του Ερντογάν.

Θεωρώντας ότι αυτό θα διευκολύνει και τους δικούς του σκοπούς, υποστηρίζει ένθερμα την ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας, παρότι αυτή φαίνεται να απομακρύνεται από το προσκήνιο ταχύτατα τα τελευταία χρόνια.

Οι Τούρκοι από την πλευρά τους, με δεδομένη και την ιδιαίτερα εθνικιστική πολιτική του Ερντογάν, επιτρέπουν μεν στο Πατριαρχείο να συνεχίζει να υπάρχει στην Κωνσταντινούπολη, το κρατάνε δε υπό πλήρη έλεγχο. Ίσως και γι αυτό ακριβώς δεν το διώχνουν, κάτι που θα μπορούσαν να κάνουν πολυ εύκολα, δεν είναι πολύ πιθανό να τους τρομάζει η διεθνής κατακραυγή, δεν τους έχει τρομάξει σε χειρότερα πράγματα.

Κράτα τους φίλους σου κοντά και τους εχθρούς σου ακόμη κοντύτερα.

Αρνούνται, φυσικά, να αναγνωρίσουν τον τίτλο «Οικουμενικός» για τον Πατριάρχη (και δεν είναι οι μόνοι, παρόμοια άρνηση επιδεικνύουν ακόμη και άλλες ορθόδοξες εκκλησίες), ο ίδιος ο Βαρθολομαίος όμως δηλώνει κατ' επανάληψη ότι ούτε ο τίτλος ούτε η θέση του έχουν πολιτικό περιεχόμενο και με τη σειρά του αρνείται να παραιτηθεί του τίτλου του.

Ο ίδιος φαίνεται να πιστεύει στην προσέγγιση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ή τουλάχιστον έτσι δείχνει. Προσέγγιση η οποία θεωρεί ότι μπορεί να επιτευχθεί και μέσω του Πατριαρχείου ως φορέα παράδοσης, όχι μόνο θρησκευτικής, αλλά και πολιτιστικής.

Αυτό απαντά και στις διαρκείς απειλές του Ερντογάν περί μετατροπής της Αγιασοφιάς σε τζαμί: «Αντί να βρεθούμε ενωμένοι, μια κληρονομιά 1.500 ετών μας χωρίζει. Είμαι λυπημένος και συγκλονισμένος», είχε πει ενδεικτικά για το θέμα σε συνέντευξή του στην Washington Post.

Η διαρκής προσπάθεια του Βαρθολομαίου να διατηρήσει ανοιχτό ένα δίαυλο επικοινωνίας με την τουρκική κυβέρνηση, αποδίδει κάποιους καρπούς, από την άλλη τον φέρνει και στο στόχαστρο, κυρίως κύκλων που θεωρούν ότι έπρεπε να είναι πιο αδιάλλακτος.

Τον Ιανουάριο του 2018, ο Βαρθολομαίος έστειλε στον Ερντογάν μια επιστολή, η οποία έκλεινε με τη φράση: «Προσευχόμαστε εσείς και οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις να επιτύχουν τους στόχους τους και η 'Επιχείρηση Κλάδος Ελαίας' να φέρει ειρήνη στην περιοχή, όπως το όνομά της υπόσχεται». Επικρίθηκε με σφοδρότητα γι'αυτό, καθώς θεωρήθηκε ότι δήλωνε την υποστήριξή του στις τουρκικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία. Και μάλλον το έκανε, αλλά δεν ας του αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι συχνά δεν έχει και πολλές επιλογές.

Πέρα από το κατά κανόνα εχθρικό περιβάλλον μέσα στο οποίο υφίσταται και λειτουργεί το Πατριαρχείο, ο Βαρθολομαίος έχει να αντιμετωπίσει μια ακόμη μεγακύτερη εχθρότητα από άλλες «αδελφές» ορθόδοξες εκκλησίες και κυρίως τη Ρωσική.

Έχει κατηγορηθεί αρκετές φορές για «εισπήδηση», δηλαδή για αντικανονική παρέμβαση στα εσωτερικά άλλων εκκλησιών, ιδιαίτερα για τους χειρισμούς του στο θέμα της εκκλησίας της Ουκρανίας.

Η Εκκλησία της Ουκρανίας ήθελε ανεξαρτητοποίηση από τη Μόσχα και φυσικά το εκεί Πατριαρχείο αντέδρασε. Τελικά το Οικουμενικό Πατριαρχείο χορήγησε Αυτοκεφαλία στην Εκκλησία της Ουκρανίας την ημέρα των Θεοφανίων του 2019 με συνέπεια ο Αλέξιος να πάψει να μιλάει στον Βαρθολομαίο. Κυριολεκτικά.

Οι Ρώσοι τον κατηγορούν ανοιχτά πλέον για προσπάθεια δημιουργίας «ανατολικού παπισμού», ενώ η Cumhuriyet έχει γράψει σε άρθρο της ότι «η ανάμειξη του Πατριάρχη Βαρθολομαίου στα εσωτερικά άλλων κρατών, από την Κύπρο ως την Εσθονία, από τα Ιεροσόλυμα ως την Ουκρανία, δημιουργεί προβλήματα εξωτερικής πολιτικής στην Τουρκική Δημοκρατία».

Το Φανάρι «όσον ολίγον έλαιον και αν του απομείνη, δεν θα παύση να εκπέμπη φως και να διακηρύττη την αλήθειαν προς πάσαν κατεύθυνσιν», είπε ο Βαρθολομαίος το 2021, σε μια φράση που συνοψίζει την κατάσταση του ίδιου και του θεσμου που εκπροσωπεί:

Το λάδι φαίνεται πράγματι να είναι λίγο και η όξυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων το λιγοστεύει ακόμη περισσότερο. Παραμένει εκεί, όμως, να φωτίζει όχι τόσο το σήμερα πλέον, αλλά το χτες, ένα μεγαλειώδες και πολύχρονο χτες, του οποίου πράγματι η θρησκευτική παράδοση είναι αναπόσπαστο κομμάτι.

Το πόσο θ' αντέξει, απομένει να φανεί.

Όση στήριξη κι αν έχει από την Ελλάδα, αλλά και επιφανείς (και πλούσιους) Έλληνες και όχι μόνο παγκοσμίως, ο Βαρθολομαίος μοιάζει όλο και περισσότερο με μια μοναχική φιγούρα που απευθύνεται πιο πολύ σε μνήμες και φαντάσματα, παρά στους πιστούς μιας ενωμένης ορθοδοξίας.

Σαν σήμερα: Η 22η Οκτωβρίου στην Iστορία

1935, Νέα Υόρκη. Τα τατουάζ δεν είναι νέα μόδα, όχι για όλους τουλάχιστον. Ο Τσαρλς Βάγκνερ (δεξιά) χτυπάει τατουάζ στους πελάτες του εδώ και 45 χρόνια.

1937, Λονδίνο. Η κίνηση στο Πικαντίλι, στην καρδιά του Λονδίνου, πάντα μεγάλη, για τα δεδομένα της κάθε εποχής.

1940, Παρίσι. Ένας Γερμανός στρατιώτης αγοράζει φρούτα και λαχανικά στην κεντρική αγορά του κατεχόμενου Παρισιού.

1943, Αίγυπτος. Οι πυραμίδες της Γκίζας, που χτίστηκαν πριν από 5.000 χρόνια, χρησιμεύουν σαν σημάδια για τα αμερικανικά μεταγωγικά αεροπλάνα που μεταφέρουν πολεμοφόδια από την άλλη άκρη του Ατλαντικού στο μέτωπο της Β. Αφρικής.

1945, Βαρσοβία. Μια καθολική εκκλησία είναι το μόνο κτίριο που στέκεται ακόμα όρθιο ανάμεσα στα ερείπια που κάποτε ήταν το γκέτο της Βαρσοβίας. Το γκέτο καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Γερμανούς

1960, Μιλάνο. Η σοπράνο Μαρία Κάλλας φεύγει από την Όπερα του Μιλάνου από την πίσω έξοδο, προσπαθώντας να αποφύγει τους φωτογράφους, κάτι που τελικά δεν καταφέρνει.

1962, Ουάσινγκτον. Ο Αμερικανός Πρόεδρος. Τζον Φ. Κένεντι, ανακοινώνει στο έθνος την απόφασή του να επιβάλει ναυτικό αποκλεισμό στην Κούβα.

1964. O Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Πολ Σαρτρ αρνείται το Νόμπελ Λογοτεχνίας, υποστηρίζοντας ότι θα μειώσει το γόητρο της συγγραφικής του δουλειάς.

1975, Νότια Αφρική. Ο Ρίτσαρντ Μπάρτον ταΐζει μια νεαρή καμηλοπάρδαλη στο πάρκο Κρούγκερ, της Νοτίου Αφρικής. Δίπλα του, η Ελίζαμπεθ Τέιλορ.

1978, Βατικανό. Ο πρώην Καρδινάλιος Κάρολ Βοϊτίλα και νυν πάπας Ιωάννης Παύλος B', στο ναό του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, την ημέρα της ενθρόνισής του.

1988. Ο Ανδρέας Παπανδρέου επιστρέφει από το Λονδίνο, μετά την επέμβαση μπαϊ- πας, στην οποία υποβλήθηκε στο νοσοκομείο Χέρφιλντ. Καθώς κατεβαίνει από τη σκάλα του αεροπλάνου, με ένα νεύμα του καλεί κοντά του τη Δήμητρα Λιάνη, επισημοποιώντας με αυτόν τον τρόπο τη σχέση τους.