Λευκορωσία: Οι διεκδικούμενοι Ρουθήνοι και ο χωριάτης δικτάτορας

Την Λευκορωσία του Λουκασένκο όλοι τη μνημόνευαν μέχρι πριν λίγο καιρό ως «την τελευταία δικτατορία της Ευρώπης».

Ο χαρακτηρισμός μοιάζει πια ανεπίκαιρος, άλλος τον δικαιούται.

Το κράτος αυτό, όμως, που προέκυψε στον ευρωπαϊκό χάρτη τα τελευταία 30 χρόνια λίγοι έκαναν τον κόπο να το γνωρίσουν. Έτσι, ο περισσότερος κόσμος είναι σίγουρος ότι οι Λευκορώσοι είναι απλά ένα φυλετικό παρακλάδι των Ρώσων και προέκυψαν ως ανεξάρτητο κράτος από… δυνάμεις αδρανείας. Την ταραγμένη εποχή της διάλυσης της ΕΣΣΔ, πριν 30 χρόνια, σχεδόν κανείς δεν ήθελε να μείνει ενωμένος.

Ο Λουκασένκο έχει κάνει τις επιλογές του. Εδώ και χρόνια αποφασίζει να λειτουργήσει το κράτος του ως επαρχία της Ρωσίας και όχι ως ανεξάρτητη οντότητα. Τη δυσαρέσκεια προς το πρόσωπό του, που ολοένα κλιμακώνεται, την αντιμετωπίζει όπως όλοι του συναφιού του, με ωμή αστυνομική βία. Δεν μπορεί, όμως, να καταπνίξει όλες τις φωνές, που ζητούν τουλάχιστον να αναγνωριστεί η ιδιαίτερη ταυτότητα του λαού τους.
Λευκοί, μαύροι και κόκκινοι Ρουθήνοι

Ας ξεκινήσουμε από το όνομα.

«Λευκορωσία» σημαίνει, νομίζουμε, χώρα των λευκών Ρώσων. Άρα, υπονοείται ότι υπάρχουν και Ρώσοι… άλλου χρώματος; Κατ’ αρχάς, δεν μιλάμε για Ρώσους, αλλά για Ρουθήνους. Που είχαν χωριστεί σε κόκκινους, μαύρους και άσπρους. Αυτοί, οι άσπροι Ρουθήνοι, λέγονται πια Λευκορώσοι.

Φαίνονται μπερδεμένα όλα αυτά, αλλά έχουν απλή εξήγηση.

Από παλιά, πολύ παλιά, η λέξη «Ρους» προσδιόριζε κατά κάποιον τρόπο τους σλαβικής καταγωγής κατοίκους της ανατολικής Ευρώπης. Από αυτή τη λέξη κατάγονται και οι Ρώσοι όπως τους ξέρουμε σήμερα, αλλά και οι Ρουθήνοι. Τι είναι οι Ρουθήνοι; Ουσιαστικά ανατολικοί Σλάβοι κι αυτοί, οι οποίοι όμως δεν αφομοιώθηκαν από τους Ρώσους. Η λευκορωσική γλώσσα έχει πολλά στοιχεία από τη ρωσική, αλλά και την πολωνική.

Ουσιαστικά, ο όρος «Ρουθήνοι» επέζησε ακόμα και σήμερα για να προσδιορίζει τους σλαβικής καταγωγής κατοίκους χωρών, οι οποίες δεν αποτελούσαν μέρος της άλλοτε ρώσικης αυτοκρατορίας. Ρουθήνοι υπάρχουν σήμερα στην Πολωνία, την Τσεχία, την Ουκρανία. Ισχνές μειονότητες μεν, αλλά υπαρκτές.

Αυτοί οι Ρουθήνοι από τον Μεσαίωνα ακόμα χωρίζονταν «γεωγραφικά» σε Λευκούς, Κόκκινους και Μαύρους. Γεωγραφικά, όχι σύμφωνα με το χρώμα του δέρματος…

Οι «Μαύροι Ρουθήνοι» ζούσαν στη σημερινή βόρεια Λευκορωσία, σε εδάφη όπου πλειοψηφούσαν οι Γιοτβίγκοι, ένας από τους βαλτικούς βάρβαρους λαούς που δεν εκχριστιανίστηκε. Το προσωνύμιο «Μαύροι» το πήραν από το σκούρο χρώμα του χώματος, στο οποίο κατοικούσαν.

Οι «Κόκκινοι Ρουθήνοι» ζούσαν σε περιοχές που σήμερα βρίσκονται στη νότια Πολωνία, τη δυτική Τσεχία και την ανατολική Ουκρανία. Το όνομά τους επίσης το πήραν από το γόνιμο κοκκινόχωμα, χαρακτηριστικό της περιοχής.

Οι «Λευκοί Ρουθήνοι» είναι οι πρόγονοι των Λευκορώσων. Η περιοχή, πάντως, που ονομαζόταν Λευκή Ρουθηνία κάλυπτε μόνο το ανατολικό κομμάτι της σημερινής Λευκορωσίας.

Ρώσοι και Πολωνοί αρπάζουν κομμάτια

Κατά τον 17ο αιώνα, όταν η Ρώσικη Αυτοκρατορία επεκτάθηκε και πήρε σημερινά εδάφη της Λευκορωσίας (μετά από πόλεμο με το Μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας), άρχισε να χρησιμοποιεί τον όρο «Λευκορωσία» για να τα προσδιορίσει. Τότε επικράτησε να προσφωνείται ο τσάρος «πασών των Ρωσιών», δηλαδή της Μεγάλης Ρωσίας (ως τα Ουράλια), της Μικρορωσίας (σημερινή Ουκρανία) και της Λευκορωσίας!

Όπως κάθε λαός που δεν έχει κράτος δικό του και «συγγενεύει» κάπως με τον κυρίαρχό του, οι Λευκορώσοι υπέστησαν διωγμούς ανά τους αιώνες. Πολωνοί και Ρώσοι μάχονταν για το ποιος θα τους αφομοιώσει πρώτος. Από το 1840 ως το 1905 δεν υπήρξε ούτε ένα γραπτό κείμενο στη λευκορωσική γλώσσα στις περιοχές που κατείχε ο τσάρος.

Λίγους μήνες μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, κι ενώ το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Λευκορωσίας είχε πέσει στα χέρια των Γερμανών (μαινόταν ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος), στις 25 Μαρτίου 1918 ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία της Λευκορωσίας. Ήταν μέρος της συνθήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ μεταξύ Γερμανών και Ρώσων, ώστε να «κανονιστούν» τα πράγματα στο ανατολικό μέτωπο.

Βεβαίως αυτή η κρατική οντότητα δεν είχε ποτέ τον έλεγχο όλων των εδαφών. Οι μπολσεβίκοι είχαν στήσει δική τους κυβέρνηση στο βορρά και το 1919 ανακήρυξαν την Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Λευκορωσίας, η οποία ενώθηκε σχεδόν αμέσως με τη Λιθουανία.

Οι Πολωνοί, που ορέγονταν την περιοχή από παλιά, ξεκίνησαν τον πόλεμο με την αδυνατισμένη Ρωσία το 1918. Πήραν στην κατοχή τους όλα τα εδάφη της σημερινής δυτικής Λευκορωσίας (Μπιαλιστόκ, Μπρεστ, Γκρόντνο) και τα κράτησαν ως το 1939. Το ανατολικό τμήμα της σημερινής Λευκορωσίας, όπου κράτησαν τον έλεγχο οι μπολσεβίκοι, έγινε επισήμως τμήμα της ΕΣΣΔ το 1922.

Το 1939, με τη διπλή εισβολή στην Πολωνία (Γερμανία από δυτικά, ΕΣΣΔ από ανατολικά), οι Λευκορώσοι επανέκτησαν τα χαμένα τους εδάφη. Τα σύνορα του κράτους, το οποίο βέβαια ήταν τότε μια από τις δημοκρατίες που απάρτιζαν την ΕΣΣΔ, πήραν τη σημερινή τους μορφή.

Η επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα», η πασίγνωστη πια εισβολή των Ναζί στην ΕΣΣΔ, ξεκίνησε από τα εδάφη της Λευκορωσίας. Όλη η χώρα βρέθηκε κάτω από τη ναζιστική μπότα. Για το μέγεθος των καταστροφών, αρκεί μόνο τούτο: οι 209 από τις 290 πόλεις και κωμοπόλεις της Λευκορωσίας ισοπεδώθηκαν! Το σχέδιο προέβλεπε την «επέκταση» των Γερμανών σ’ αυτές τις περιοχές και την εξόντωση όλων των σλαβικών λαών. Και των Εβραίων, φυσικά.

Μετά το 1943, όταν πια διαφαινόταν η ήττα τους, οι ναζί έφτιαξαν μια κυβέρνηση δωσίλογων, για να κρατήσει όσο μπορεί. Φυσικά υποχώρησαν κι αυτοί μαζί με τους αφεντάδες τους σε γερμανικά εδάφη. Η σοβιετική κυριαρχία αποκαταστάθηκε.

Ανεξάρτητη για τον ΟΗΕ από το 1945!

Το παράδοξο είναι ότι η Λευκορωσία, όπως και η Ουκρανία, προσκλήθηκαν το 1945 να συμμετάσχουν ως ανεξάρτητες οντότητες, μαζί με τη Ρωσία, στην υπογραφή της Χάρτας του ΟΗΕ στο Σαν Φρανσίσκο!

Ακόμα και σήμερα στην ιστοσελίδα του ΟΗΕ ως ημερομηνία ένταξης της Λευκορωσίας (και της Ουκρανίας) αναφέρεται η 24η Οκτωβρίου 1945. Ενώ π.χ. οι Βαλτικές δημοκρατίες (Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία) που ήταν ανεξάρτητες στο Μεσοπόλεμο (και μέλη της Κοινωνίας των Εθνών, του προγόνου του ΟΗΕ) ουσιαστικά εξαφανίστηκαν. Μετά την κατάληψή τους από την ΕΣΣΔ το 1940 έχασαν τη διεθνή τους φωνή.

Γιατί έγινε αυτό; Ήταν μια «παρηγοριά» στον Στάλιν, ο οποίος φοβόταν ότι ο ΟΗΕ θα ελεγχόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου από Βρετανούς κι Αμερικάνους λόγω των χωρών-ψήφων που μπορούσαν να επηρεάσουν.

Στη Γιάλτα, τον Φεβρουάριο του 1945, στην ιστορική πια συνάντηση Ρούσβελτ-Τσόρτσιλ-Στάλιν, ο «πατερούλης» είπε ότι θέλει να εκπροσωπούνται στον ΟΗΕ και οι 16 (τότε) Σοβιετικές Δημοκρατίες με δική τους ψήφο, διότι η ΕΣΣΔ ήταν τυπικά ένωση κρατών κι όχι ενιαίο κράτος.

Ο Ρούσβελτ είπε ότι αν ισχύσει αυτό, θα πρέπει και οι 48 (τότε) πολιτείες της Αμερικής να εκπροσωπηθούν αυτόνομα! Κι ο Τσόρτσιλ είπε ότι ήθελε αυτόνομη ψήφο για όλα τα κομμάτια της Βρετανικής Αυτοκρατορίας που ήταν ακόμα υπό την κυριαρχία του.
Μετά άρχισαν τα παζάρια. Ο Στάλιν «υπενθύμισε» στον Ρούσβελτ ότι στην υπογραφή της Χάρτας του ΟΗΕ προσκλήθηκαν οι Φιλιππίνες (που ακόμα τότε ήταν αμερικάνικο έδαφος) και στον Τσόρτσιλ ότι είχε δεχτεί ήδη την αυτόνομη παρουσία των βρετανικών «ντομίνιονς» (Καναδάς, Αυστραλία, Νότια Αφρική, Ινδία κτλ.) με δική τους ψήφο.

Έτσι, λοιπόν, για να μην γκρινιάζει, του «έδωσαν» δύο χώρες- ψήφους παραπάνω.

Αφομοίωση, Τσερνόμπιλ και ανεξαρτησία

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η πολιτική της ΕΣΣΔ ήταν να υποβαθμίσει τις διαφορές κυρίως των σλαβικών λαών. Η λευκορωσική γλώσσα παρέμεινε «επίσημη» στη χώρα, αλλά όλοι μιλούσαν ρωσικά, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα. Ένα από τα σπουδαιότερα τέκνα της χώρας ήταν και ο Αντρέι Γκρομίκο, ο μακροβιότερος υπουργός εξωτερικών στην καταγεγραμμένη ιστορία της ανθρωπότητας. Κράτησε το πόστο από το 1957 ως το 1985!

Σχεδόν το 70% της χώρας επηρεάστηκε από την πυρηνική καταστροφή του Τσερνόμπιλ. Το οποίο βρίσκεται μεν στην Ουκρανία, αλλά απέχει 16 χιλιόμετρα μόνο από τα νότια λευκορωσικά σύνορα. Συγκριτικά, μεγαλύτερη ήταν η ζημιά που έγινε στη Λευκορωσία, παρά στην Ουκρανία. Σύμφωνα με τις μετρήσεις της εποχής, τα 46.400 τ.χλμ. από τα σχεδόν 208.000 τ.χλμ. της χώρας, δηλαδή πάνω από το 20% της χώρας, μολύνθηκαν με επικίνδυνα ποσοστά ραδιενέργειας. Στην Ουκρανία η μόλυνση επηρέασε λίγο μικρότερη έκταση (41.900 τ.χλμ.) της χώρας.

Τον Ιούλιο του 1990 η Λευκορωσία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της από την ΕΣΣΔ, με τη σύμφωνη γνώμη των κομουνιστών, που κυβερνούσαν ακόμα! Ο πρόεδρος του Ανωτάτου Σοβιέτ της Λευκορωσίας, ο Στάνισλαβ Σούσκεβιτς, ήταν αυτός που το ανακοίνωσε κι έγινε σε μία νύχτα πρόεδρος της χώρας. Ο Σούσκεβιτς, διδάκτωρ φυσικής και μαθηματικών, ήταν αυτός που είχε μάθει ρωσικά στον Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ, τον δολοφόνο (;) του Τζων Κένεντι, το διάστημα που ο Αμερικάνος βρισκόταν στο Μινσκ.

Ο Σούσκεβιτς πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών το 1991. Την ονειρευόταν, λέει, σαν «απόγονο» της ΕΣΣΔ, άσχετα αν ατόνησε το πράμα. To 1994 έβαλε υποψηφιότητα για πρόεδρος ως ανεξάρτητος, όπως και ο πρωθυπουργός του Βιάτσεσλαβ Κέμπιτς.

Σάρωσε με καθαρά χέρια ο Λουκασένκο

Σε αυτές τις εκλογές εμφανίστηκε πρώτη φορά και σάρωσε ο Αλεξάντερ Λουκασένκο.

Πήρε 45% στον πρώτο γύρο και 80% στον δεύτερο, όπου αναμετρήθηκε με τον Κέμπιτς!

Αυτές ήταν και οι τελευταίες «ελεύθερες» εκλογές στη χώρα. Ο Λουκασένκο εξελέγη το 1994 με ατζέντα «καθαρά χέρια».

Τους κατηγορούσε όλους για διαφθορά και κλεψιές δημόσιου χρήματος. Ο ίδιος μετά από μια μέτρια πορεία στο στρατό, διορίστηκε υπεύθυνος μιας κρατικής φάρμας το 1988. Η συγκεκριμένη φάρμα ήταν η πρώτη που υπέγραψε εξαγωγική συμφωνία με χώρα εκτός ΕΣΣΔ, σημάδι του πόσο καλά δούλευε.

Ο λαός τότε ήθελε αλλαγή και προτίμησε κάτι νέο. Ο Λουκασένκο το 1994 ήταν 40 ετών και δήλωνε «δεν είμαι ούτε αριστερός, ούτε δεξιός, είμαι με τους ανθρώπους που τους κλέβουν». Από τότε κάνει εκλογές και δημοψηφίσματα όποτε θέλει αυτός και τις κερδίζει με όποιο ποσοστό θέλει αυτός (το 2020 «επανεξελέγη» με 80%).

Ο Λουκασένκο αρέσκεται στο να διαφημίζει ότι είναι ένας από το λαό. Προωθεί το λαϊκό προφίλ του και τους χωριάτικους τρόπους του.

Παλαιότερα οι κάμερες τον απαθανάτιζαν να χορεύει παραδοσιακούς χορούς, να πίνει βότκα και να τρώει ντρανίκι, παραδοσιακές πατατοκροκέτες με τυριά, αυγά και σκόρδα. Αγνώστου πατρός, μεγάλωσε με τη μάνα του και δέχτηκε αρκετό bullying επειδή ήταν νόθος. Ποτέ δεν αποκάλυψε ποιος είναι ο πατέρας του (αν και το μεσαίο όνομά του, το πατρώνυμο δηλαδή, είναι Γκριγκόριεβιτς), ούτε αν έχει κάνει κάποια προσπάθεια να τον εντοπίσει.

Κι επειδή φαίνεται να υπάρχει ακόμα κάποιο κόμπλεξ γι’ αυτό, το τελευταίο χρονικά παιδί του, ο Νικολάι (γεννήθηκε το 2004), δηλώθηκε ως… αγνώστου μητρός! Φήμες οργίασαν ότι μητέρα του είναι η τότε προσωπική γιατρός του Λουκασένκο, αλλά δεν αποδείχτηκε τίποτα. Ο Νικολάι λέγεται ότι προαλείφεται για διάδοχος του Λουκασένκο, όταν φτάσει σε κατάλληλη ηλικία. Έχει άλλα δύο αγόρια, πολύ μεγαλύτερα, από έναν γάμο που έγινε το 1975 και δεν διαλύθηκε ποτέ, αν και το ζευγάρι ζει χώρια εδώ και 30 χρόνια. Ο δεύτερος γιος του Βίκτορ είναι πρόεδρος της Ολυμπιακής Επιτροπής της Λευκορωσίας.

Ο Λουκασένκο κινείται στα σίγουρα. Φροντίζει τις σχέσεις του με τον Πούτιν (δεν είναι πάντα αρμονικές, αλλά το γνωρίζει ότι χωρίς τη ρωσική βοήθεια δεν θα μπορούσε να σταθεί ούτε μέρα), δίνει στο λαό φτηνό ψωμί και πατάτα, και χώνει στη φυλακή ή «εξαφανίζει» οποιονδήποτε αρθρώσει ενάντιο λόγο.

Μετά τις «εκλογές» του 2020 η αντίθεση αυτή πήρε και μεγαλύτερες διαστάσεις. Οι γειτονικές Πολωνία και Λιθουανία έχουν φτάσει στο σημείο να μην αναγνωρίζουν το καθεστώς Λουκασένκο, αντιθέτως προσφέρουν την έμπρακτη στήριξή τους στην Σβιτλιάνα Τσικανουσκάγια, αρχηγός της αντιπολίτευσης. Μια τύποις εξόριστη κυβέρνηση βρίσκεται στο Βίλνιους της Λιθουανίας και οργανώνει την αντιπολίτευση, η οποία παίρνει τη μορφή ολοένα και πιο μαζικών διαδηλώσεων. Η προχθεσινή μόλις απόφαση του Λουκασένκο να δώσει έκτακτες εξουσίες στην αστυνομία δείχνει ότι αισθάνεται όλο και περισσότερο πιεσμένος.

Η μάχη για το αμετάφραστο

Η Λευκορωσία έδωσε αγώνα για να καθιερωθεί, ειδικά στις διεθνείς γλώσσες της Ευρώπης, το αμετάφραστο του ονόματος. Επισήμως στα αγγλικά και τα γερμανικά λέγεται Belarus και τα γαλλικά Bielorussie, και όχι White Russia, Weißrussland ή Russie Blanc, όπως είχαν ξεκινήσει να την αποκαλούν στη Δύση όταν έγινε ανεξάρτητη από την ΕΣΣΔ.

Τότε υπήρξε μεγάλο κίνημα μέσα από τη χώρα για να απογαλακτιστεί η χώρα από τη Ρωσία. Όλοι υποστήριζαν ότι η αναφορά της χώρας ως «Λευκή Ρωσία» στη γλώσσα τους θα υπονόμευε την ιδιαιτερότητά τους σαν λαός. Το πέτυχαν, αν και σε πολλές γλώσσες, όπως η δική μας, δεν ασχολήθηκαν να αναφέρονται ως «Μπελαρούς», όπως είναι το διεθνές τους όνομα.

Στην πορεία, βέβαια, και με την καθοδήγηση του Λουκασένκο, η Λευκορωσία δέθηκε τόσο πολύ στο άρμα της Ρωσίας, που τώρα υπάρχει ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό κατοίκων, το οποίο συμφωνεί με την ένωση με τη μεγάλη της γειτόνισσα. Οι δύο χώρες βρίσκονται σε ένα ημιεπίσημο καθεστώς πολιτικής ένωσης, το οποίο μόνο οι ίδιες αναγνωρίζουν.

Ο Πούτιν, πάντως, έχει αποφασίσει να χρησιμοποιεί τη Λευκορωσία όπως ο Στάλιν επί ΕΣΣΔ: Μία παραπάνω ψήφος σε διεθνείς οργανισμούς και η ψευδαίσθηση μιας διεθνούς συμμαχίας για όσα τον συμφέρουν.