Σαν σήμερα: 4 Οκτωβρίου - Ένας πολύ σύντομος πόλεμος διπλασιάζει την Ελλάδα

Στις 4 Οκτωβρίου 1912 η Ελλάδα μπαίνει σε έναν πόλεμο που κράτησε ελάχιστα και της έδωσε πάρα πολλά.

Ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος ξεκίνησε τυπικά στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1912 και έληξε τυπικά και ουσιαστικά οκτώ μήνες αργότερα, το Μάιο του 1913.

Με τη λήξη του, η Ελλάδα είχε σχεδόν διπλασιάσει τα εδάφη της, έχοντας καταλάβει την Ήπειρο, ολόκληρη τη Θεσσαλία, μεγάλο τμήμα της Μακεδονίας και τα νησιά του Αιγαίου. Και κυρίως, τη Θεσσαλονίκη.

Σε στρατιωτικό επίπεδο έγιναν διάφορα. Αυτό που έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως, είναι οι χειρισμοί που έγιναν σε διπλωματικό επίπεδο, σε ένα πεδίο δράσης αδιανόητα δύσκολο.

Τα Βαλκάνια, τόπος συνύπαρξης ετερόκλητων και όχι απαραίτητα φιλικών προς αλλήλους λαών που μόλις έχουν βγει από αιώνες υποδούλωσης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία γίνονται το πεδίο δύο πολέμων, στους οποίους τα πάντα άλλαξαν: Συμμαχίες, αντιπαλλότητες και εν τέλει ο ίδιος ο χάρτης.

Ένας προσωπικός θρίαμβος

Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η εποποιία των Βαλκανικών πολέμων και η -αδιανότητη μέχρι πριν από λίγα χρόνια- εδαφική επέκταση της Ελλάδας, ήταν ένας προσωπικός θρίαμβος του Ελευθέριου Βενιζέλου.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, που παραμένουν εν πολλοίς άγνωστοι, καθώς καταλαμβάνουν ελάχιστο χώρο στη διδαχή και κατανόηση της σύγχρονης ιστορίας της χώρας, προηγήθηκαν του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Καταστροφής και το αυτονόητο βάρος αυτών των γεγονότων τούς επισκίασε.

Σε πραγματικούς όρους, όμως, τόσο στρατιωτικούς όσο και διπλωματικούς, ήταν ίσως η σημαντικότερη στιγμή της νεώτερης Ελλάδας, υπό μια έννοια εξίσου σημαντική με την ελληνική επανάσταση, καθώς ήταν και η πρώτη -αν όχι η μοναδική- φορά που η Ελλάδα σε κάθε επίπεδο έπαιξε αυτοδύναμα ένα ρόλο παραπάνω από καθοριστικό στις εξελίξεις.

Το έπος των Βαλκανικών Πολέμων ήταν αποτέλεσμα δύο πραγμάτων: Στον έναν άξονα, τον επιχειρησιακό, ο ελληνικός στρατός είχε ανασυγκροτηθεί εντυπωσιακά και ήταν πραγματικά αξιόμαχος.

Στο διπλωματικό άξονα ο Βενιζέλος είχε φροντίσει να δημιουργήσει τις σωστές συμμαχίες. Εξαιρετικά οξυδερκής, είχε αντιληφθεί εγκαίρως τις αλλαγές στα Βαλκάνια αλλά και στη διεθνή σκηνή: Η Νεοτουρκική Επανάσταση είχε αποτύχει, οι Άγγλοι και οι Ρώσοι είχαν έρθει αρκετά κοντά μετά το 1907, οι Ιταλοί είχαν στραφεί εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τον πόλεμο του '11-'12 και οι Βρετανοί δεν είχαν πλέον αντιρρήσεις για τη διάλυση του «μεγάλου ανατολικού ασθενούς».

Ο Βενιζέλος έγραφε το 1909 στην εφημερίδα «Κήρυξ» των Χανίων:

«Απέναντι δε Νέας Τουρκίας σωβινιστικής και εθνοκρατικής, επιβουλευούσης την εθνική υπόστασιν των εν αυτή λαών και επιδιωκούσης τον εκτουρκισμόν αυτών, το συμφέρον τού να τεθή το ταχύτερον τέρμα εις την εν Ευρώπη Τουρκικήν εξουσίαν θα φέρη εξ ανάγκης Ελληνας και Βουλγάρους και Σέρβους εις συμβιβασμόν των αντιθέτων σήμερον αξιώσεών των δι’ αμοιβαίων παραχωρήσεων».

»Παρ’ όλην δε την εχθρότητα, ην εδημιούργησαν αιώνων εθνικαί αντιθέσεις, υπερχίλια ήδη έτη κατοικούσιν εις την Ιλλυρικήν Χερσόνησον παρά τους παλαιοτέρους αυτής κατοίκους τους Ελληνας, και Σλαυικά και Ταταρικά φύλα, εξ ων προήλθεν η βουλγαρική και σερβική εθνότης. Θα ήτο αστείον να χαρακτηρίζωμεν επήλυδας έτι και σήμερον τους λαούς τούτους, και να μη αναγνωρίζωμεν αυτούς ως ιθαγενείς της Χερσονήσου. Μετά των λαών τούτων, είτε θέλομεν είτε μη, θα ζήσωμεν και εις το μέλλον ως γείτονες».

Δεν είχε και πολύ άδικο στο ένα σκέλος, στο «θέλοντας και μη με αυτούς θα ζήσουμε», τα υπόλοιπα τα περί «αμοιβαίων παραχωρήσεων» ήταν και μάλλον παραμένουν ευσεβείς πόθοι.

Δύσκολες συμμαχίες

Στις 28 Νοεμβρίου 1910 οι Φιλελεύθεροι του Βενιζέλου σαρώνουν στις εκλογές και προβαίνουν σε αναθεώρηση του συντάγματος. Τον επόμενο χρόνο συνάπτεται δάνειο 100 εκατομμυρίων δραχμών, χρήματα που πέφτουν στην ανασυγκρότηση του στρατεύματος. Σχεδόν 50 εκατομμύρια πήγαν στην αγορά πυροβόλων, πυρομαχικών και υλικού επιστρατεύσεως.

Δημιουργούνται σύγχρονα οχυρωματικά έργα σε όλα τα βόρεια σύνορα της χώρας, που τότε ήταν στα Τέμπη, τη Λάρισα και την Άρτα, ενώ καλούνται οι Γάλλοι να εκπαιδεύσουν το στρατό ξηράς και οι Άγγλοι το ναυτικό.

Παράλληλα ο Βενιζέλος προσεγγίζει τους Βούλγαρους προκειμένου να δημιουργήσει μαζί τους ένα κοινό μέτωπο εναντίον των Νεοτούρκων. Η Βουλγαρία είχε, στο μεταξύ, με τη διαμεσολάβηση της Ρωσίας, υπογράψει σύμφωνο φιλίας και συμμαχίας με τη Σερβία, το οποίο πρόβλεπε τη μεταξύ τους μοιρασιά της Μακεδονίας και της Θράκης. Χοντρικά η Σερβία θα έπαιρνε τη μερίδα του λέοντος από τα μακεδονικά εδάφη και η Βουλγαρία τη Θράκη. Το Μάιο του 1912 οι δύο χώρες επεκτείνουν τη συμμαχία τους υπογράφοντας και στρατιωτικό σύμφωνο συνεργασίας.

Ο Βενιζέλος κατανόησε το προφανές: Εάν δεν έμπαινε στη συμμαχία, η Ελλάδα θα έμενε στην «απ' έξω» όταν θα έχανε τον επικείμενο πόλεμο η Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα εδάφη της στη Βαλκανική θα μοιράζονταν ανάμεσα στη Σερβία και τη Βουλγαρία.

Επιπλέον, υπήρχε και ο κίνδυνος να χάσει η συμμαχία, με αδιανόητες συνέπειες για τον αλύτρωτο ελληνισμό.

Φυσικά τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά: Ελλάδα και Βουλγαρία είχαν παλιά και άλυτα ζητήματα μεταξύ τους και το, όχι και τόσο μακρινό, 1908 η Ελλάδα ήταν έτοιμη να συμμαχήσει με τους Οθωμανούς εναντίον της άρτι ανακυρηχθείσας σε ανεξάρτητο κράτος Βουλγαρίας, σε περίπτωση σύρραξης.

Ο Βενιζέλος τα ήξερε φυσικά όλα αυτά: Ας μην πολυεμπιστευόμαστε τους Βούλγαρους, ήταν η άποψή του. Αλλά χωρίς αυτούς πώς θα τα βάλουμε με τους Τούρκους;

«Έλεγον λοιπόν ότι καλλίτερον θα είναι να κάμω τον σταυρόν μου και να είπω: εις το όνομα του Θεού! Κακοί ήσαν οι Βούλγαροι εις το παρελθόν, χειροτέρα είναι η Τουρκία σήμερον, δεν αφήνει εις αυτό το κράτος να ζήση, ας έλθωμεν εις συνεννόησιν προς αυτούς, υπάρχει χώρος αρκετός δι’ όλους τους λαούς της Ανατολής, υπάρχει μέσον να επιτευχθή αληθής διανομή κατά τας δικαίας βλέψεις εκάστου των λαών μετά την ένεκα γεωγραφικών λόγων ανταλλαγήν πληθυσμών προς βίον άνετον εν τη Ανατολή και προς ευδαιμονίαν της Ανατολής», είπε στη Βουλή τον Ιούνιο του 1913, μετά το τέλος του πολέμου.

Η Βουλγαρία, από την πλευρά της υποτιμούσε την Ελλάδα ως στρατιωτική δύναμη, καθώς δεν είχε συνειδητοποιήσει το εκσυγχρονιστικό έργο που επιτελούνταν.

Μόνο όταν Σέρβοι και Βούλγαροι αξιωματικοί παρακολούθησαν στρατιωτικά γυμνάσια του ελληνικού στρατού στην Τανάγρα το Μάιο του '12, πείστηκαν για το αξιόμαχο του στρατού μας. Λίγες μέρες αργότερα υπογράφτηκε στις 16 Μαΐου 1912 στη Σόφια μια αμυντικού χαρακτήρα ελληνοβουλγαρική συνθήκη, η οποία πρόβλεπε αμοιβαία βοήθεια αν ένα συμβεβλημένο μέρος δεχόταν επίθεση από την Τουρκία.

Στόχος η Θεσσαλονίκη· πάση θυσία

Για τα εδάφη της Μακεδονίας ούτε κουβέντα και ο Βενιζέλος που ήξερε τα όσα είχαν συμφωνήσει οι Βούλγαροι με τους Σέρβους, παρέλειψε εντελώς το θέμα των εδαφικών διεκδικήσεων, προκειμένου να μην εμποδίσει τη συμμαχία της Ελλάδας με τη Βουλγαρία.

Πίστευε -και μάλλον είχε δίκιο- ότι αν έθετε θέμα εδαφών, οι Βούλγαροι θα ζητούσαν τη Θεσσαλονίκη, κάτι που δεν θα μπορουσαμε σε καμία περίπτωση να δεχτούμε. Συνεπώς άφησε το θέμα ανοιχτό να λυθεί με τα όπλα. Οι Βούλγαροι ολιγώρησαν, θεωρώντας ότι ο ελληνικός στρατός δεν υπήρχε περίπτωση να καταφέρει να μπει στη Μακεδονία.

Αυτή τους η πεποίθηση καταδεικνύεται από το γεγονός ότι έστειλαν τον κύριο όγκο του στρατού τους στη Θράκη, πιστεύοντας ότι οι Έλληνες απλώς θα κρατούσαν απασχολημένους τους Οθωμανούς στη Θεσσαλία.

Ο Βενιζέλος ήθελε τη Θεσσαλονίκη όμως. Κυρίως τη Θεσσαλονίκη ήθελε για να ακριβολογούμε, η απελευθέρωση της οποίας ήταν και μέρος των προεκλογικών του εξαγγελιών.

Τον Απρίλιο του 1912 ξεδίπλωσε το σχέδιό του στο υπουργικό συμβούλιο: Οι Βούλγαροι θα πάνε στη Θράκη, οι Σέρβοι στα Σκόπια κι εμείς πρώτοι στη Θεσσαλονίκη. Μετά τη νίκη μας, η διανομή των εδαφών θα γίνει πάνω στα στρατιωτικά δεδομένα.

Η συμμαχία κέρδισε τον πόλεμο. O ελληνικός στρατός απελευθέρωσε την Ελασσόνα, τη Δεσκάτη, μετά τη μάχη του Σαρανταπόρου τα Σέρβια, την Κοζάνη, τη Βέροια, τη Νάουσα, την Εδεσσα, μετά τη μάχη των Γιαννιτσών τη Θεσσαλονίκη, τη Φλώρινα και την Καστοριά, αλλά και τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου.

Η Θεσσαλονίκη, όπως ήταν αναμενόμενο, αποτέλεσε το αγκάθι στις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις. Η Ελλάδα για να σώσει τη Θεσσαλονίκη είχε αναπτύξει στρατεύματα στο Παγγαίο και τη Νιγρίτα, όπου συγκρούονταν διαρκώς με τμήματα του βουλγαρικού στρατού. Η προπολεμική ασάφεια είχε οδηγήσει σε σύγκρουση. Μια σύγκρουση την οποία η Ελλάδα κάπως θα έπρεπε να αντιμετωπίσει.

Ο Βενιζέλος αποφασίζει να συμμαχήσει με τους Σέρβους, οι οποίοι του ζητάνε να δεσμευθεί ότι θα τους υποστηρίξει σε περίπτωση που τους επιτεθεί η Αυστρουγγαρία.

Ο Κωνσταντίνος αντιτίθεται στο σχέδιο. Η Ελλάδα βρισκόταν σε ακήρυκτο πόλεμο με τη Βουλγαρία και χρειαζόταν τη συμμαχία με τη Σερβία, αλλά ο ίδιος δεν ήθελε επ' ουδενί εμπλοκή της Ελλάδας σε πόλεμο με την Αυστροουγγαρία.

Για τον Βενιζέλο προείχε η σωτηρία της Θεσσαλονίκης. Επιπλέον ο ίδιος πίστευε ότι οι σύμμαχοι της Αντάντ δεν θα άφηναν έναν Βαλκανικό Πόλεμο να μετεξελιχθεί σε παγκόσμιο. Και είχε δίκιο.

Η Γερμανία κάλεσε την Αυστροουγγαρία να μην επιτεθεί εναντίον της Σερβίας, καθώς αυτό θα προκαλούσε γενικευμένη σύρραξη. Στις 19 Μαϊου 1913 υπογράφεται η ελληνοσερβική συνθήκη συμμαχίας και στρατιωτική σύμβαση.

Τα νέα σύνορα της Ελλάδας με τη Σερβία, ανατολικά του Αξιού, τέθηκαν βόρεια από την Ειδομένη, νότια από τη Δοϊράνη, κατά μήκος της κορυφογραμμής του Μπέλες, ενώ προβλεπόταν και επέκταση των ελληνικών συνόρων στην Ανατολική Μακεδονία.

Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος ξεκινά στις 16 Ιουνίου 1913.

Άλλη ιστορία αυτή, όμως.

Σαν σήμερα: Η 4η Οκτωβρίου στην Ιστορία

1912. Η Ελλάδα μπαίνει στον Α' Βαλκανικό Πόλεμο και μαζί με τη Βουλγαρία και τη Σερβία κηρύσσουν τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

1919. Ο ελληνικός στρατός μπαίνει στην Ξάνθη, όπου τον υποδέχονται με ενθουσιασμό οι κάτοικοι, ενώ οι Βούλγαροι αρχίζουν να αποχωρούν.

1936, Λoνδίνο. Ο Σερ Όσβαλντ Μόσλεϊ, ηγέτης των Βρετανών Φασιστών, επιθεωρεί τους μελανοχίτωνες του, στο Ανατολικό Λονδίνο. Οι φασίστες είχαν προγραματίσει πορεία στο ανατολικό Λονδίνο, η οποία όμως ματαιώθηκε, λόγω του πλήθους που διαδήλωσε εναντίον τους.

1939, Βερολίνο. Ο Πρόεδρος του Ράιχσταγκ, Χέρμαν Γκέρινγκ, φτάνει στην Όπερα του Βερολίνου για να παρακολουθήσει μια ομιλία του Αδόλφου Χίτλερ.

1939, Βερολίνο. Ο Αδόλφος Χίτλερ χαιρετά τα μέλη του Ράιχσταγκ, πριν την ομιλία του στην Όπερα του Βερολίνου.

1948, Παρίσι. Δύο μικρά κορίτσια με τις τσάντες τους, πηγαίνουν στο σχολείο τους, την πρώτη μέρα του σχολικού έτους στη Γαλλία.

1955, Λας Βέγκας. Η Μαρλέν Ντίτριχ στη σκηνή στο ξενοδοχείο Sahara, στο Λας Βέγκας.

1960, Βοστώνη. Τα συντρίμια του αεροσκάφους της Eastern Airlines που συνετρίβη στο λιμάνι της Βοστώνης λίγο μετά την απογείωσή του, ανασύρονται από τα ρηχά νερά με γερανό. Εξήντα άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στο δυστύχημα και έντεκα τραυματίστηκαν.

1974. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ιδρύει τη Νέα Δημοκρατία

1976, Νέα Υόρκη. Ο Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ κάνει μαθήματα μπαλέτου με τη χορεύτρια Μαριάν Κλερ, για τις ανάγκες του ρόλου του στην ταινία "Pumping Iron", ένα ντοκιμαντέρ για την ιστορία του bodybuilding. Ο Σβαρτσενέγκερ είχε κερδίσει έξι φορές τον τίτλο Mr. Olympia.

1989, Πράγα. Περίπου 10.000 Ανατολικογερμανοί είναι συγκεντρωμένοι στο δρόμο έξω από την πρεσβεία της Δυτικής Γερμανίας, στην Πράγα. Περιμένουν να πάρουν άδεια για να επιβιβαστούν στα τραίνα που θα τους πάνε στη Δύση.

1992, Άμστερνταμ. Καπνός βγαίνει από το σημείο στο οποίο συνετρίβη το εμπορικό αεροπλάνο El Al, στα προάστεια του Άμστερνταμ. Το δυστύχημα οδήγησε σε μια έντονη αντιπαράθεση στο ολλανδικό κοινοβούλιο, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να κατηγορηθεί η κυβέρνηση για λάθος χειρισμούς μετά το δυστύχημα. Το αεροπλάνο έπεσε επάνω σε μια πολυκατοικία, σκοτώνοντας τουλάχιστον 43 ανθρώπους.

1993, Μόσχα. Το Ρωσικό Κοινοβούλιο έχει δεχτεί πυρά από τεθωρακισμένα που πρόσκεινται στον Πρόεδρο Μπορίς Γιέλτσιν, μετά το πραξικόπημα που έγινε λίγα 24ωρα νωρίτερα.

2010. Στη φωτογραφία είναι η Λουίζ Μπράουν, το πρώτο μωρό του σωλήνα, που γεννήθηκε στις 25 Ιουλίου 1978, στο Νοσοκομείο Όλντχαμ του Μάντσεστερ. Η γέννησή της ήταν αποτέλεσμα της δουλειάς δύο σπουδαίων επιστημόνων: του γυναικολόγου Πάτρικ Στέπτοου, και του φυσιολόγου Ρόμπερτ Έντουαρντς, του Κέμπριτζ. Ο Έντουαρντς είναι ο άνθρωπος στον οποίο δόθηκε το Νόμπελ Ιατρικής για το 2010, όπως ανακοινώθηκε στις 4 Οκτωβρίου.