Σαν σήμερα: Η 6η Σεπτεμβρίου στην Iστορία - Τα «Σεπτεμβριανά» αφανίζουν τον Ελληνισμό της Πόλης

Η 6η Σεπτεμβρίου 1955 ξημέρωσε για τους περίπου 100.000 Έλληνες της Κωνσταντινούπολης σε μια ατμόσφαιρα γενικής ανησυχίας, όμως κανείς δεν μπορούσε να περιμένει τα όσα ακολούθησαν.

Οι κάθε μορφής διώξεις αλλοθρήσκων και κυρίως Χριστιανών δεν ήταν βέβαια κάτι πρωτοφανές στην Τουρκία, αντιθέτως ήταν μάλλον συνηθισμένη πρακτική μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την επικράτηση των Νεοτούρκων.

Παρόλα αυτά, η έκταση του πογκρόμ που εξαπολύθηκε κατά των Ελλήνων της Πόλης στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955 είχε έναν απόλυτο χαρακτήρα, όπως απόλυτο ήταν και το αποτέλεσμά της: Ο ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης κυριολεκτικά αποδεκατίστηκε και μετά το διήμερο όργιο βίας και πλιάτσικου η ελληνική κοινότητα συρρικνώθηκε δραματικά και σήμερα αριθμεί περίπου 2.000 ανθρώπους.

Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος δράματος

Το 1955 την Τουρκία κυβερνούσε ο Αντνάν Μεντερές, επικεφαλής του Δημοκρατικού Κόμματος. Η οικονομική κατάσταση στην Τουρκία δεν ήταν καθόλου καλή και ο εθνικισμός έπαιρνε όλο και μεγαλύτερες, σχεδόν υστερικές διαστάσεις, καθώς την ίδια εποχή οι Ελληνοκύπριοι διεκδικούσαν την ένωση του νησιού με την Ελλάδα και ο Παπάγος είχε ανακινήσει επίσημα το θέμα από το 1954.

Αντίθετα, η ελληνική κοινότητα ανθούσε, πολιτιστικά και οικονομικά. Ήταν ένας πολύ προφανής και ταυτόχρονα εύκολος στόχος.

Στις 28 Αυγούστου 1955 ο Μεντερές ισχυρίστηκε ότι οι Ελληνοκύπριοι σχεδίαζαν σφαγές κατά των Τουρκοκυπρίων.

Ήταν φανερό ότι έπαιζε το χαρτί του εθνικισμού προκειμένου να αποσπάσει τον πληθυσμό από τα μεγάλα εσωτερικά προβλήματα, κάτι πολύ συνηθισμένο και όχι μόνο στην τουρκική πολιτική.

Με τις ευλογίες της τουρκικής κυβερνήσεως ιδρύθηκαν και ενισχύθηκαν οικονομικά διάφορες «εθνικές» οργανώσεις, που ευρίσκονταν υπό τον άμεσο έλεγχό της. Οι οργανώσεις αυτές επρόκειτο να έχουν ενεργό συμμετοχή σε «αυθόρμητες» διαδηλώσεις υπέρ των Τουρκοκυπρίων και εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης.

Ο τύπος έπαιζε το δικό του ρόλο, δημοσιεύοντας εμπρηστικά άρθρα, στηλιτεύοντας τον Πατριάρχη Αθηναγόρα επειδή δεν καταδίκαζε δημοσίως τον αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α., διασπείροντας ψευδείς ειδήσεις περί δήθεν εράνων που διεξήγαν οι ομογενείς υπέρ των αγωνιζομένων Ελλήνων της Κύπρου και περί επικείμενης γενικής σφαγής που περίμενε τους Τουρκοκυπρίους. Ο όχλος ήταν ήδη εξοργισμένος.

Ο Μεντερές χρειαζόταν μόνο μια καλή αφορμή και τη δημιούργησε.

Μια προβοκάτσια οδηγεί σε γενικευμένο χάος

Στις 3 Σεπτεμβρίου η γυναίκα του Τούρκου Προξένου στην Θεσσαλονίκη κάλεσε Έλληνα φωτογράφο και του ζήτησε να φωτογραφήσει τον περίβολο του Προξενείου, το οποίο στεγάζεται δίπλα σε παλιό σπίτι, στο οποίο υποτίθεται ότι γεννήθηκε ο Μουσταφά Κεμάλ. Τις φωτογραφίες τις ζήτησε ως ενθύμιο, διότι την επομένη επρόκειτο να αναχωρήσει για την Τουρκία.

Τα μεσάνυκτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου εξερράγη βόμβα στον κήπο του τουρκικού Προξενείου, η οποία προκάλεσε μικρές μόνον ζημιές σε υαλοπίνακες στην παρακείμενη οικία Κεμάλ. Η βόμβα, όπως εξακριβώθηκε από τις έρευνες που διεξήγαγαν οι ελληνικές αρχές και όπως απεδείχθη αργότερα στην δίκη των πρωταιτίων των γεγονότων το 1961 στην νήσο Πλάτη, μεταφέρθηκε από την Τουρκία από Τούρκο πράκτορα (Έλληνα υπήκοο από την Κομοτηνή) και τοποθετήθηκε από τον Τούρκο κλητήρα του Προξενείου.

Ως δράστης συνελήφθη από τις ελληνικές αρχές ο Οκτάι Εγκίν, μουσουλμάνος σπουδαστής από την Κομοτηνή, που αργότερα τιμήθηκε στην Τουρκία και διορίστηκε κυβερνήτης σε επαρχία. Χρόνια αργότερα σε συνέντευξή του στην «Ελευθεροτυπία» αρνήθηκε οποιαδήποτε σχέση με το συμβάν και θεώρησε τον εαυτό του θύμα των ελληνικών αρχών.

Στις 16:00 της ίδιας μέρας η τουρκική εφημερίδα İstanbul Ekspres κυκλοφόρησε σε έκτακτη έκδοση και δημοσίευσε τις φωτογραφίες της συζύγου του Τούρκου Προξένου παραποιημένες με τρόπο ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι στο σπίτι του Κεμάλ είχε σημειωθεί μια τεράστια έκρηξη από βόμβα που είχαν τοποθετήσει οι Έλληνες.

Ήταν το έναυσμα για την έναρξη των πρωτοφανούς αγριότητος οργανωμένων ανθελληνικών ταραχών στην Κωνσταντινούπολη.

Σε λιγότερο από μια ώρα ένα μαινόμενο πλήθος περίπου 50.000 ατόμων στράφηκε κατά των ελληνικών περιουσιών στη συνοικία Πέραν. Οι λεηλασίες κράτησαν μέχρι τις πρωινές ώρες της 7ης Σεπτεμβρίου, όταν επενέβη ο Στρατός, καθώς η κατάσταση είχε τεθεί εκτός ελέγχου. Μέχρι τότε, οι αρχές παρέμειναν απαθείς, όταν δεν διευκόλυναν τους πλιατσικολόγους στις καταστροφές.

Μεγάλος αριθμός διαδηλωτών μεταφέρθηκε από τη Δυτική Μικρά Ασία δωρεάν, έναντι αμοιβής 6 δολαρίων, που ουδέποτε τους δόθηκε. Τέσσερις χιλιάδες ταξί τους μετέφεραν στον χώρο των ταραχών, ενώ φορτηγά του Δήμου της Κωνσταντινούπολης είχαν αναπτυχθεί σε κεντρικά σημεία της πόλης, φορτωμένα με τσεκούρια, φτυάρια, ρόπαλα, αξίνες, σφυριά, σιδερένιους λοστούς και μπιτόνια βενζίνης, απαραίτητα σύνεργα για τον όχλο των επιδρομέων, που επιτέθηκε στις ελληνικές περιουσίες. Από την οργή του όχλου δεν γλύτωσαν και κάποια καταστήματα αρμενικής και εβραϊκής ιδιοκτησίας.

Έκτροπα κατά των Ελλήνων δεν έγιναν μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στη Σμύρνη. Το πρωί της 7ης Σεπτεμβρίου τούρκοι εθνικιστές έκαψαν το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Σμύρνης. Στη συνέχεια, κατέστρεψαν το νεόκτιστο εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, ενώ λεηλάτησαν σπίτια ελλήνων στρατιωτικών, που υπηρετούσαν στο Στρατηγείο του ΝΑΤΟ.

Ο Μεντερές σε δηλώσεις του ισχυρίστηκε ότι το πογκρόμ κατά των Ελλήνων ήταν έργο των κομμουνιστών. Η κυβέρνηση Παπάγου προσπάθησε να διεθνοποιήσει το θέμα, αλλά χωρίς αποτελέσματα, καθώς οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί δεν ήταν διατεθειμένοι να ασκήσουν πιέσεις στην Τουρκία.

Μέσα σε λιγότερες από δέκα ώρες καταστράφηκαν 1004 σπίτια, ενώ άλλα περίπου 2500 υπέστησαν εκτεταμένες ζημιές. Καταστράφηκαν επίσης 4348 καταστήματα, 27 φαρμακεία, 26 σχολεία, 5 πολιτιστικοί σύλλογοι, οι εγκαταστάσεις 3 εφημερίδων, 12 ξενοδοχεία, 11 κλινικές, 21 εργοστάσια, 110 ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια, 73 εκκλησίες, ενώ συλήθηκαν πάρα πολλοί τάφοι σε 2 κοιμητήρια, καθώς και οι τάφοι των πατριαρχών στην Μονή Βαλουκλή.

Τουλάχιστον 30 Έλληνες σκοτώθηκαν και εκατοντάδες άλλοι κακοποιήθηκαν βάναυσα. Σε περίπου δύο χιλιάδες υπολογίζονται από τους κύκλους της ομογένειας οι βιασμοί, αν και επισήμως καταγγέλθηκαν μόνο 200.

Ιδιαίτερο μίσος επεδείχθη κατά των ιερωμένων, αφού πολλοί απ’ αυτούς ξυλοκοπήθηκαν αγριότατα, άλλοι γυμνώθηκαν και διαπομπεύθηκαν, εξαναγκαζόμενοι να φωνάζουν: «Η Κύπρος είναι τουρκική», ενώ υπάρχουν μαρτυρίες ότι σε κάποιους έγινε αναγκαστική περιτομή. Ο Επίσκοπος Παμφίλου Γεράσιμος και ο ηλικιωμένος μοναχός Χρύσανθος Μαντάς ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου, ενώ ο Μητροπολίτης Ηλιουπόλεως Γεννάδιος παραφρόνησε από τους ξυλοδαρμούς και ύστερα από λίγο χρόνο πέθανε.

Το οικονομικό κόστος των ζημιών ανήλθε σε 150 εκατομμύρια δολάρια, σύμφωνα με διεθνείς οργανισμούς, ενώ η ελληνική κυβέρνηση τις υπολόγισε σε 500.000.000 δολάρια. Η οικονομική αιμορραγία και ο φόβος ανάγκασαν χιλιάδες έλληνες ομογενείς να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα.

Αργότερα, το τουρκικό κράτος υποσχέθηκε αποζημίωση για την καταστροφή των ελληνικών περιουσιών. Από το ποσό που υπολόγισε και ενέκρινε, η τουρκική κυβέρνηση κατέβαλε τελικώς ποσό μικρότερο των 10 εκατομμυρίων λιρών Τουρκίας, και μάλιστα ύστερα από πολλούς μήνες, όταν η αξία της τουρκικής λίρας είχε υποτιμηθεί δραματικά. Τελικά δόθηκαν αποζημιώσεις μικρότερες του 1% της αξίας των καταστροφών. Πάρα πολλοί δικαιούχοι δεν εισέπραξαν καμία αποζημίωση.

Στις 27 Μαΐου 1960 ομάδα αξιωματικών υπό τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ κατέλαβε την εξουσία και οδήγησε σε δίκη 592 μέλη και συνεργάτες του Δημοκρατικού Κόμματος. Πολλοί απ’ αυτούς δικάστηκαν σε περισσότερες της μιας δίκες. Μια από τις σημαντικότερες δίκες ήταν αυτή για το Πογκρόμ της 6ης – 7ης Σεπτεμβρίου 1955.

Ένοχοι κρίθηκαν μόνον ο Μεντερές και ο υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ρουστού Ζορλού και καταδικάστηκαν σε φυλάκιση 6 ετών. Ο Μεντερές οδηγήθηκε τελικά στην αγχόνη, αλλά για παραβίαση του Τουρκικού Συντάγματος.

Η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης δεν ανέκαμψε ποτέ.

Η 6η Σεπτεμβρίου στην Iστορία

1937, Σαγκάη. Οι Ιάπωνες και οι Κινέζοι βομβαρδίζουν τη Σαγκάη, καθώς μαίνονται οι μάχες γύρω από την πόλη.

1939, Ιρλανδία. Οι επιζήσαντες του ναυαγίου του πλοίου Athenia αποβιβάζονται στην Ιρλανδία. Το πλοίο βυθίστηκε όταν χτυπήθηκε από γερμανικό υποβρύχιο.

1955. Στην Κωνσταντινούπολη ξεσπά το πογκρόμ των Τούρκων κατά των Ελλήνων, με αφορμή την προβοκάτσια στο σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Μέσα σε λίγες ώρες καταστρέφονται 4.500 ελληνικά καταστήματα, 1.000 σπίτια, 73 εκκλησίες και 37 σχολεία. Είναι η αρχή του τέλους για τον ελληνισμό της Πόλης.

1957, Βενετία. Η διάσημη τραγουδίστρια της όπερας, η Ελληνίδα Μαρία Κάλλας, στην παραλία Λίντο, στη Βενετία.

1963, Μπέντφορντσάιρ. Η Τσίσι το πόνι και η Σεσίλια η καμήλα ζουν μαζί σε μια φάρμα του Μπέντφορντσάιρ και σύμφωνα με τον ιδιοκτήτη τους, τα πηγαίνουν θαυμάσια...

1972, Μόναχο. Η Ολυμπιακή σημαία κυμματίζει μεσίστια στο Μόναχο, μετά τη δολοφονική επίθεση τρομοκρατών εναντίον της ισραηλινής αποστολής.

1975, Νέα Υόρκη. Η Μαρτίνα Ναβρατίλοβα στο Φόρεστ Χιλς της Νέας Υόρκης. Η 19χρονη Τσέχα τενίστρια ζήτησε άσυλο από τις Ηνωμένες Πολιτείες και της έχει δωθεί προσωρινή άδεια παραμονής.

1980, Μαίάμι. Ο καλλιτέχνης Άντι Γουόρχολ βρίσκεται στο Μαϊάμι για την έκθεσή του με θέμα «Δέκα πορτραίτα Εβραίων του 20ού αιώνα».

1994, Σαράγιεβο. Παρά την αυξανόμενη ένταση γύρω από την πρωτεύουσα της Βοσνίας και την αναβολή της επίσκεψης του πάπα Ιωάννη Παύλου Β' για λόγους ασφαλείας, η ζωή στο Σαράγιεβο συνεχίζεται.

1997, Λονδίνο. Το φέρετρο με τη σωρό της πριγκίπισσας Νταϊάνα μεταφέρεται στο αββαείο του Γουεσμίνστερ για τη νεκρώσιμο ακολουθία της.

2007. Ο Λουτσιάνο Παβαρότι (εδώ με τη Λάιζα Μινέλι) αφήνει την τελευταία του πνοή σε ηλικία 71 ετών.