Γκορμπατσόφ: 15+1 μύθοι για τον τελευταίο ηγέτη της ΕΣΣΔ

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν έγινε γνωστός στο ευρύ κοινό της Δύσης, ο «Γκόρμπι», όπως τους άρεσε να τον αποκαλούν, έγινε αντικείμενο ενδελεχούς μελέτης. Οι λεπτομέρειες της ζωής του έγιναν απολαυστικό ανάγνωσμα στις εφημερίδες, όχι άδικα. Σε σχέση με τους «αρτηριοσκληρωτικούς» προηγούμενους Σοβιετικούς ηγέτες, ανθρώπους που δεν άφηναν σχεδόν κανέναν να κοιτάξει από την προσωπική τους κλειδαρότρυπα, ο Γκορμπατσόφ έμοιαζε με ροκ σταρ.

Παρ’ όλα αυτά, δεν ξέφυγε από τα στερεότυπα. Το προφίλ που φιλοτέχνησε ο δυτικός Τύπος και η συμπεριφορά του μπροστά σε κομβικά γεγονότα που σφράγισαν την πορεία του έχουν αναλυθεί με τον ίδιο τρόπο σχεδόν παντού. Κοινώς, η εικόνα που έχει ο μέσος δυτικός για τον Γκορμπατσόφ είναι αυτή ενός επαρχιώτη που εκμεταλλεύθηκε τις κομματικές διεργασίες για να ανέλθει στα ανώτατα κλιμάκια της ιεραρχίας, και τότε αποφάσισε να προχωρήσει σε μαζικές μεταρρυθμίσεις, που δεν άντεξε το σύστημα. Κι από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και μετά φρόντισε για τον προσωπικό του πλούτο, υιοθετώντας όλες τις δυτικές θέσεις.

Πολλά απ’ αυτά που λέγονται και γράφονται, ειδικά τις τελευταίες ημέρες, δεν είναι ακριβή. Αναπαράγονται, απλώς, στερεότυπα και πληροφορίες που τον ακολουθούν για χρόνια. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση μαρτυριών ανθρώπων που ασχολήθηκαν με τη βιογραφία του (Τάουμπμαν, Μεντβέντεφ, Ντόντερ και Μπράνσον) ή τον γνώρισαν προσωπικά (Μλίναρ, Γέλτσιν, Σεβαρτνάτζε) διαλύει μύθους που ακολουθούν τον Γκορμπατσόφ δεκαετίες τώρα.

Νο1: Ήταν βαπτισμένος Χριστιανός και κρυφός πιστός

Η μητέρα του, η αυστηρή Μαρία Παντελέγεβνα Γκοκπάλο, πράγματι τον βάπτισε όταν ακόμα βρισκόταν σε βρεφική ηλικία. Η ίδια ήταν αφοσιωμένη Ορθόδοξη, όμως με περισσότερη λατρεία στο τυπικό παρά στην ουσία της θρησκείας. Το βαπτιστικό του όνομα, μάλιστα, ήταν Μιχαήλ, ενώ στα πρώτα επίσημα έγγραφα αναφερόταν ως Βίκτορ, αυτό είχαν αποφασίσει οι γονείς του. Ο πατέρας του, Σεργκέι Αντρέγεβιτς, πήγαινε συχνά στην τοπική εκκλησία του Πριβόλνογε, του χωριού όπου έζησε όλη τη ζωή του σε καιρό ειρήνης.

Για τον Μιχαήλ δεν υπήρξε τέτοια μαρτυρία. Αναμφισβήτητα σε πολύ μικρή ηλικία θα ακολουθούσε τους γονείς του, ωστόσο από την εφηβεία και μετά κανείς δεν τον είδε μέσα σε ναό. Στις χιλιάδες ώρες που πέρασε ακόμα και με στενούς φίλους δεν επικαλέστηκε ποτέ τα θεία. Στις στιγμές των μεγάλων αποφάσεων που έπρεπε να πάρει κανείς δεν τον άκουσε να μιλάει για οτιδήποτε θρησκευτικό, όπως κάνουν εκατομμύρια άλλοι.

To 2008, όταν πια δεν είχε το παραμικρό αξίωμα (άρα και την παραμικρή επίπτωση αν θα έλεγε την αλήθεια), επισκέφτηκε τον τάφο του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης στην Ιταλία, όμως ξεκαθάρισε ότι η επίσκεψή του δεν είχε θρησκευτικά κίνητρα. «Είμαι άθεος», είχε πει μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες μ’ ένα χαμόγελο.

Νο2: Το σημάδι στο κεφάλι του

Ήδη από τις αρχές της τρίτης δεκαετίας της ζωής του ο Γκορμπατσόφ άρχισε να χάνει μαλλιά. Τότε εμφανίστηκε και το χαρακτηριστικό κόκκινο σημάδι, για το οποίο έγινε πολύς λόγος. Αν εξαιρέσουμε τις γραφικές και σκοταδιστικές αναφορές περί… σημαδιού του Αντιχρίστου (οι οποίες, πάντως, σύμφωνα με τις μετρήσεις πέρασαν σ’ ένα μικρό κομμάτι και της ρωσικής κοινωνίας), υπήρξε πολύ μελάνι που χύθηκε σχετικά με το πώς και γιατί δημιουργήθηκε αυτό το σημάδι και ποιο μήνυμα έστελνε για την υγεία και τη λειτουργία του οργανισμού του.

O ίδιος δεν ρωτήθηκε ποτέ επισήμως για αυτό. Στις βιογραφίες του αναφέρεται ότι είχε εξοικειωθεί με το σημάδι, μάλιστα έκανε και χιούμορ με αυτό. Επειδή στα αγγλικά αναφέρεται ως “port-wine stain” (o λεκές από κρασί Πόρτο), ο Γκορμπατσόφ αυτοσαρκαζόταν ότι είχε ένα σημάδι από αλκοόλ, παρ’ ότι έπινε σπάνια. Στις επίσημες φωτογραφίες του, πάντως, ακόμα και στις ταυτότητές του είχε επιτρέψει παρεμβάσεις και το σημάδι δεν εμφανιζόταν.

Οι βιογράφοι του αναφέρουν απλώς το σημάδι ως αποχρωματισμό του ανθρώπινου δέρματος που προκαλείται από ανωμαλία στα τριχοειδή αγγεία της περιοχής. Τίποτα περισσότερο. Δεν είχε σχέση ούτε με τα προβλήματα που είχε ο Γκορμπατσόφ κατά τη διάρκεια της πολιτικής του καριέρας (και τα οποία είχαν σχέση κυρίως με τα παραπάνω κιλά του), ούτε στα τελευταία χρόνια της ζωής του.

Νο3: Άργησε να γίνει μέλος του Κόμματος, ήταν επικριτικός και σκεπτικιστής

O μύθος δημιουργήθηκε από τις αναφορές του Τσεχοσλοβάκου Ζντένεκ Μλίναρ, που συνδέθηκε φιλικά με τον Γκορμπατσόφ όταν σπούδαζαν μαζί στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας κι αργότερα έγινε από τους ιδεολογικούς καθοδηγητές της Άνοιξης της Πράγας. Ο ίδιος ο Μλίναρ, πάντως, τόνισε ότι και ο Γκορμπατσόφ, «όπως όλοι», στην εφηβεία του υπήρξε σταλινιστής.

Έγινε μέλος της Κομσομόλ, της κομουνιστικής νεολαίας, ήδη από το 1946. Όλα τα καλοκαίρια της φοίτησής του στην ανώτερη εκπαίδευση επέστρεφε στο πατρικό του σπίτι για να βοηθήσει τον πατέρα του στις βαριές αγροτικές δουλειές. Το 1948, λόγω της πολύ πλούσιας σοδειάς του αγροκτήματος, τόσο ο Μιχαήλ, όσο και ο πατέρας του Σεργκέι έλαβαν παράσημα από το καθεστώς. Το παράσημό του, μάλιστα, άνοιξε το δρόμο και για τις ανώτατες σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας.

Το 1950, σε ηλικία 19 ετών, έστειλε την παραδοσιακή επιστολή στην ηγεσία του Κόμματος στη Σταυρούπολη, αιτούμενος να γίνει μέλος. Η αίτησή του εγκρίθηκε δύο χρόνια αργότερα, κάτι που υπονοεί ενδεχομένως ότι υπήρξε έλεγχος πριν τον δεχτούν. Όπως φαίνεται, όμως, κάτι τέτοιο ήταν πολύ συνηθισμένο στα υποψήφια μέλη από την συγκεκριμένη περιοχή, ειδικά αυτών που ο ένας από τους γονείς του δεν ήταν ρωσικής καταγωγής. Η ουκρανική ρίζα της μητέρας του ήταν ο λόγος της αργοπορίας.

Τουλάχιστον μέχρι εκείνη την περίοδο, αλλά και πολύ αργότερα, ο Γκορμπατσόφ δεν εξέφραζε ποτέ δημοσίως την αντίθεσή του στις αποφάσεις ανωτέρων.

Νο4: Πώς η εκθαμβωτική Ραϊσα ερωτεύθηκε έναν χοντρούλη επαρχιώτη;

Σύμφωνα με τον μύθο, ο Μιχαήλ γνώρισε την κατοπινή σύζυγό του Ραϊσα σ’ ένα πάρτι φοιτητών στη Μόσχα το 1952. Εκείνη σπούδαζε φιλοσοφία, αυτός νομική. Εκείνη ήταν το επίκεντρο της προσοχής, εκθαμβωτική και ήδη αρραβωνιασμένη, αλλά με πλήθος πολιορκητών, κι αυτός εμφανιζόταν ως ένας επαρχιώτης με νότια προφορά και χονδροειδείς τρόπους. Οπότε είναι φυσικό να αναρωτιέται κανείς τι του βρήκε αυτή η γυναίκα και διέλυσε τον αρραβώνα της για να περάσει τη ζωή της μαζί του.

Η αλήθεια απέχει μάλλον πολύ. Ο Γκορμπατσόφ είναι αλήθεια ότι δεν είχε καλές σχέσεις με τους Μοσχοβίτες συμφοιτητές του στην αρχή, όμως σύντομα έγινε αποδεκτός. Η ευφράδειά του και το (πολλές φορές αυτοσαρκαστικό) χιούμορ του βοήθησαν πολύ σ’ αυτό, όπως και η ικανότητά του στο τραγούδι. Γνώριζε όχι μόνο παραδοσιακά τραγούδια, αλλά και τα πιο καινούργια, μάλιστα θυμόταν απ’ έξω τους στίχους εκατοντάδων τραγουδιών. Γινόταν εύκολα το επίκεντρο της παρέας. Το γεγονός ότι σπούδαζε στη Μόσχα και ήταν ήδη παρασημοφορημένος ήταν διαβατήριο για μια σίγουρη καριέρα. Και η Ραϊσα, όσο κι αν παρουσιαζόταν ως κοσμοπολίτισσα, δεν έπαυε να είναι η μεγαλύτερη κόρη ενός μηχανικού από την περιοχή του Αλτάι στα Ουράλια.

Μπορεί εκείνες τις στιγμές ελάχιστοι να στοιχημάτιζαν ότι ο Γκορμπατσόφ θα γινόταν ηγέτης της ΕΣΣΔ, αλλά σίγουρα έκανε γκελ ως υποψήφιος γαμπρός. Η Ραϊσα τον ακολούθησε και έγινε το κέντρο του κόσμου του μέχρι που έκλεισε τα μάτια της για πάντα, χτυπημένη από καρκίνο, το 1999.

Νο5: Η Δύση τον ήξερε από παλιά

Τα απόρρητα αρχεία των μυστικών υπηρεσιών που αφορούν τις δεκαετίες δράσης του Γκορμπατσόφ δεν έχουν αποχαρακτηριστεί πλήρως. Από αυτά που είναι προσβάσιμα, πάντως, η πρώτη «δυτική» αναφορά στον Γκορμπατσόφ ήταν επουσιώδης και καταγράφεται το 1979, όταν αυτός είχε πια φτάσει στα 48 του χρόνια και είχε ήδη τουλάχιστον δύο δεκαετίες σε κυβερνητικά πόστα. Τότε, το 1979, έγινε το νεότερο σε ηλικία μέλος του Πολίτμπιρο και η παρουσία του αυτή σχολιάστηκε σε μια παράγραφο έκθεσης της CIA, χωρίς περαιτέρω σχόλια.

Η χρονιά σταθμός, όπου το όνομά του έγινε ευρέως γνωστό και άρχισε να ενδιαφέρει πολλούς, ήταν το 1983. Τότε επισκέφθηκε τον Καναδά, συναντήθηκε με τον τότε πρωθυπουργό Τριντό (πατέρα του σημερινού πρωθυπουργού) και μίλησε στο κοινοβούλιο. Τότε άρχισαν οι συχνές αναφορές στο όνομά του, ειδικά όταν αποσαφηνίστηκε ότι ήταν αγαπημένο παιδί του Γιούρι Αντρόποφ, πρώην διοικητή της KGB και εκείνη την εποχή ηγέτη της ΕΣΣΔ.

Κανείς στη Δύση, βέβαια, δεν περίμενε ότι στα 54 του χρόνια, το 1985, θα ψηφιζόταν ως ο διάδοχος του Κονσταντίν Τσερνιένκο στο τιμόνι της χώρας. Τότε υπήρξε ένα τσουνάμι πληροφοριών για τη ζωή του και την πορεία του. Μέχρι και βιβλία βγήκαν στο άψε-σβήσε (Gorbachev: The Path to Power από τον Κρίστιαν Σμιντ Χάουμπερ) για να τον γνωρίσει ο κόσμος καλύτερα.

Νο6: Αιφνιδίασε το Κομουνιστικό Κόμμα, δεν είχε δείξει μεταρρυθμιστικές τάσεις

Ο μύθος του πειθήνιου γραφειοκράτη που δεν είχε αμφισβητήσει ποτέ τίποτα και ξαφνικά έγινε επαναστάτης μεταρρυθμιστής είναι πολύ δημοφιλής στους αντιπάλους του Γκορμπατσόφ. Όλοι παραδέχονται ότι ήταν προσεκτικός, τόσο στις επίσημες, όσο και στις ανεπίσημες επαφές του. Αλλά όσο μεγάλωνε η επιρροή του κι αισθανόταν πιο δυνατός, τόσο διαχώριζε τη θέση του.

Ήδη από το 1969 καταγράφηκε η πρώτη του επίσημη αντίδραση. Το Κόμμα του ζήτησε να τιμωρήσει τον Φαγκίμ Σαντίκοφ, καθηγητή φιλοσοφίας στο Σταβροπόλ, του οποίου οι απόψεις θεωρήθηκαν επικριτικές για την σοβιετική αγροτική πολιτική. Ο Γκορμπατσόφ απομάκρυνε μεν τον Σαντίκοφ από το πανεπιστήμιο, όμως δεν τον κυνήγησε, στην ουσία συμφωνούσε με τις απόψεις του.

Από την Σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία (1968) ως το Αφγανιστάν (1979) υπάρχουν μαρτυρίες για την αντίθεσή του, ωστόσο φρόντιζε να τις κρατάει εντός πλαισίου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ως πλήρες μέλος του Πολίτμπιρο, ένιωθε πιο ελεύθερος να σχεδιάζει μεταρρυθμίσεις. Όσοι τον ψήφισαν για Γενικό Γραμματέα το 1985, μια θέση υπέρτατης εξουσίας, ήξεραν τι έπαιρναν. Ενδεχομένως δεν είχαν στο μυαλό τους τόσο καταιγιστικές μεταρρυθμίσεις σε μικρό χρονικό διάστημα, αλλά γνώριζαν ότι είχαν να κάνουν μ’ έναν άνθρωπο που ήθελε να αλλάξει το καθεστώς, όχι να το διαιωνίσει.

Νο7: Όποια λέξη υιοθετούσε, την απογείωνε

Να, ένας μύθος που έχει να κάνει με την κεντρική του πολιτική παρουσία. Είναι απολύτως αληθές ότι ο κόσμος έμαθε την «περεστρόικα» (μεταρρύθμιση) και τη «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) από τον Γκορμπατσόφ. Μάλιστα οι δύο συγκεκριμένες λέξεις παραμένουν ακόμα και σήμερα οι πιο διαδεδομένες της ρωσικής γλώσσας, μαζί (δυστυχώς) με το «γκουλάγκ».

Ο Γκορμπατσόφ πίστευε στις λέξεις-κλειδιά και συχνά προσπαθούσε να συγκεντρώσει πολλά νοήματα σε μια λέξη ή φράση, να φτιάξει συνθήματα. Δεν ήταν όλα, όμως, τόσο πετυχημένα. Κανείς, για παράδειγμα, δεν θυμάται την «ουσκορένιε» (επιτάχυνση), μια λέξη που χρησιμοποιούσε συνεχώς από το 1985 που ανέλαβε μέχρι το 1987. Ακόμα πιο ξεχασμένη λέξη η «γκοσπριγιόμκα», η κρατική αποδοχή της παραγωγής, η οποία αποτέλεσε μια από τις πιο σπουδαίες απόπειρες μεταρρυθμίσεων (δηλαδή ο έλεγχος για τυχόν πλαστά στοιχεία που αφορούν την παραγωγή, αλλά και ο ποιοτικός και όχι μόνο ποσοτικός έλεγχος των προϊόντων).

Νο8: Τον έφαγαν τα ντόπια και διεθνή συμφέροντα αλκοόλ

Όπως αναφέρθηκε ήδη, ο Γκορμπατσόφ δεν έπινε, τουλάχιστον τις ποσότητες που κατανάλωναν άλλοι Σοβιετικοί ηγέτες και ο απλός λαός. Από τις πρώτες αποφάσεις της διακυβέρνησής του ήταν να περάσει τον λεγόμενο «στεγνό νόμο» για την καταπολέμηση του αλκοολισμού. Οι τιμές ανέβηκαν πολύ, υπήρξαν περιορισμοί ώρας, ηλικίας και τόπου στις πωλήσεις και συλλαμβάνονταν όσοι έπιναν σε δημόσιους χώρους ή στη δουλειά τους.

Σύμφωνα με τον Αλεξάντερ Γιάκοβλεφ, στενό συνεργάτη του Γκορμπατσόφ, η ΕΣΣΔ έχασε πάνω από 100 δις ρούβλια από φόρους τη διετία εφαρμογής του νόμου. Υπήρξε μεν μείωση της εγκληματικότητας και των ασθενειών που οφείλονταν στον αλκοολισμό, αλλά η παραγωγή και διάθεση αλκοόλ μεταφέρθηκε στη μαύρη αγορά και το 1987 ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε τη χαλάρωση του νόμου. Ήταν μια νίκη των αντιπάλων του μεν, αλλά σε καμία περίπτωση δεν ήταν καν ένα ταρακούνημα στην εξουσία του.

Νο9: Επηρεάστηκε τόσο από το Τσερνόμπιλ που υπέγραψε την αποπυρηνικοποίηση

To δυστύχημα στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ στην Ουκρανία συνέβη στις 26 Απριλίου 1986. Μόλις ένα εξάμηνο μετά, τον Οκτώβριο, ο Γκορμπατσόφ συναντήθηκε με τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέιγκαν στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας και του πρότεινε έναν οδικό χάρτη πλήρους απόσυρσης όλων των πυρηνικών όπλων. Είχε αποφασίσει, μάλιστα, να μειώσει κατά 50% τις σοβιετικές πυρηνικές κεφαλές σε ευρωπαϊκό έδαφος. Αυτή η αλληλουχία γεγονότων οδήγησε στον μύθο ότι ο Γκορμπατσόφ ένιωσε τέτοιο σοκ με το Τσερνόμπιλ, που οδηγήθηκε σ’ αυτές τις αποφάσεις.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, πάντως, υπάρχουν αναφορές για την αντιπάθεια του Γκορμπατσόφ προς την πυρηνική ενέργεια. Για μια χώρα πάμπλουτη σε πηγές ενέργειας, όπως η ΕΣΣΔ, αισθανόταν ότι ήταν ένα αχρείαστο ρίσκο. Οι παρεμβάσεις του στο Πολίτμπιρο από το 1979 ήταν σαφώς εναντίον μιας πολεμικής πυρηνικής απειλής. Στενοί του συνεργάτες, όπως o Βαντίμ Μεντβέντεφ, είχαν πει ότι προετοίμαζε ένα πακέτο αποπυρηνικοποίησης ήδη από το 1985. Το’ χε αποφασίσει καιρό πριν, όπως φαίνεται.

Αυτό που σόκαρε περισσότερο τον Γκορμπατσόφ, κατά τις αναφορές, δεν ήταν τόσο η καταστροφή του Τσερνόμπιλ, όσο η προσπάθεια όλης της ηγεσίας να κουκουλώσει το ζήτημα.

Νο10: Σκεφτόταν στρατιωτική επέμβαση το 1989

Ο μύθος μιας σοβιετικής στρατιωτικής επέμβασης στην Ανατολική Γερμανία το 1989, τις μέρες που έπεσε το Τείχος του Βερολίνου, αναπτύχθηκε από διεθνή ΜΜΕ που δεν μπορούσαν να πιστέψουν πως το καθεστώς θα έμενε απαθές μπροστά σε τόσο κοσμογονικές αλλαγές. Υπήρχαν τα προηγούμενα παραδείγματα της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας, μάλιστα με αιτίες που δεν έφταναν σε τέτοια ένταση, όπως η κατάρρευση της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Τους επόμενους μήνες υπήρξαν αρκετά δημοσιεύματα που ανέλυαν ότι τότε η ανθρωπότητα έφτασε στο χείλος του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η περίοδος αυτή του Γκορμπατσόφ έχει αναλυθεί διεξοδικά. Από πουθενά δεν προκύπτει ότι σκέφτηκε έστω και μια στιγμή να εμποδίσει βίαια τις εξελίξεις. Αντίθετα, είχε φροντίσει να απομονωθεί επικοινωνιακά από τους ανθρώπους που θεωρούσε ότι θα του πρότειναν κάτι τέτοιο.

Αυτό που ήθελε, και φαίνεται από όλες τις αναφορές εκείνης της περιόδου, ήταν να βρει την επόμενη μεταρρυθμιστική γενιά ηγετών. Ηγέτες τύπου Τσαουσέσκου, Ζίβκοφ, Χόνεκερ τον απωθούσαν. Η διαφορά του από τους υπόλοιπους ήταν ότι άφησε τις αποφάσεις σε άλλους.

Νο11: Η διαδικασία διάλυσης της ΕΣΣΔ ήταν απολύτως ειρηνική

Ο μύθος αυτός προφανώς δημιουργήθηκε… συγκριτικά. Οι διεθνείς αναλυτές δεν ασχολήθηκαν τόσο με το τι πραγματικά έγινε, αλλά τι θα μπορούσε να είχε γίνει αν το Σοβιετικό καθεστώς είχε αντίθετες απόψεις. Η αλήθεια, πάντως, είναι ότι ακόμα και οι μεμονωμένες συγκρούσεις Σοβιετικών στρατευμάτων με αυτονομιστές όλων των ειδών κόστισαν εκατοντάδες ζωές.

Η αρχή έγινε το 1989, όταν σε ταραχές στο Μπακού τα σοβιετικά στρατεύματα άνοιξαν πυρ εναντίον Αζέρων διαδηλωτών και σκότωσαν 150 ανθρώπους. Τον Ιανουάριο του 1991 οι στρατιώτες σκότωσαν 15 διαδηλωτές στο Βίλνιους της Λιθουανίας. Συνολικά καταγράφηκαν πάνω από 50 αιματηρές εμπλοκές (με νεκρούς ή/και τραυματίες) Σοβιετικών στρατιωτών με διαδηλωτές υπέρ της ανεξαρτητοποίησης ή εναντίον της εξουσίας όσο ο Γκορμπατσόφ βρισκόταν στην εξουσία.

Νο12: Τον έσωσε ο Γέλτσιν στο πραξικόπημα

Η συνεισφορά του Μπόρις Γέλτσιν στην αποτροπή του πραξικοπήματος κατά του Γκορμπατσόφ το 1991 ήταν καθοριστική και ουδείς την αμφισβήτησε. Την ώρα, βέβαια, που ο Γέλτσιν ήταν ελεύθερος να κινηθεί, ο Γκορμπατσόφ είχε απαχθεί και βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό. Οι δυνατότητες αντίδρασής του ήταν εξαιρετικά περιορισμένες, ειδικά χωρίς επικοινωνίες. Τα μόνα που έκανε ήταν να μην δεχτεί φαγητό απ’ έξω (για να ελαχιστοποιήσει τις πιθανότητες δηλητηρίασης) και να κάνει μεγάλους περιπάτους (για να στείλει το μήνυμα ότι δεν ήταν άρρωστος, όπως διατεινόταν το επαναστατικό συμβούλιο που ανέλαβε).

Ο Γέλτσιν μπορεί να κράτησε τον Γκορμπατσόφ στην εξουσία για λίγους μήνες ακόμα, ωστόσο αυτός που έσωσε πρωτίστως ήταν ο εαυτός του. Αν επικρατούσε το πραξικόπημα, θα ήταν από τους πρώτους στόχους του, και τότε δεν είχε ούτε την αναγνωρισιμότητα, ούτε το εκτόπισμα του Γκορμπατσόφ, ανησυχούσε σοβαρά και για τη ζωή του. Το ότι δεν λειτούργησε ως όργανο του Γκορμπατσόφ φάνηκε από τις ηχηρές διαφωνίες τους, ήδη από την επόμενη περίοδο.

Νο13: Απέκτησε τεράστια περιουσία από τις διαλέξεις και τις διαφημίσεις

Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ ο Γκορμπατσόφ συνέχισε τα αδιανόητα, έστω και για πρώην Σοβιετικό ηγέτη: το ότι έφτασε στο σημείο να διαφημίζει την Pizza Hut, τους αυστριακούς σιδηρόδρομους (OBB), την Apple και τη Louis Vuitton προκάλεσε αίσθηση. Πολύς λόγος έγινε για τις αμοιβές του από αυτές τις διαφημίσεις, όσο και από τα πολύ μεγάλα ποσά που ζητούσε για να μιλήσει σε διαλέξεις, συνέδρια και διάφορες άλλες εκδηλώσεις ανά τον κόσμο.

Χρήματα πολλά διεκδίκησε και πήρε ο Γκορμπατσόφ, πλην όμως δεν τα έβαλε στην τσέπη, ούτε η ζωή του έγινε χλιδάτη αργότερα. Δεν πεινούσε, βέβαια, αλλά χρησιμοποίησε το συντριπτικά μεγάλο ποσοστό των χρημάτων στη χρηματοδότηση του «Διεθνούς Ιδρύματος Κοινωνικο-Οικονομικών και Πολιτικών Σπουδών», ή «Ίδρυμα Γκορμπατσόφ». Το 2009, μάλιστα, δεν δίστασε να κυκλοφορήσει και μουσικό άλμπουμ, στο οποίο ερμήνευε ο ίδιος τα «Τραγούδια για τη Ραϊσα», τη σύντροφο της ζωή του. Όλα τα έσοδα δόθηκαν για φιλανθρωπικούς σκοπούς.

Νο14: Τον πολέμησε το σύστημα το 1996

Η μοναδική φορά που διεκδίκησε επισήμως ρόλο στην πολιτική μετά το 1991 ήταν το 1996, όταν ήταν ένας από τους υποψήφιους προέδρους της Ρωσίας. Τότε κατέβηκε ως ανεξάρτητος, συγκέντρωσε μάλιστα με ευκολία τον αριθμό του ενός εκατομμυρίου υπογραφών που χρειαζόταν για να γίνει δεκτή η υποψηφιότητά του. Παρ’ όλα αυτά, οι κάλπες κατέγραψαν μόνο 386.069 ψήφους γι’ αυτόν, δηλαδή ποσοστό λίγο μεγαλύτερο από 0,5%.

Το γεγονός ότι ούτε οι μισοί απ’ όσους είχαν υπογράψει γι’ αυτόν πριν τρεις μήνες τον ψήφισαν τελικά οδήγησε στο μύθο του πολέμου από το καθεστώς. Πράγματι, υπήρξαν ζητήματα, τόσο με αντι-συγκεντρώσεις που οργανώνονταν στους χώρους που μιλούσε, όσο και με δυσφορία των τοπικών αρχών να του παραχωρήσουν χώρους για τις ομιλίες του. Δεν επρόκειτο, πάντως, για έναν άγνωστο υποψήφιο που χρειαζόταν προβολή, έστω κι αν ο ίδιος έλεγε ότι δεν του δόθηκε η ευκαιρία να ξανασυστηθεί στους Ρώσους.

Η αλήθεια είναι ότι οι Ρώσοι ψηφοφόροι τον μαύρισαν. Θεώρησαν αυτά που πρέσβευε ως ξεπερασμένα ήδη από την ιστορία. Σοκαρισμένοι όπως ήταν από την κατάρρευση του κόσμου τους, τον θεώρησαν υπεύθυνο. Ο ίδιος δεν έτρεφε αυταπάτες ότι θα έπαιρνε την προεδρία, ωστόσο ήθελε να κόψει τη φόρα του κομουνιστή υποψηφίου Ζιουγκάνοφ, τον οποίο θεωρούσε σκληρό. Από τότε, πάντως, δεν έκανε καμία σκέψη να εκτεθεί σε εκλογές.

Νο15: Από την αρχή αντιπαθούσε τον Πούτιν

Η ροπή του Βλαντίμιρ Πούτιν προς τον αυταρχισμό όσο περνούσαν τα χρόνια της διακυβέρνησής του τον έκαναν ολοένα πιο αντιπαθή σε μεγάλα κομμάτια του δυτικού κοινού. Ο Γκορμπατσόφ ειδικά μετά το 2008 ήταν μια διαρκής φωνή κριτικής εναντίον του Ρώσου ηγέτη, ωστόσο αυτό δεν μπορεί να καλύψει το πώς τον είχε υποδεχτεί το 1999, όταν διαδέχτηκε τον Γέλτσιν στη ρωσική προεδρία.

Ο Γκορμπατσόφ παρακολούθησε την τελετή ορκωμοσίας του Πούτιν το 2000 και τουλάχιστον τα δύο πρώτα χρόνια της κυβέρνησής του τον υποστήριζε ανοιχτά. Το 2002 δήλωσε ότι «οι ενέργειες του Πούτιν είναι προς το συμφέρον του λαού». Αργότερα δικαιολόγησε τις αυταρχικές του μεθόδους λέγοντας ότι «ο Πούτιν είναι αφοσιωμένος δημοκράτης, όμως χρησιμοποιεί μια σχετική δόση αυταρχισμού για να σταθεροποιήσει την οικονομία και να ξαναχτίσει το κράτος μετά την εποχή Γέλτσιν». Μάλιστα, μετά από εντολή του Πούτιν, το 2003 έγινε αντιπρόεδρος του «Διαλόγου της Αγίας Πετρούπολης», ένα πρότζεκτ επικοινωνιας και συνεννόησης μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας.

Νο15+1: Υποστήριζε όντως τη… Γουίγκαν;

Ένας από τους πιο διαδεδομένους μύθους στο αγγλικό ποδόσφαιρο τις δεκαετίες του 1980 και 1990 ήταν ότι ο Γκορμπατσόφ, φανερός λάτρης του ποδοσφαίρου από μικρή ηλικία, υποστήριζε την αγγλική Γουίγκαν Αθλέτικ.

Υπήρξε, μάλιστα, και κάποια αληθοφάνεια σ’ όλο αυτό. Πράγματι η Γουίγκαν ήταν από τις λίγες ομάδες που έδωσαν φιλικούς αγώνες με σοβιετικές ομάδες. Ο Γκορμπατσόφ, λέει, έγινε φίλος της Γουίγκαν το 1970, και συγκεκριμένα στις 23 Μαρτίου, όταν είδε τους «λάτικς» στην τηλεόραση να χάνουν από την ουκρανική Χάρκοβο με 3-2. Ο μύθος καλλιεργήθηκε και από την εμμονή του Γκορμπατσόφ να φοράει συνεχώς ριγέ γραβάτες στο γαλάζιο και λευκό, όπως και τα χρώματα της Γουίγκαν, αλλά και στην (επίσης ίδιων χρωμάτων) διακόσμηση των χώρων που διέμενε.

Ως το 2005 ο σύλλογος μπορεί να μην επικαλέστηκε ποτέ επισήμως τον διάσημο οπαδό του, ωστόσο άφηνε τον μύθο να καλλιεργείται. Μόνο το 2005 ο τότε εμπορικός διευθυντής του συλλόγου Τζον Φίλινγκαμ παραδέχτηκε ότι δεν υπήρξε ποτέ επαφή του Γκόρμπι με τον σύλλογο, ούτε το ελάχιστο ενδιαφέρον από την πλευρά του…