Πολάνσκι: Συγκλονιστικός σκηνοθέτης και ίσως βιαστής - Και όχι, το ένα δεν αναιρεί το άλλο

Αυτήν την εβδομάδα παίζεται στους ελληνικούς κινηματογράφους μια ταινία εν πολλοίς άγνωστη στο ευρύ κοινό.

Το «Μαχαίρι στο Νερό», είναι η πρώτη ταινία του Ρόμαν Πολάνσκι, γυρίστηκε το 1962, ήταν η μόνη που ο Πολωνός σκηνοθέτης γύρισε στη γλώσσα του και ήταν υποψήφια για Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας την επόμενη χρονιά.

Πέρα απ' όλα αυτά ήταν ένα κινηματογραφικό αριστούργημα που άφησε τότε τους κριτικούς με ανοιχτό το στόμα.

Και το κοινό. Κι εμένα όταν την είδα, πολλά χρόνια αργότερα.

Θυμήθηκα ότι στο ερώτημα «είναι ο Ρόμαν Πολάνσκι ο σημαντικότερος εν ζωή σκηνοθέτης;» προσωπικά θα απαντούσα μάλλον αβίαστα ναι. Κι αν όχι ο κορυφαίος, πάντως από τους κορυφαίους των κορυφαίων.

Τον απαλλάσσει αυτό από τις όποιες ευθύνες του στα ζητήματα για τα οποία κατηγορείται εδώ και πολλά χρόνια;

Όχι.

Είναι ένοχος για όσα τον κατηγορούν; Ίσως

Ο Πολάνσκι είναι πολλά χρόνια φυγόδικος από τις ΗΠΑ και κινείται σαν ίππος στο σκάκι, μόνο που η δική του σκακιέρα είναι η Ευρώπη και τα «τετράγωνα» είναι οι χώρες από τις οποίες δεν μπορεί να εκδοθεί: Η Ελβετία, η Γαλλία και η Πολωνία.

Κατηγορείται για βιασμό μιας 13χρονης, μια υπόθεση η οποία χαρακτηρίζεται από ανατροπές, παράδοξα, πόλωση ανάμεσα στους υποστηρικτές των μεν και του δε, περισσότερες καταγγελίες, τη λυσσαλέα αποφασιστικότητα ενός ανθρώπου να τον βάλει φυλακή και τη δεξιότητα εκείνου να διαφεύγει αλλά και να συνεχίζει να δημιουργεί επί δεκαετίες ολόκληρες.

Ο Πολάνσκι είναι πλέον 88 ετών και είναι εξαιρετικά δύσκολο να πάει φυλακή ακόμη και αν επιστρέψει στις ΗΠΑ και καταδικαστεί. Δεν επιστρέφει όμως, γεγονός που σημαίνει ότι πιθανότατα θα πεθάνει χωρίς ποτέ να μάθουμε όλην την αλήθεια.

Όμως, η εποχή στην οποία έζησε και ο τρόπος με τον οποίο έζησε, θα μάς αφήσουν για πάντα την αίσθηση ότι ναι, πολλά από αυτά για τα οποία κατηγορείται είχαν βάση. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί, έστω και σαν λογικό άλμα, η απροθυμία του να επιστρέψει στις ΗΠΑ και να αντιμετωπίσει τις κατηγορίες.

Ακόμη και αν καταδικαζόταν, όμως, θα έπαυε να είναι αυτός ο μάγος της εικόνας που είναι;

Είναι ένας τεράστιος σκηνοθέτης; Ναι

Το «Μαχαίρι στο νερό» είναι ασπρόμαυρο και γυρισμένο σε ένα μικρό ιστιοπλοϊκό. Είναι μια εντελώς άχρονη και άπατρις ταινία, όπως εξάλλου και οι περισσότερες του Πολάνσκι, που ακόμη και τα ιστορικά δράματα διαρρυγνύουν στα χέρια του τον τόπο και το χρόνο.

Η σκηνή κατά την οποία ο Έιντριαν Μπρόουντι βγαίνει από το καταφύγιό του σε έναν κατεστραμμένο κόσμο, στον «Πιανίστα», δεν είναι το Ολοκαύτωμα, δεν είναι η Βαρσοβία και δεν είναι το δράμα της Πολωνίας στον Β'ΠΠ.

Είναι το τέλος του κόσμου. Είναι η καλύτερη μετα-Αποκαλυπτική σκηνή που έχει φτιάξει ποτέ ο κινηματογράφος, μια σκηνή που αναπαράγεται διαρκώς ως σήμερα, αλλά κανείς δεν θα την κάνει ίδια.

Ο Πιανίστας (2002)

Η μαεστρία του Πολάνσκι με την κάμερα είναι τόσο έκδηλη στο «Μαχαίρι στο νερό», που από πολλούς η ταινία χαρακτηρίζεται ως επίδειξη εκ μέρους του Πολάνσκι, ο οποίος έτσι κι αλλιώς δεν φημίζεται για την ταπεινότητά του.

«Μια ταινία μικρού μήκους, που κατά λάθος βγήκε μεγάλου», έχει γραφτεί για την ταινία, μόνο που στο «περίσσευμα» ο Πολάνσκι μας χάρισε ατμόσφαιρα, σασπένς (κάτι που επίσης υπάρχει πάντα στις ταινίες του) και πλάνα που συγκίνησαν ακόμη και τους μεγάλους δασκάλους του, όπως ο Άντρεϊ Βάιντα.

Ο Πολάνσκι έβριζε πάντα τον κομμουνισμό, «αν δεν έχεις ζήσει σε κομμουνιστικό μέρος, δεν ξέρεις πόσο άσχημα μπορούν να γίνουν τα πράγματα», έλεγε, «τότε θα εκτιμήσεις τον καπιταλισμό».

Παρόλα αυτά, εκείνην ακριβώς την περίοδο του «πολύ άσχημου κομμουνισμού» ο Πολάνσκι βρέθηκε στην περίφημη Εθνική Σχολή Κινηματογράφου της Γουντς (Łódź), «σπίτι» σκηνοθετών όπως ο Βάιντα και ο Κισλόφσκι, ίσως μια από τις σπουδαιότερες σχολές Τέχνης στον κόσμο εκείνη την εποχή και όλες τις εποχές.

Είχε προηγηθεί αυτό που μάλλον διαμόρφωσε για πάντα τον Πολάνσκι και το έργο του: Το Ολοκαύτωμα στου οποίου το επίκεντρο βρέθηκε. Ο ίδιος είχε γεννηθεί το 1933 στο Παρίσι και για κακή τύχη όλων τους, η εβραϊκή οικογένειά του αποφάσισε να επιστρέψει στην πατρίδα της, την Κρακοβία το 1937.

Η μητέρα του μετά το γκέτο βρέθηκε στο Άουσβιτς, όπου και πέθανε. Ο πατέρας του στο Μαουτχάουζεν. Ο ίδιος περιφερόταν επί τρία χρόνια στα δάση της Πολωνίας, αντιμέτωπος με τις φρίκες του πολέμου.

Έχει διηγηθεί ο ίδιος πώς Γερμανοί στρατιώτες τον πυροβολούσαν «για πλάκα» βάζοντας στοιχήματα για το ποιός θα τον πετύχει.

Η φρίκη τον ακολούθησε και στη μετέπειτα ζωή του, όταν ο Τσαρλς Μάνσον και οι οπαδοί του μπήκαν στη βίλα του σκηνοθέτη στο Μπέβερλι Χιλς, τον Αύγουστο του 1969 και έσφαξαν την έγκυο σύζυγό του, την ηθοποιό Σάρον Τέιτ και άλλους τέσσερις ανθρώπους. Η Τέιτ ήταν στον έννατο μήνα της εγκυμοσύνης της.

Φρίκες που «του σκάνε» ακομη κι όταν σκηνοθετεί την πιο ελαφριά του ταινία. Έχοντας διατρέξει σχεδόν όλο το φάσμα του κινηματογράφου, από χιτσκοκικές περιπέτειες καλύτερες κι από του ίδιου του Χίτσκοκ (Φράντικ, 1988) έως αμερικανικό «κοπολικό» νουάρ (Chinatown, 1974) και από υποδειγματικό τρόμο (Το Μωρό της Ρόζμαρι, 1968) έως ψυχολογικό δράμα δωματίου (Carnage, 2011), ο Πολάνσκι μοιάζει ν' αλλάζει γνώμη κάθε λίγο για το τι είδους κινηματογραφιστής είναι. Πέρα από σπουδαίος.

Σκηνοθετώντας τον Τζακ Νίκολσον στο Chinatown @iMDb

Θα μπορούσε να ασκήσει κάποιος κριτική στον Πολάνσκι λέγοντας ότι συχνά «αντιγράφει» το ύφος άλλων μεγάλων κινηματογραφιστών, όμως η αλήθεια είναι ότι δεν το αντιγράφει· σε ένα εντελώς δικό του παιχνίδι με την κάμερα, το πιάνει και το εξελίσσει, σαν μια παρτίδα σκάκι που την έχουν παίξει κι άλλοι νωρίτερα, αλλά εκείνος μπορεί να την παίξει πιο καλά, πιο θεαματικά, πιο «ουάου», γενικά πιο.

@AP Photo

Ή απλώς έχει τόσο πολλές ιστορίες να πει που δεν προλαβαίνει να εγκλωβιστεί στη φόρμα και το στιλ.

Θα έπρεπε να αντιμετωπίσει τη δικαιοσύνη;

Έχει συνεργαστεί με τους πάντες, δεν λείπουν όμως και οι φωνές, γυναικών κυρίως, ηθοποιών που δηλώνουν «μετάνοια» επειδή συνεργάστηκαν μαζί του.

Το 2020, ο Πολάνσκι ήταν υποψήφιος για βραβείο Σεζάρ. Η μισή κριτική επιτροπή απείλησε με παραίτηση και ο ίδιος τελικά αναγκάστηκε να μην παραστεί, προκειμένου να κατευνάσει τα πνεύματα και να μην τιναχτούν τα βραβεία στον αέρα.

Η κοινή γνώμη, στη Γαλλία κυρίως, είναι διχασμένη αναφορικά με τη μεταχείριση του Πολάνσκι από το σύστημα. Καλύτερα, ο κόσμος όλος είναι διχασμένος.

Η υποψηφιότητά του για τα βραβεία Σεζάρ ξεσήκωσε το 2020 θύελλα διαμαρτυριών στη Γαλλία και όχι μόνο @AP Photo

Το 2018, με το ξύπνημα του #metoo ο Πολάνσκι απεβλήθη από την Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου (αυτή με τα Όσκαρ), όπως και ο Μπιλ Κόσμπι, με τη διαφορά ότι ο δεύτερος ήταν ήδη καταδικασμένος για βιασμούς και σεξουαλικές επιθέσεις. Ο Πολάνσκι έκανε μήνυση στην Ακαδημία και την επόμενη χρονιά πήγε στο Φεστιβάλ της Βενετίας, με πολύ βαριά επάνω του τη σκιά των εις βάρος του καταγγελιών.

Ο ίδιος κάνει λόγο για κανονικό κυνήγι μαγισσών εναντίον του από τις ΗΠΑ, κάτι στο οποίο δεν έχει και εντελώς άδικο, τεχνικά τουλάχιστον.

Ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίστηκε το θέμα ο δικαστής Λόρενς Ρίτενμπαντ στη δίκη του Πολάνσκι έκανε ακόμη και το δικηγόρο της αντιδίκου του να απορήσει: ο Πολάνσκι είχε δεχτεί να δηλώσει ένοχος σε συνεύρεση με ανήλικη και να δεχθεί μια μικρή ποινή. Ο δικαστής άφησε να διαρρεύσει ότι θα τον καταδικάσει σε 50 χρόνια, αδιαφορώντας για τη συμφωνία. Ο Πολάνσκι διέφυγε στη Γαλλία. Γεννημένος εκεί, προστατεύεται από έκδοση.

Η Ελβετοί τον συνέλαβαν για μερικές μέρες, μετά από ακόμη μια καταγγελία, αλλά τον άφησαν ελεύθερο και δεν τον εξέδωσαν στις ΗΠΑ. Παρόμοια ήταν η απόφαση Πολωνού δικαστή όταν ζητήθηκε και από εκεί η έκδοσή του.

Ο Πολάνσκι στη Σάντα Μόνικα τον Οκτώβριο του 1977. Έχει δηλώσει ένοχος για συνεύρεση με ανήλικη και προς το παρόν παρακολουθείται από ψυχίατρο, περιμένοντας την ποινή του @AP Photo

Το μεγάλο ερώτημα, φυσικά, είναι ένα: «Θα έπρεπε να έχει εκδοθεί στις ΗΠΑ, προκειμένου να αντιμετωπίσει την καταδίκη του και τις άλλες κατηγορίες που προέκυψαν εναντίον του;»

Εννοείται ότι ναι. Δεν υπάρχουν εξαιρέσεις σε αυτόν τον κανόνα, όσο και αν αγαπάς το δημιουργό, όσο κι αν θαυμάζεις το έργο του, όσο κι αν τρομάζεις στην ιδέα ότι μπορεί η καλλιτεχνική του φωνή να είχε σιγήσει 50 χρόνια νωρίτερα σε μια φυλακή.

Εάν ο Αμερικάνος δικαστής δεν είχε κάνει εμπαθώς αυτήν την πρωτοφανή παρατυπία και ο Πολάνσκι είχε εκτίσει την αρχική του ποινή, θα είχε παραμείνει στις ΗΠΑ και θα αναγκαζόταν να αντιμετωπίσει και τις καταγγελίες που προέκυψαν αργότερα, εάν και όταν θα προέκυπταν.

Η υπόθεση του Πολάνσκι παραμένει «μπούσουλας»· είναι αυτή στην οποία ανατρέχουν όλοι, ασχέστως το ποιον υποστηρίζουν, όταν προκύπτει μια ανάλογη. Ναι, ίσως τα έκανε, αλλά κοίτα και η δικαιοσύνη πώς τον αντιμετώπισε. Όχι, δεν τα έκανε, τον στοχοποιούν άδικα. Ναι, τα έκανε, να σαπίσει στη φυλακή. Και ούτω καθ' εξής.

Πέρα από αυτά, όλα καταλήγουν τελικά στο ίδιο θέμα:

Μπορούμε να διαχωρίζουμε το δημιουργό από το έργο του; Μπορούμε να μεταχειριστούμε τους μεγάλους δημιουργούς με τον ίδιο τρόπο που μεταχειριζόμαστε τους άλλους ανθρώπους, ανεπηρέαστοι από το ποιοί είναι; Στον αντίποδα, μπορούμε να καταδικάζουμε έναν άνθρωπο και όχι το έργο του;

Θα βάζαμε φυλακή τον Μοντιλιάνι, τον Πικάσο, τον Μπετόβεν, κινδυνεύοντας να χάσουμε όλα εκείνα που πρόσφεραν στον πολιτισμό μας; Προσέξτε, δεν μιλάμε για έναν οποιονδήποτε ηθοποιό, ή τραγουδιστή της εκάστοτε ποπ κουλτούρας, μιλάμε για τους ανθρώπους που θεμελιώνουν την πολιτιστική μας δημιουργία και -κυρίως- την πολιτιστική μας συνέχεια.

Μην βιαστείτε να απαντήσετε, δεν είναι απλό.

Προσωπικά πιάνω τον εαυτό μου να διχάζεται: Από τη μία είμαι περισσότερο από απόλυτα υπέρ της ισότιμης εφαρμογής της δικαιοσύνης σε όλους -και ιδιαίτερα για ζητήματα σεξουαλικής και έμφυλης βίας που τώρα αναδεικνύονται και αντιμετωπίζονται επιτέλους ως όφειλαν-, από την άλλη δυσκολεύομαι να φανταστώ τον κόσμο χωρίς τις ταινίες του Πολάνσκι και τους πίνακες του Μοντιλιάνι.

Δεν μπορεί όμως, καταλήγω, ούτε το έργο να απαλλάσσει το δημιουργό από τις ανθρώπινες ευθύνες του, αλλά ούτε και οι ανθρώπινες αδυναμίες να μετατίθενται στο έργο. Και όχι, δεν είναι εύκολο να βρεθεί η ισορροπία.

Με όλες αυτές τις σκέψεις, έχετε μια ολόκληρη εβδομάδα μπροστά σας για να αναζητήσετε σε κάποιον κινηματογράφο το «Μαχαίρι στο Νερό». Με ευχαριστείτε αργότερα.