Γιούρι Γκαγκάριν: Πώς ο διαστημάνθρωπος που ήρθε από το κρύο κατέκτησε τη Δύση

Στις 12 Απριλίου 1961, ο Γιούρι Αλεξέγιεβιτς Γκαγκάριν έκανε αυτό που δεν είχε γίνει ποτέ και δεν θα ξεπεραστεί ποτέ ως πρωτοπόρα κίνηση. Πήγε στο διάστημα.

Μπορεί να πάμε στον Άρη κι ακόμη πιο πέρα, μπορεί κάποια στιγμή να ζούμε εκεί, να μεγαλώνουν γενιές ανθρώπων εκεί, μπορεί να γίνει το σπίτι μας, όμως ποτέ δεν θα ξεχάσουμε ότι ο πρώτος των πρώτων ήταν ο Γκαγκάριν, ο χαμογελαστός Σοβιετικός που κανείς δεν θα μάθει ποτέ τι σκεφτόταν πραγματικά τη στιγμή της απογείωσης, ή τη στιγμή που έγινε ο πρώτος άνθρωπος εκτός της γήινης ατμόσφαιρας.

Όταν ο Γκαγκάριν επελέγη για να είναι εκείνος -ανάμεσα σε 20 συνυποψήφιούς του- που θα κάνει την πρώτη εκείνη πτήση, το κριτήριο της επιλογής ήταν ένα: Όλοι τους ήταν εξαιρετικά -για τα κριτήρια της εποχής- εκπαιδευμένοι, όλοι ήταν παραπάνω από πρόθυμοι, νέοι και πολύ δυνατοί.

Εκείνος, όμως, ήταν ο πιο ψύχραιμος. Ήταν, όπως σωστά έκριναν οι ανώτεροί του, ο μόνος από την ομάδα που θα μπορούσε να πάει εκει πάνω και να καταφέρει να επιστρέψει σώος. Κι αυτό χρειαζόταν πολύ περισσότερα από καλή εκπαίδευση και τεχνικές γνώσεις.

Μαζί του σε εκείνην την πρώτη ομάδα ήταν πολύ αξιόλογοι κοσμοναύτες που καθένας τους έγραψε αργότερα τη δική του ιστορία. Ο Γκέρμαν Τίτοφ είναι ακόμη ο πιο νέος άνθρωπος που έχει πάει, στα 26 του, στο διάστημα. Ο Αλεξέι Λεόνοφ είναι ο πρώτος άνθρωπος που βγήκε από κάποιο διαστημόπλοιο και «περπάτησε» στο απέραντο τίποτα. Ο πρώτος όμως ήταν ο Γκαγκάριν. Και η ανθρωπότητα δεν θα το ξεχάσει ποτέ.

Αντιθέτως, όσο προχωράμε στα διαστημικά μας βήματα και κατακτούμε όλο και περισσότερο το μεγάλο «εκεί έξω», τόσο πιο σημαντικός είναι ο Γκαγκάριν για όλους μας, κάτι που έχει ξεπεράσει κάθε ιδεολογικό ή πολιτικό σύνορο.

Το ακαταμάχητο χαμόγελο

Ο Γκαγκάριν πέρα από την -δεδομένη- ψυχραιμία και συγκέντρωσή του, ήταν ένας εξαιρετικά χαρισματικός άνθρωπος. Γοητευτικός. Κανείς δεν μπορούσε να αντισταθεί στο χαμόγελό του, πηγαίο και φωτεινό, ένα χαμόγελο που είχε αρχίσει να «λειτουργεί» για τον ίδιον πολύ πριν γίνει εργαλείο προπαγάνδας για τη Σοβιετική Ένωση, ένας κανονικός πολιορκητικός κριός για τη Δύση στο απόγειο του Ψυχρού Πολέμου.

Όταν ο αρχισχεδιαστής των σοβιετικών πυραύλων, Σεργκέι Κόρολεφ, πήγε να επισκεφθεί τους νεαρούς υποψήφιους για την πρώτη εκεινη πτήση, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της συνάντησης συζητώντας με τον Γκαγκάριν, τον οποίο αργότερα χαρακτήρισε «ο μικρός μου αετός». Είχε ολοφάνερα γοητευτεί από την προσωπικότητά του και το χαμόγελο που «έλιωνε τα μάρμαρα».

ΑP Photo

Δεν είναι σαφές πόσο ρόλο έπαιξε και η χαρισματική του προσωπικότητα στην επιλογή του Γκαγκάριν για την πτήση, αλλά ήταν σαφές ότι η ΕΣΣΔ είχε για εκείνον πολύ μεγαλύτερα σχέδια από την απλή κατάκτηση του διαστήματος: Ήθελε να τον βάλει να κατακτήσει και τη Δύση, κάτι μάλλον πιο δύσκολο εκεινη την εποχή.

Η πτήση του Γκαγκάριν, στις 12 Απριλίου 1961 ξεκίνησε στο κοσμοδρόμιο του Μπαϊκονούρ στο σημερινό Καζακστάν, με μια εκτός σεναρίου ατάκα που άκουσε από τον ελεγκτή του στο ακουστικό του: «Για πάμε λοιπόν Γιούρι». Χαμογέλασε και πιθανώς βολεύτηκε λίγο ακόμη μέσα στην ασφυκτικά στενή κάψουλα του Βοστόκ 1, για την οποία τα μόλις 155 εκατοστά του Γκαγκάριν ήταν ιδανικά.

Μία ώρα και 48 λεπτά αργότερα, ο Γκαγκάριν προσγειωνόταν με το αλεξίπτωτό του κοντά στην πόλη Ένγκελς στη δυτική Ρωσία, λίγο πιο πέρα από την ίδια την κάψουλα. Σε λιγότερο χρόνο απ' όσο διαρκεί μια κινηματογραφική ταινία, είχε γράψει ιστορία.

Ο άνθρωπος που έπεσε από τον ουρανό

Οι πρώτοι άνθρωποι στη Γη που είδαν τον Γκαγκάριν μετά την επάνοδό του ήταν ένας αγρότης και η κόρη του. Δεν είχαν ιδέα για την πτήση, η οποία είχε κρατηθεί κρυφή από την ΕΣΣΔ. Ακόμη και η σύζυγος του Γκαγκάριν ήξερε άλλη ημερομηνία από την πραγματική, ένα μικρό ψέμα που της είχε πει ο ίδιος.

Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς αισθάνθηκαν, αντικρίζοντάς τον μέσα στην παράξενη στολή του στο μέσον ενός χωραφιού το 1961. Θα πρέπει να ήταν σαν σκηνή από ταινία επιστημονικής φαντασίας.

«Μην φοβάστε. Είμαι Σοβιετικός σαν εσάς. Χρειάζομαι ένα τηλέφωνο για να καλέσω τη Μόσχα», τους είπε ο Γκαγκάριν, όπως έγραψε ο ίδιος στο ημερολόγιό του. Το τηλέφωνο βρέθηκε και σε λίγες εβδομάδες το πρόσωπό του ήταν το πιο αναγνωρίσιμο στον πλανήτη.

Αυτό φυσικά η Μόσχα το ήξερε από πριν και είχε ήδη κάνει τα σχέδιά της για το πώς θα εκμεταλλευόταν την αναγνωρισιμότητα του Γκαγκάριν.

«Οι Σοβιετικοί στο διάστημα - Οι ΗΠΑ κοιμούνται»

Ο κόσμος σοκαρίστηκε ακουγοντας τα νέα να μεταδίδονται από το πρακτορείο Tass. Προφανώς περισσότερο απ' όλους σοκαρίστηκαν οι Αμερικάνοι, που ήξεραν για το διαστημικό πρόγραμμα των Σοβιετικών, αλλά δεν είχαν ιδέα ότι ήταν τόσο κοντά στην επιτυχία του.

Στις 4 το πρωί, τα τηλέφωνα άρχισαν να χτυπούν μανιωδώς στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ, καθώς οι δημοσιογράφοι ήθελαν μια επίσημη δήλωση από τη ΝASA. Η ΝASA θα προτιμούσε όλο αυτό να ήταν απλώς ένας εφιάλτης και να γύρναγε πλευρό.

Ο Τζον Πάουερς, επικεφαλής δημοσίων σχέσεων της ΝASA σήκωσε το τηλέφωνο μέσα στον ύπνο του και απάντησε σε έναν επίμονο δημοσιογράφο «είναι νύχτα άνθρωπέ μου, κοιμόμαστε εδώ». Την επόμενη μέρα μεγάλη εφημερίδα των ΗΠΑ βγήκε με τον ιστορικό τίτλο «Οι Σοβιετικοί έστειλαν άνθρωπο στο διάστημα - Ο εκπρόσωπος της ΝASA δήλωσε ότι οι ΗΠΑ κοιμούνται»...

Φυσικά τα νέα ταξίδεψαν σε όλον τον κοσμο αστραπιαία και επισκίασαν ο,τιδήποτε άλλο. Η Δύση ξαφνικά μιλούσε για έναν μικρόσωμο Σοβιετικό και όλοι ήθελαν να τον δουν. Η ΕΣΣΔ τους έκανε τη χάρη. Στις 14 Απριλίου παρουσίασε με μεγαλοπρεπή τρόπο τον Γκαγκάριν στην υφήλιο.

Ο Γκαγκάριν με το Νικίτα Χρούστσοφ @ΑP Photo

Εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες από κοντά και δισεκατομμύρια δυτικοί από απόσταση παρακολούθησαν την παρέλαση στην κόκκινη πλατεία προς τιμήν του Γκαγκάριν. Οι ΗΠΑ είχαν, στο μεταξύ, ξυπνήσει και έβραζαν στο ζουμί τους.

Ο τότε γενικός γραμματέας του ΚΚΣΕ, Νικίτα Χρούστσοφ είχε πει στους επιτελείς του: «Δεν θα το "στήσουμε", θ' αφήσουμε τον κόσμο ν' αντιδράσει αυθόρμητα». Κάτι ήξερε από προπαγάνδα ο Χρούστσοφ: Τα πλήθη δεν χρειάζονταν καμία καθοδήγηση, βγήκαν στους δρόμους από μόνα τους και έκαναν το μεγαλύτερο πάρτι από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Αμέσως ο Γκαγκάριν αρχίζει να δέχεται δεκάδες προσκλήσεις από όλα τα μέρη του κόσμου. Όπου κι αν πηγαίνει, ακόμη και στο Λονδίνο, «ορκισμένο» εχθρό της Μοσχας, γίνεται πανζουρλισμός. Και όλοι είναι μπερδεμένοι: Είναι συμπαθής. Όχι, ειναι παραπάνω από συμπαθής· είναι αξιαγάπητος.

Η σκηνή δεν είναι στη Μόσχα, είναι στο Λονδίνο. Και δεν είναι οι Beatles, είναι ο Γκαγκάριν... @AP Photo

Ο τέλειος ήρωας

Οι ταπεινή του καταγωγή μπαίνει αμέσως στο σενάριο της προπαγάνδας και της δημιουργίας της ιδανικής εικόνας του Σοβιετικού ήρωα: Ο Γκαγκάριν ήταν γιος αγροτών από το Σμολένσκ, μια πόλη που διέλυσαν οι Γερμανοί στο Β' Παγκοσμιο Πόλεμο. Ο Γιούρι ήταν τότε 7 ετών και για δύο χρονια έζησε με τους δικούς του σε μια καλύβα από λάσπη.

Ο ίδιος ο Γκαγκάριν παίρνει μέρος σε σαμποτάζ κατά των Γερμανών και τελικά τραυματίζεται και μπαίνει στο νοσοκομείο. Αργότερα αποδεικνύεται πολύ ταλαντούχος στα μαθηματικά και τη φυσική, καλος στα σπορ και παράλληλα με τις σπουδές του εργάζεται σε ένα χυτήριο. Τελικά αποφασίζει να γίνει πιλότος και αφού αποφοιτά από τη στρατιωτική σχολή πετάει καταδιωκτικά MiG. Οι επιδόσεις του και ο χαρακτήρας του τον βάζουν στην ομάδα των 20 επιλαχόντων για την πρώτη πτήση.

«Για πάμε λοιπόν Γιούρι» @ΑP Photo

Ο Γιούρι Γκαγκάριν δεν εκπροσωπούσε τη Σοβιετική Ένωση. ΗΤΑΝ η Σοβιετική Ένωση.

Τρεις μήνες μετά την ιστορική πτήση, ο Γκαγκάριν πηγαίνει στο Λονδίνο, όπου η κυβέρνηση ΜακΜίλαν μένει άναυδη μπροστά στην αντίδραση του κοσμου προς τον Σοβιετικό κοσμοναύτη. Η επίσκεψη δεν πήρε επίσημο χαρακτήρα, καθώς οι Βρετανοί ήταν πολύ προσεκτικοί, ομως δεν είχε καμία σημασία. Ένα σωματείο εργαζομένων σε χυτήρια προσκαλεί τον Γκαγκάριν στο βιομηχανικό Μάντσεστερ και εκείνος δέχεται. Τη μέρα της επίσκεψης βρέχει. Εκείνος έχει σηκωθεί όρθιος μέσα από το άνοιγμα στην οροφή του αυτοκινήτου. Όταν του λένε να μπει μέσα για να μην βρέχεται, απαντά: «ο κόσμος ήρθε εδώ για να με δει. Ας βραχώ».

Ένας άνθρωπος ενώνει -για λίγο- τον κόσμο

Η ιστορική στιγμή είναι πολύ δύσκολη. Οι σχέσεις Δύσης και Ανατολής είναι στα απολύτως χειρότερά τους. Λίγες μέρες νωρίτερα οι ΗΠΑ είχαν κάνει την κολοσσιαία γκάφα στον Κολπο των Χοίρων στην Κούβα, το τείχος του Βερολίνου ήταν ήδη στα σκαριά και οι δύο πλευρές ήταν με το δάχτυλο στο κουμπί.

Ο Γκαγκάριν έκανε κάτι που κανείς δεν περίμενε, αλλά και κανείς δεν εκμεταλλεύθηκε όπως έπρεπε: Έφερε όλον αυτον τον διχασμένο κόσμο, ένα βήμα πιο κοντά. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που σπρώχνονταν για ένα αυτόγραφό του, δεν νοιάζονταν αν είναι Σοβιετικός. Ο Γκαγκάριν ήταν μια στιγμή από ένα πιο ειρηνικό και αισιόδοξο μέλλον για την ανθρωπότητα.

Οι Βρετανοί, παρά τα αρχικά τους σχέδια να κρατήσουν χαμηλούς τόνους κατά την επίσκεψη, δεν μπορούν να κάνουν τίποτα. Ο ΜακΜίλαν και η Ελισάβετ συναντούν τον Γκαγκάριν εκτός προγράμματος, κάτι πρωτάκουστο. Ο Γκαγκάριν κερδίζει και τους δύο και για λίγες στιγμές είναι πιο σημαντικός από την αγωνία να μην αναγνωριστεί από τη Δύση το σοβιετικό επίτευγμα.

Με τον Χάρολντ ΜακΜίλαν στη Ντάουνινγκ Στριτ @ΑP Photo

Στο μεταξύ είχε ήδη γίνει γνωστό ότι ο Γκαγκάριν επέστρεψε στη γη σώος από θαύμα. Η κάψουλά του είχε πάθει βλάβη και παραλίγο να μείνει μέσα σε αυτήν κατά την πρόσκρουση. Αυτό βοήθησε λίγο τα πράγματα: Ήταν ο ίδιος που έκανε το κατόρθωμα, όχι η τεχνολογική ανωτερότητα της ΕΣΣΔ...

Παγωμένος στο χρόνο

Ο Γκαγκάριν συνέχισε να ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο και να τραβάει με τη μικρή του Λάικα φωτογραφίες παντού, καθώς αυτό ήταν το αγαπημένο του χόμπι. Λατρεύτηκε όπου κι αν πήγε. Η περιοδεία του περιέλαβε και μια επίσκεψη στα Ηνωμένα Έθνη, στη Νέα Υόρκη, αλλά οι Αμερικάνοι δεν του επέτρεψαν να πατήσει πόδι σε αμερικανικό έδαφος, καθώς ένα ελικόπτερο τον παρέλαβε από το αεροδρόμιο και τον πήγε απ' ευθείας στο κτίριο του ΟΗΕ.

Στο Παρίσι @ΑP Photo

Στην περίπτωση του Γιούρι Γκαγκάριν συνέβη αυτό που συμβαίνει συνήθως με τους ανθρώπους που πεθαίνουν νέοι: Πάγωσε στο χρόνο. Τα αγάλματά του, οι πίνακές του, η μνήμη του, όλα παραμένουν πολύ φρέσκα, όπως και ο ίδιος.

Ο ίδιος ήθελε να επιστρέψει στο διάστημα, καθώς η ζωή στη γη δεν πήγε πολύ καλά: Ο γάμος του διαλύθηκε, άρχισε να πίνει και οι φήμες έκαναν λόγο μέχρι και για απόπειρα αυτοκτονίας.

Η επιμονή του να επιστρέψει εκεί πάνω, ήταν τελικά αυτή που τον σκότωσε. Για να πείσει τις αρχές να τον εντάξουν σε κάποιο διαστημικό πρόγραμμα, έγραφε ατελείωτες ώρες σε πτήσεις με μαχητικά αεροσκάφη, ώστε να παραμείνει σε φόρμα.

Σε μια από αυτές τις πτήσεις, το Μάρτιο του 1968, το μαχητικό του, ένα εκπαιδευτικό MiG-15 έπεσε λίγο έξω από τη Μόσχα. Ήταν ένα δυστύχημα για το οποίο έχουν γραφτεί άπειρα πράγματα και γύρω από το οποίο αναπτύχθηκαν άπειρες θεωρίες συνωμοσίας. Ο ίδιος ήταν 34 ετών.

Από κει και πέρα οι Αμερικάνοι παίρνουν το πάνω χέρι στο διαστημικό πρόγραμμα, όμως ο Γκαγκάριν παραμένει η σημαντικότερη μορφή στην ιστορία του προγράμματος αυτού.

Δύο χρόνια αργότερα ο Νιλ Άρμστρονγκ πηγαίνει στη Μόσχα. Τα πλήθη πέφτουν επάνω του με λατρεία. Κάποιος του ψιθυρίζει στο αυτί: «Μοιάζετε λίγο με τον Γιούρι, γι αυτό»...