Ουκρανία: Οι φωτογραφίες των σκοτωμένων στα social media παραβιάζουν τη Συνθήκη της Γενεύης;

Μαζί με την αύξηση αυτού του είδους του περιεχομένου, αυξάνονται και οι ανησυχίες ότι αυτές οι δημοσεύσεις παραβιάζουν τις διεθνείς συνθήκες, με κυριότερη εκείνη της Γενεύης.

Τι προβλέπουν οι διεθνείς συνθήκες και κατά πόσο ισχύει αυτό;

Η γρήγορη απάντηση είναι: πολύ περισσότερο απ' όσο θα ήθελε ο μέσος χρήστος των social media που θέλει να πάρει αντιδράσεις ανεβάζοντας τον ένα νεκρό μετά τον άλλον.

Επειδή η επιδραστικότητα των εικόνων στα social media είναι μετρήσιμη (όλα είναι μετρήσιμα στον κοσμο που ζούμε), καταγράφηκε από την πρώτη στιγμή του πολέμου ότι οι σοκαριστικές φωτογραφίες νεκρών στρατιωτών και αμάχων τόσο στο Telegram όσο και στο Twitter, συγκεντρώνουν τεράστια διαδραστικότητα, αντιδράσεις και ενδιαφέρον από τους χρήστες, χαρίζοντας την πολυπόθητη δημοφιλία σε όσους τις ανεβάζουν.

Η ψηφιακή κουλτούρα της «ζωντανής» μετάδοσης των γεγονότων, ακόμη κι όταν αυτά τα γεγονότα είναι ένας πόλεμος και οι θάνατοι ανθρώπων, έχει αλλάξει εντελώς τον τρόπο με τον οποίο το κοινό όχι μόνο ενημερώνεται για τα γεγονότα αυτά αλλά και τα επεξεργάζεται και τα ερμηνεύει.

Παράλληλα δημιουργεί ένα «απόθεμα» πληροφορίας, που φυσικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί από την οποιαδήποτε πλευρά ως εργαλείο προπαγάνδας, δημιουργίας συναισθήματος και εντυπώσεων.

Αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά σε όσους έχουν αντιληφθεί και αναλύσει τον ψηφιακό κόσμο.

Αυτό που μπαίνει τώρα στο προσκήνιο, όμως, είναι το κατά πόσο όλο αυτό είναι νόμιμο, πέρα από ηθικά σωστό.

Η γοητεία του μακάβριου

Το κοινό είναι σαφές ότι έλκεται από τις μακάβριες φωτογραφίες που όσο περνάει ο καιρός γίνονται όλο και πιο μακάβριες, σαν να πρόκειται για κάπου είδους εθισμό που χρειάζεται όλο και πιο ισχυρές δόσεις φρίκης για να ταϊστεί αποτελεσματικά.

Αυτό, όμως, είναι ένα θέμα που πρέπει να απασχολεί το ίδιο το κοινό και τους κοινωνιολόγους των social media.

Το πιο σημαντικό είναι εάν η δημοσίευση αυτών των εικόνων, στις οποίες πρωταγωνιστούν νεκροί άνθρωποι, είναι μια παραβίαση της Συνθήκης της Γενεύης.

Η απάντηση είναι σχεδόν προφανής όταν στις φωτογραφίες φαίνονται τα πρόσωπα των νεκρών, ή άλλα στοιχεία που κάνουν την ταυτότητά τους άμεσα αναγνωρίσιμη.

Το βασικό επιχείρημα κατά της δημοσίευσης αυτών των φωτογραφιών είναι ότι προσβάλουν την αξιοπρέπεια του νεκρού και της οικογένειάς του.

Υπάρχουν, μάλιστα, περιπτώσεις κατά τις οποίες τα μέλη της οικογένειας μαθαίνουν για το θάνατο του ανθρώπου τους από τέτοιες δημοσιεύσεις που έγιναν viral, πριν ενημερωθούν από κάποια επίσημη πηγή.

Στα social media βλέπουμε επίσης πολλές φωτογραφίες από στοιβαγμένα πτώματα, πτώματα σε σακούλες, πτώματα σε φορτηγά που τα μεταφέρουν προς κάποιο νεκροτομείο, πτώματα κάθε είδους, μορφής και κατάστασης.

Αυτές οι φωτογραφίες θα χρησιμοποιηθούν ίσως μετά τον πόλεμο ως στοιχεία σε κάποια πιθανή δίκη, ή στη διεκδίκηση κάποιας δίκης. Αυτήν τη στιγμή, όμως, απλώς εγείρουν διαμαρτυρίες και ερωτήματα τόσο για τη σκοπιμότητα της δημοσίευσής τους, όσο και για τη νομιμότητά της.

Για να καταλάβουμε το δεύτερο τουλάχιστον, ας δούμε τι ακριβώς προβλέπει η Συνθήκη της Γενεύης στο θέμα της προστασίας των νεκρών.

Ο νεκρός έχει αξιοπρέπεια - Μην τον «ποστάρεις»

Η πρώτη Συνθήκη της Γενεύης εφαρμόστηκε το 1864. Ήταν μια διεθνής συμφωνία που είχε ως στόχο να δημουργήσει κάπιους κανόνες ώστε να περιοριστούν κάπως οι επιπτώσεις του πολέμου σε αμάχους και στρατιώτες.

Η Συνθήκη επανεξετάστηκε το 1906 και περιέλαβε για πρώτη φορά κάποια άρθρα τα οποία αναφέρονταν στη μεταχείριση των νεκρών και την προστασία τους από λεηλασίες και ακρωτηριασμούς. Ήταν κάτι πρωτοφανές, καθώς δεν είχε συμβεί ποτέ στην ιστορία σε επίσημο επίπεδο, αν και ο σεβασμός στους νεκρούς είναι μια αρχαία ιστορία.

Η Συνθήκη αναθεωρήθηκε ξανά το 1928 και το 1949, όχι τυχαία μετά από τους δύο μεγάλους πολέμους. Η τέταρτη Συνθήκη, αυτή του 1949, η οποία είναι σήμερα εν ισχύ, επικυρώθηκε από 196 κράτη. Έχουν γίνει στο μεταξύ κάποιες τροποποιήσεις, αλλά είναι πολύ μικρές.

Η Συνθήκη της Γενεύης ενεργοποιήθηκε ανάμεσα στη Ρωσία και την Ουκρανία μετά την εισβολή της πρώτης στην Κριμαία το 2014. Η περίπτωση εμπίπτει στο άρθρο 2, το οποίο ισχύει σε «όλες τις περιπτώσεις μερικής ή ολικής κατοχής εδαφών ενός από τα συμβαλόμενα μέλη, ακομη και αν η συγκεκριμένη κατοχή δεν συναντά ένοπλη αντίσταση».

Το άρθρο 16 της Συνθήκης αναφέρει ότι «σε περίπτωση ένοπλης εμπλοκής και όσο αυτό είναι δυνατό υπό τις συνθήκες της εμπλοκής, κάθε μέρος της διαμάχης θα πρέπει να διευκολύνει όλα τα απαραίτητα βήματα που πρέπει να γίνουν για την προστασία των νεκρών από κάθε είδους κακομεταχείριση».

Το άρθρο 34(1) του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου του 1977, λέει: «Το νεκρό σώμα ενός ανθρώπου που πέθανε από λόγους που σχετίζονται με ή προέκυψαν από την κατοχή ή τις εχθροπραξίες, πρέπει να χαίρει σεβασμού».

Σεβόμαστε, λοιπόν, τους νεκρούς όταν τους κάνουμε ποστ στα social media;

Αυτό είναι σε μεγάλο μέρος θέμα ερμηνείας.

Κάποιοι μπορεί να πουν ότι η δημοσιοποίηση τέτοιων φωτογραφιών ειναι υπέρ της Ουκρανίας, διότι ευαισθητοποιεί την κοινή γνώμη και έτσι ίσως οδηγήσει σε μεγαλύτερη διεθνή βοήθεια.

Δύσκολο να συμβεί αυτό, να επηρεαστούν δηλαδή οι διεθνείς αποφάσεις τέτοιου μεγέθους από τα social media. Εξάλλου, τίποτε απ' όλα αυτά που δημοσιεύονται δεν είναι άγνωστα σε όσους παίρνουν τις αποφάσεις.

Επίσης, η ίδια φωτογραφία μπορεί να χρησιμοποιηθεί με διάφορους τρόπους: Η εικόνα ενός μαζικού τάφου μπορεί να είναι η ειλικρινής προσπάθεια κάποιου να καταγράψει την πραγματικότητα, η εκατέρωθεν απόπειρα για προσπαγάνδα και παραπληροφόρηση, ή και μια προσπάθεια να εξεφτελιστεί ο νεκρός με στόχο να αποκαρδιωθούν οι ζωντανοί.

Συνεπώς εσύ μπορεί να ανεβάζεις τους νεκρούς Ουκρανούς για να δείξεις το δράμα τους και οι ζωντανοί Ουκρανοι να βλέπουν τις φωτογραφίες και αντί να εμψυχώνονται, να τρομοκρατούνται. Έχουν καταγραφεί τέτοια περιστατικά.

Σε κάθε περίπτωση, είναι δύσκολο να προσαχθούν ιδιώτες ή και κράτη ολόκληρα για τη χρήση αυτών των φωτογραφιών στα social media, καθώς είναι δύσκολο να αποδείξει κανείς τις προθέσεις τους και η υπάρχουσα νομοθεσία δεν καλύπτει με σαφήνεια το θέμα.

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (International Criminal Court-ICC), καθόρισε το 1988 ότι «τα εγκλήματα κατά της προσωπικής αξιοπρέπειας είναι εγκλήματα πολέμου», χωρίς όμως να καθορίζει με ακρίβεια τι σημαίνει «εγκλήματα κατά της προσωπικής αξιοπρέπειας», καθώς αυτά είναι και θέματα που ποικίλουν ανάλογα με το λαό, την κουλτούρα, τη θρησκεία, κ.λπ.

Τόσο οι νόμοι του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου όσο και η Συνθήκη της Γενεύης αναπτύχθηκαν σε εποχές που δεν υπήρχαν ούτε social media ούτε καν ψηφιακή φωτογραφία, συνεπώς όλα αυτά αφήνουν ένα μεγάλο κενό.

Το θέμα γίνεται ακόμη πιο σύνθετο με δεδομένο ότι το 2019 η Ρωσία αποσύρθηκε από το Πρωτόκολλο 1 της Συνθήκης της Γενεύης, πράγμα που σημαίνει ότι δεν θεωρεί πλέον έγκλημα πολέμου τη «μη προστασία αμάχων και εμπολέμων στα πεδία των μαχών» κατά συνέπεια δεν δέχεται και οποιαδήποτε δίωξη.

Μπορεί να διωχθεί κάποιος για τέτοιες αναρτήσεις;

Θεωρητικά ναι. Διότι η Συνθήκη της Γενεύης δεν έχει δικαιοδοσία μόνο πάνω σε κράτη και κυβερνήσεις, αλλά και σε άτομα, αρκεί οι χώρες τους να την έχουν υπογράψει. Το πρόβλημα ειναι ότι δεν έχουν αποσαφηνιστεί ακόμη αρκετά οι κανονισμοί ώστε να μπορεί να γίνεται μια τέτοια δίωξη χωρίς να χρειάζεται το δικαστήριο να κάνει ερμηνευτικές ακροβασίες.

Σε πρώτη φάση και μέχρι αυτό να μπορεί να γίνεται με ασφάλεια και σαφήνεια, η ευθύνη είναι πάνω στους ίδιους τους χρήστες. Πριν ανεβάσουν τέτοιου είδους περιεχόμενο, καλό είναι να σκεφτούν προσεκτικά όχι μόνο τις δικές τους προθέσεις, αλλά και τις συνέπειες που θα έχει η δημοσιοποίησή του.

Διότι δεν υπάρχει μόνο η νομική συνέπεια αλλά και η ηθική ευθύνη -που κι αυτό είναι θέμα ερμηνείας, φυσικά. Καθένας έχει τα δικά του στάνταρ για το πόσο πρέπει να σέβεται τους νεκρούς για παράδειγμα, αρκεί να μην παραβιάζει κάποιον ξεκάθαρο νόμο.

Και είναι και θέμα κρατικής και πολιτισμικής φιλοσοφίας. Στη Μ. Βρετανία για παράδειγμα απαγορεύεται η δημοσίευση φωτογραφιών ενός θύματος εγκληματικής ενέργειας πριν τη δίκη, διότι θεωρείται ότι ίσως επηρεάσει τις έρευνες και τη δίωξη.

Αλλά και προς σεβασμό στην οικογένεια.

Καθώς πληθαίνουν οι φωνές -στο διεθνή Τύπο αλλά και στους νομικούς κύκλους- που ζητάνε αναθεώρηση των Διεθνών Συνθηκών, προκειμένου αυτές να εναρμονιστούν με την ψηφιακή εποχή, ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζει να καταδεικνύει διάφορα πράγματα:

Τους κινδύνους και τη δύναμη της παραπληροφόρησης, τη δύναμη της εικόνας, την ταχύτητα των κλικ και την αγωνία να είμαστε οι πρώτοι, να είμαστε εκεί και να πάρουμε μερικές αντιδράσεις παραπάνω χωρίς ενδεχομένως να σκεφτούμε λίγο πριν δημοσιεύσουμε την είδηση ή τη φωτογραφία.

Αυτός ο πόλεμος θα φέρει αλλαγές και σε αυτό το πεδίο, είναι βέβαιο. Μέχρι τότε, όσοι χρησιμοποιούν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης μπορούν να δώσουν μια ανάσα παραπάνω στον εαυτό τους πριν πατήσουν το κουμπί «δημοσίευση».

Αν θέλουν φυσικά.