Το κινηματογραφικό στερεότυπο του «κακού Ρώσου»: Ποιον εξυπηρετούν αυτές οι οπτικές της ιστορίας;

Με χρονολογική σειρά, τις τελευταίες ημέρες μου συνέβησαν τα εξής: Πρώτα διάβασα ένα κείμενο στο CNNi για τη διαχρονικότητα του κινηματογραφικού στερεότυπου του «κακού Ρώσου».

Μετά ξεκίνησα να βλέπω μια νέα σειρά στο Netflix, τους «Ηττημένους». Η σειρά πραγματεύεται την κατάσταση που επικρατούσε στο Βερολίνο λίγο μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και ενώ κάνει κάποιες χλιαρές προσπάθειες να δώσει μια σφαιρική οπτική του θέματος, στο δεύτερο επεισόδιο έχει καταφέρει ήδη να σε κάνει να πιστεύεις ότι ΟΛΟΙ οι Αμερικάνοι είναι καλοί (εντάξει, καναδύο βίασαν και έσφαξαν, αλλά δεν πειράζει), ΟΛΟΙ οι Γερμανοί ήταν καλών προθέσεων (εντάξει, καναδύο αιματοκύλισαν την ανθρωπότητα, αλλά οι άλλοι τι φταίνε;) και ΟΛΟΙ οι Ρώσοι είναι κακοί, τελεία.

Το παράτησα, όχι κυρίως επειδή φρίκαρα με την αντιμετώπιση, αλλά επειδή δημιουργεί μια τόσο ψευδή εικόνα της πραγματικότητας αυτής, τόσο ωραιοποιημένη, τόσο ιλουστρασιόν στις βεβαιότητες που περνάει, που βλέπεις να σκοτώνουν ανθρώπους και βάζεις τα γέλια.

Στη σειρά σκοτώνουν όλοι.

Μόνο που ο Αμερικάνος βασανίζει και δολοφονεί στοχευμένα Γερμανούς Ναζί και παρότι έχει παραφρονήσει αυτό είναι οκ, διότι ήταν σ' αυτούς που απελευθέρωσαν το Νταχάου και οπότε είναι πλέον ένας συμπαθής βιτζιλάντε.

Ο Γερμανός δολοφονεί για να επιβιώσει, διότι του 'λαχε αυτή η κατάσταση και οπότε είναι πλέον ένας συμπαθής και απόλυτα δικαιολογημένος survivor.

Ο Ρώσος, πάλι, σκοτώνει αδιακρίτως και χωρίς καμία προφανή ή άλλη δικαιολογία. Σε μια σκηνή, ένα αμούστακο αγόρι με τη στολή του Κόκκινου Στρατού, έχει στήσει απέναντί του κάτι πολύ περήφανους Γερμανούς πολιτες, οι οποίοι συμπεριφέρονται περίπου όπως οι αντιστασιακοί που εκτελούσαν τα SS και ενώ ο ίδιος απεικονίζεται να τρέμει από το φόβο του, πάει να τους εκτελέσει ταυτόχρονα χωρίς δισταγμό.

Παρατώντας τη σειρά, έκανα χτες μετά από καιρο ζάπινγκ στην ελληνική τηλεόραση και έπεσα πάνω στο «Κοκκινη αυγή», με το all star καστ τότε του αμερικανικού κινηματογράφου: Πάτρικ Σουέιζι, Εμίλιο Εστέβες, κ.λπ., κάτι σαν το «Μπαράκι του Σαν Έλμο» με όπλα και φυσικά με πολλούς και πάρα πολύ κακούς Ρώσους.

Στην «Κοκκινη αυγή», οι νεαροί τότε σταρ του αμερικανικού κινηματογράφου πολεμάνε τους κακούς Ρώσους που έχουν καταλάβει τη χώρα τους και η προπαγάνδα σπάει όλα τα κοντέρ. Με γελοίο τρόπο.

Πέραν του ότι η ταινία ειναι εντελώς γελοία στον τρόπο με τον οποίο έχει γυριστεί -άνθρωποι που κάνουν πιρουέτες πριν πέσουν κάτω όταν τους χτυπούν οι σφαίρες-, πιο γελοία και από Τζέιμς Πάρις, πέραν του ότι το σενάριο είναι στα όρια της κακής επιστημονικής φαντασιάς, η ταινία έχει -δικαίως- χαρακτηριστεί όχι απλώς προπαγανδιστική, αλλά η «πιο δεξιά ταινία που έχει γυριστεί ποτέ». Όχι από μένα, από τον Τύπο, αμερικανικό και διεθνή.

Οι Ρώσοι σε αυτήν δεν είναι απλώς κακοί, είναι νοσφερατικού επιπέδου, όχι μόνο στη συμπεριφορά, αλλά ακόμη και στην εμφάνιση, καθώς απεικονίζονται περίπου ως ορκ.

Και φυσικά, η ταινία δεν ήταν η μόνη.

Η alt-right διαστρέβλωση της ιστορίας

Το παράτησα κι αυτό και μπήκα λίγο στο facebook, όπου ανάμεσα σε πολλά άλλα ακραία και πολωτικά διάβασα κάπου ένα σχόλιο ότι «οι επόμενες πολεμικές ταινίες για τις επόμενες πολλές δεκαετίες θα πρέπει να έχουν πρωταγωνιστές τους Ρώσους: Επί Στάλιν, επί βαρβαρώδους εισβολής στο Βερολίνο στον ΒΠΠ, επί εισβολής σε όλες μα όλες τις γείτονες χώρες τους. Μην ξαναδώ ταινίες με Γερμανούς ναζι. Φτάνει πια η ίδια καραμέλα. Καιρός να μιλήσουμε για μπολσεβίκους».

Πώς είπατε; Αυτή ήταν η πρώτη μου σκέψη: Πώς είπατε; «Βαρβαρώδης εισβολή των μπολσεβίκων στο Βερολίνο;». Οι κακοί μπολσεβίκοι εισέβαλλαν ως βάρβαροι στο Βερολίνο, ενώ τους καλούς Γερμανούς τους είχαν καλέσει προηγουμένως οι Ρώσοι στη χώρα τους για τσάι, κάπως έτσι σκέφτεται ο άνθρωπος που έγραψε το συγκεκριμένο σχόλιο.

Το χειρότερο απ' όλα είναι ότι το πιστεύει, δεν το λέει όπως τα «λέει» ο αντίστοιχος κινηματογράφος, προσπαθώντας να προάγει προπαγανδιστικά ένα συγκεκριμένο αφήγημα.

Το αφήγημα αυτό, όμως, φαίνεται ότι δεν είναι τελικά ούτε απόλυτα κινηματογραφικό, ούτε και περιθωριακό. Είναι μέρος της ευρύτερης και διαρκούς -από διάφορες πλευρές- απόπειρας να διατρεβλωθεί η ιστορία, προκειμένου να «χωρέσει» σε συγκεκριμένες ιδεολογικές οπτικές.

Ο όχι τελικά και τόσο κακός Γερμανός και ο πάντα κακός Ρώσος, δεν είναι μόνο απότοκα αυτού του ιδεολογικού αφηγήματος, αλλά και επικίνδυνα στερεότυπα που πηγάζουν από την αντίληψη ότι ένας ολόκληρος λαός μπορεί να είναι εγγενώς κακός ή καλός, μια μανιχαϊστική ερμηνεία των πραγμάτων που εδράζει σε βαριά ρατσιστικές αντιλήψεις: Η καλοσύνη, η κακότητα και άλλα τέτοια απόλυτα χαρακτηριστικά είναι στο DNA των λαών και άρα αυτοί δεν μπορούν ποτέ να ξεφύγουν απ' αυτά.

Ελάχιστα ενδιαφέρει τους σημερινούς υποστηρικτές αυτής της οπτικής ότι ο Πούτιν δεν έχει καμία σχέση με την κομμουνιστική ΕΣΣΔ των «αιμοσταγών μπολσεβίκων», ότι στην πραγματικότητα προσομοιάζει πολύ περισσότερο με ακροδεξιό ηγέτη, ότι οι δύο περίοδοι δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να συγχαίονται και ότι ο Πούτιν δεν προσπαθεί να επανασυνθέσει την ΕΣΣΔ, αλλά την τσαρική εποχή της Ρωσίας.

Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι η διαιώνιση του στερεότυπου, το οποίο προσδίδει μια ιστορική συνέχεια σε «εγκλήματα» κατά της ανθρωπότητας που διέπραξε ο ίδιος λαός, άρα ο συγκεκριμένος λαός είναι ένας πολύ κακός λαός, όποια πολιτική ηγεσία κι αν έχει.

Και στα «εγκλήματα» κατά της ανθρωπότητας, βάζουμε και τη «βαρβαρώδη εισβολή στο Βερολίνο», γιατί όχι, τσάμπα είναι.

Έγιναν βαρβαρότητες κατά την επέλαση του Κόκκινου Στρατού προς το Βερολίνο; Ναι. Έγιναν και στο Βερολίνο; Ναι. Μόνο από τους Ρώσους; Όχι. Ήταν δικαιολογημένες; Ποτέ οι βαρβαρότητες δεν είναι δικαιολογημένες με τη στενή έννοια του όρου, όμως πάντα εξετάζονται μέσα σε ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο: Τι είχε προηγηθεί, ποιες ήταν οι συνθήκες, κ.λπ.

Η ιστορία δεν ξεκίνησε χτες και πάντως όχι όποτε και αν βολεύει εμάς.

300 εκατομμύρια Πούτιν στο μυαλό της Δύσης

Όπως πολύ σωστά αναφέρει ο συντάκτης του κειμένου στο CNNi, ο καλός συνάδελφος Μπράιαν Λορι, οι άνθρωποι στη Δύση κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου δεν ήξεραν τους Ρώσους και κατά συνέπεια η οποίαδήποτε απεικόνισή τους ήταν αποκλειστικά προϊόν μυθοπλασίας. Μόνο που μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, είδαμε ότι τελικά οι Ρώσοι είναι πραγματικοί άνθρωποι με δύο πόδια, δύο χέρια και δύο μάτια, αλλά η απεικόνισή τους δεν άλλαξε ιδιαίτερα.

Στο ίδιο άρθρο, ο Μάικλ Κάκμαν, καθηγητής τηλεόρασης στο Πανεπιστήμιο Νόρτ Νταμ, λέει ότι «για μια ακόμη φορά ξεχνάμε ότι οι Ρώσοι δεν είναι ο Πούτιν και δεν έχουμε καμία ενσυναίσθηση προς τους ανθρώπους που προσπαθούν να ζήσουν μέσα σε κάποιο σύστημα που δεν τους εκπροσωπεί».

Το ίδιο δεν κάνουμε και πολλοί άνθρωποι στη Δύση; Ναι, αλλά το ξεχνάμε.

Ο Κάκμαν επισημαίνει ότι με βάση τα όσα συνέβησαν στο παρελθόν, θα πρέπει να περιμένουμε μια κατακόρυφη άνοδο τέτοιων απεικονίσεων στο άμεσο και έμμεσο μέλλον, πριν καν τελειώσει τη φράση του ήρθαν οι «Ηττημένοι» να τον επιβεβαιώσουν.

Κάποιες πιο πρόσφατες σειρές, όπως το «The Americans» και το «Homeland» προσπάθησαν να δώσουν μια λίγο διαφορετική οπτική του ζητήματος «Ρώσος». Ο στρατηγός εν αποστρατία Μάικλ Χέιντεν, που ήταν σύμβουλος στο δεύτερο, είπε στη Washington Post για το θέμα:

«Για πολλά χρόνια ζούσαμε μέσα σε μια θεωρητική βεβαιότητα: Ο μαρξισμός είναι κακός και τέλος. Οι Ρώσοι δεν χρειάζονταν παραπάνω εξήγηση ως είδος».

Οι σημερινοι Ρώσοι δεν είναι μαρξιστές, όμως, κι ακόμη κι αν αποδέχεται κανείς για τους δικούς του λόγους ότι η παραπάνω φράση ισχύει αξιωματικά, δεν έχει κανένα υπόβαθρο για να στηρίζει σε αυτήν την απέχθειά του προς έναν ολόκληρο λαό.

Η παγίδα της ηθικής ανωτερότητας

Επιδείξαμε ως ανθρωπότητα μια αξιοπρόσεκτη ευχέρεια και ταχύτητα στο να ξεπεράσουμε τους δύο παγκοσμίους πολέμους στους οποίους οδήγησαν τον κόσμο μέσα σε μόλις τριάντα χρόνια οι Γερμανοί, αλλά και το γεγονός ότι στήριξαν εξαιρετικά πρόθυμα τον Χίτλερ. Ορθώς το κάναμε, αλλιώς δεν θα μπορούσε ο κόσμος να προχωρήσει.

Δεν το ξεχνάμε, αλλά εξετάζουμε -τόμοι και τόμοι έχουν γραφτεί γι αυτό- όλους τους παράγοντες που οδήγησαν σε αυτά τα γεγονότα. Και αναγνωρίζουμε -επισης ορθώς- ότι δεν στήριξαν ΟΛΟΙ οι Γερμανοί τον Χίτλερ. Οι Γερμανοί έπαψαν σύντομα να εκπροσωπούν συλλογικά το απόλυτο κακό και εκει δημιουργήθηκε ένα κενό, το οποίο ανέλαβαν άθελά τους να γεμίσουν οι Ρώσοι.

Χρειαζόμαστε τον κακό Ρώσο; Χρειαζόμαστε έναν κακό γενικώς; Ναι. Για να αναδεικνύουμε τη δική μας «ηθική ανωτερότητα», προσωπικά, συλλογικά και ιδεολογικά.

Πρέπει να τον χρειαζόμαστε; Όχι. Διότι, πρώτον ο κόσμος δεν είναι άσπρος και μαύρος μόνο και δεύτερον του οποιουδήποτε η ηθική ανωτερότητα δεν τεκμαίρεται με σημείο σύγκρισης το απόλυτο κακό, πραγματικό ή φαντασιωσικό.

Τεκμαίρεται με σημείο αναφοράς τον εαυτό του.