Μια βραδιά στο Μέγαρο ή πώς η κλασική μουσική μπορεί να είναι διασκεδαστική και για τα 15χρονα

Η έμπνευσή μου να πάρω μαζί μου στο Μέγαρο Μουσικής τη 15χρονη κόρη μου ήταν δίκοπο μαχαίρι. Σκέφτηκα, κοιτώντας τη διπλή πρόσκληση, ότι ή που δεν θα μου ξαναμίλαγε ποτέ ή που στην καλύτερη περίπτωση θα εντυπωσιαζόταν αρκετά από το ίδιο το Μέγαρο ώστε να αγνοήσει το γεγονός ότι την πήγα ν' ακούσει κλασική μουσική.

Η κόρη μου έχει ροζ μαλλιά, πολλά σκουλαρίκια και ακούει Eminem και Grandson (επειδή είστε μπούμερς, μόνο τον πρώτο ξέρετε), είναι ένα κανονικό εφηβάκι δηλαδή. Δεν είναι ακριβώς ξένη προς την κλασική μουσική, αλλά δεν είναι ότι ξυπνάμε και κάθε πρωί στο σπίτι κι ακούμε Μπετόβεν, δεν θα πω ψέμματα.

Η εμπειρία, όμως, στις 14 Φεβρουαρίου, στο Μέγαρο Μουσικής ήταν εντελώς διαφορετική απ' ότι περίμενα κι αυτό με οδήγησε σε αυτό εδώ το θέμα.

Η βραδιά είχε τίτλο «Ισπανική Φαντασία» και επί σκηνής βρέθηκε η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ με μαέστρο τον Ισπανό Όσκαρ Ναβάρο, ο οποίος είναι και συνθέτης. Τα έργα ήταν όλα Ισπανών συνθετών.

Όταν τελείωσε η συναυλία και μετά τα απανωτά ανκόρ που ζήτησε το κοινό, την κοίταξα. «Ήταν πολύ ωραία», μου είπε. «Δεν βαρέθηκα καθόλου, η μουσική ήταν πολύ ζωντανή και διασκεδαστική και ο τύπος (σ.σ. εννοούσε τον Ναβάρο) ήταν πολύ περιφόρμερ, το ζούσε».

Αφού είχα γλιτώσει το «δεν θα σου ξαναμιλήσω ποτέ», μπήκα σε σκέψεις.

Υπάρχει τελικά τρόπος να κάνεις τα 15χρονα να συμπαθήσουν την κλασική μουσική;

Αποφάσισα να αναζητήσω απαντήσεις στην ίδια την πηγή. Όταν επικοινώνησα με τον Ναβάρο και του είπα τις σκέψεις μου, στάθηκε κι εκείνος στην αντίδραση της μικρής. «Αυτό είναι το πιο σημαντικό», μου είπε, «να φέρουμε τους νέους στις συναυλίες, να τους κάνουμε να μάθουν και να ακούσουν και να αγαπήσουν αυτήν τη μουσική, κάνατε πολύ καλά που πήρατε το παιδί μαζί».

Η πρόκληση, φυσικά, δεν αφορά μόνο τα 15χρονα. Σε μια χώρα σαν την Ελλάδα ειδικότερα, το κοινό της κλασικής μουσικής είναι πολύ συγκεκριμένο και μάλλον όχι πολύ ευρύ. Εάν χαθεί η νέα γενιά, όμως, χάθηκε εντελώς το παιχνίδι.

Ο ίδιος ο Ναβάρο βρήκε «πολύ θετική» την εμπειρία του με το ελληνικό κοινό, ένα κοινό που του ήταν άγνωστο μέχρι τώρα. «Είχα αυτήν την αγωνία που έχεις πάντα όταν συναντάς ένα νέο κοινό», λέει.

Η αγωνία του διαλύθηκε όταν άρχισε τις πρόβες με την ορχήστρα: «Λίγα λεπτά αφότου αρχίσαμε, είδα χαμόγελα στα πρόσωπα των μουσικών κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. Ξέρετε, το να διευθύνεις μια ορχήστρα δεν είναι μόνο να κουνάς τα χέρια σου, πρέπει να υπάρχει σύνδεση, πραγματική σύνδεση, αφού όσα συμβούν στη σκηνή θα περάσουν στο κοινό».

Το κοινό συνδέθηκε. Αυτό είναι το μόνο βέβαιο, ήμουν εκεί, το είδα, του το είπα. «Το ένοιωσα», λέει. «Τα χαμόγελα, το θερμό χειροκρότημα, τα δύο ανκόρ, όλα αυτά έκαναν όλη τη δουλειά στις πρόβες ν' αξίζουν με το παραπάνω τον κόπο».

«Και βέβαια είναι και το Μέγαρο», συμπληρώνει. «Τέτοιο κοινό, τέτοια ορχήστρα, τέτοιος χώρος. Τι άλλο να ζητήσεις;»

Ο Ναβάρο ανήκει στη νέα αυτή γενιά μαέστρων και συνθετών που αντιλαμβάνονται απόλυτα το στοίχημα του να κερδίσει κάποιος το κοινό. «Για μένα, σαν μαέστρο αλλά και σαν συνθέτη, είναι πολύ σημαντικό να προσεγγίζω το κοινό, να το βάζω μέσα στη διαδικασία, το κοινό δεν είναι κάτι στατικό που κάθεται εκεί και παρακολουθεί, πρέπει να συμμετέχει», λέει.

«Είναι απαραίτητο το κοινό να βυθίζεται στην εκτέλεση του μουσικού έργου, όσο και ο ίδιος ο μουσικός που την εκτελεί. Κάθε μουσικό έργο περιέχει ένα μήνυμα. Για να το περάσεις αυτό το μήνυμα πρέπει να συνδεθείς με τον ακροατή. Η μουσική μιλάει για τα συναισθήματα, αν αυτό που παίζουμε στη σκηνή δεν έχει αντανάκλαση στο κοινό, δεν πετυχαίνουμε την αποστολή μας ως μουσικοί».

Η αλήθεια είναι ότι σπάνια βλέπουμε ιδιαίτερη συμμετοχικότητα στην κλασική μουσική, αν εξαιρέσει κανείς τα ρυθμικά παλαμάκια στις Πρωτοχρονιάτικες συναυλίες της Βιέννης, που έτσι κι αλλιώς θεωρούνται «βέβηλες» από πολλούς σκληροπυρηνικούς φίλους του είδους.

Προχθές στο Μέγαρο, όμως, κλείνοντας τη βραδιά με ένα ισπανικότατο πάσο ντόμπλε ο Ναβάρο ζήτησε από το κοινό να φωνάξει ένα μεγάλο «όλε» σε ένα γύρισμα και πιστεύω ότι αν υπήρχε χώρος, κάποιοι ίσως θα σηκώνονταν να χορέψουν.

«Η μουσική δεν είναι μαθηματικά»

Είναι, όμως, πρόκληση να παίρνεις μια μουσική που δεν ονομάζεται τυχαία «κλασική» και όχι ακριβώς να της αλλάζεις τα φώτα, αλλά σε κάθε περίπτωση να την κάνεις πιο φρέσκια, πιο δυναμική.

«Η μουσική που ακούσατε προχθές είναι 100 ετών», μου απαντάει ο Ναβάρο, πράγμα που με κάνει φυσικά να σκέφτομαι πόσα από αυτά που γράφονται σήμερα θα υπάρχουν σε 100 χρόνια.

«Προφανώς είναι πρόκληση να την κάνεις πιο φρέσκια χωρίς να αλλάξεις την ουσία της, όμως η μουσική, όσο παλιά κι αν είναι, παραμένει πάντα κάτι ζωντανό. Σε κάθε ερμηνεία πάντα προκύπτουν ιδιαίτερες, μοναδικές στιγμές· να ξέρετε ότι καμία ερμηνεία δεν είναι ίδια με την άλλη, ακόμη κι απ' τους ίδιους συντελεστές. Γι αυτό η κλασική μουσική αντέχει στο χρόνο».

Αυτό μπορεί να ισχύει για τους ερμηνευτές, οι συνθέτες όμως, πώς αισθάνονται; Οι περισσότεροι, ατυχώς, δεν είναι πλέον σε θέση να μας απαντήσουν, αλλά συνομιλώ με έναν άνθρωπο που γράφει κλασική μουσική το 2022, οπότε μπορώ να πάρω μια απάντηση.

«Να μιλήσω, λοιπόν, με την ιδιότητα του συνθέτη: Είναι πολύ σημαντικό για μένα να σέβονται ο μαέστρος και οι μουσικοί την πληροφορία που υπάρχει στην παρτιτούτρα. Όμως... Η μουσική δεν είναι μαθηματικά, οπότε μπορούμε πάντα να προσφέρουμε μια φρέσκια ανάγνωση, που θα βασίζεται στις πληροφορίες που μας έδωσε ο συνθέτης».

Καστανιέτες και κιθάρες ανάμεσα στα βιολιά

Ο διάβολος, λένε οι αγγλοσάξωνες, κρύβεται στις λεπτομέρειες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, εκεί ακριβώς κρύφτηκε η μαγεία.

Πέρα από το πιάνο που ανέβηκε κάποια στιγμή στη σκηνή του Μεγάρου και τα όργανα της ορχήστρας βέβαια, έκαναν την εμφάνισή τους επίσης δύο ακουστικές και πολύ ισπανικές στον ήχο κιθάρες, καστανιέτες και ταμπούρλα, δίνοντας έναν τόνο που ακροβατούσε ανάμεσα στην Ανδαλουσία και τη βόρεια Αφρική.

Οι δύο κιθάρες έδωσαν ένα πολύ έντονο ισπανικό χρώμα στη βραδιά (@ΕΡΤ)

Η ενσωμάτωση των έθνικ στοιχείων στην κλασική μουσική δεν είναι κάτι καινούργιο βέβαια, πάντα όμως είναι ενδιαφέρον σαν στοιχείο και προκαλεί μια στιγμιαία έκπληξη. Τελικά χωράνε στην κλασική μουσική οι καστανιέτες;

«Ε, φυσικά», λέει ο Ναβάρο με έμφαση, αν όχι ενθουσιασμό. «Σε πολλές περιπτώσεις η μουσική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τόπο του συνθέτη γι αυτό και μπορούμε να περιλαμβάνουμε έθνικ στοιχεία σε αυτήν ώστε να δίνουμε το στίγμα μας και να συνδέουμε και το κοινό με τον τόπο αυτόν. Οι καστανιέτες και οι κιθάρες είναι όργανα βαθιά ριζωμένα στην ισπανική κουλτούρα και αυτό ήθελαν να το δείξουν πολλοί Ισπανοι συνθέτες στη μουσική τους. Η χρήση τους στην κλασική μουσική διευρύνει την εμπειρία και το μήνυμα».

Τα κρουστά απογειώνουν το ρυθμό (@ΕΡΤ)

Σωστά λέει, εδώ έχουν παίξει οι Metallica με συμφωνικές ορχήστρες, οι καστανιέτες δεν θα χωρούσαν;

Ο Ναβάρο έχει γράψει και πολλή μουσική για κινηματογράφο, εξερευνώντας μια πολύ ιδιαίτερη σχέση, αυτή της εικόνας με τον ήχο. Δεν θα μπορούσα να μην τον ρωτήσω, καθώς η κινηματογραφική μουσική είναι και αυτή που φτάνει τελικά στο ευρύ κοινό, ακόμη κι αν αυτό δεν πάει ποτέ του σε καμία συναυλία.

«Η μουσική σε μια ταινία και η δουλειά του συνθέτη όταν γράφει τέτοια μουσική, είναι να διηγηθεί την ιστορία με νότες. Το έργο μας σαν συνθέτες κινηματογραφικής μουσικής είναι να συγκινήσουμε το κοινό και να το βυθίσουμε ακόμη πιο βαθιά στην πλοκή μέσα από τα ηχητικά ερεθίσματα. Νομίζω ότι μπορούμε να κάνουμε ένα πείραμα», λέει. «Να βγάλουμε εντελώς από τα φιλμ τη μουσική. Τότε το κοινό θα καταλάβαινε ακριβώς την αξία των σάουντρακ. Θα ήταν σαν να αφαιρούμε από τις ταινίες την ψυχή τους».

Συνεπώς που καταλήγουμε; Υπάρχει χώρος στο σύγχρονο κόσμο, τον κόσμο του TikTok, της γρήγορης κατανάλωσης και των εύκολων χιτ, για την κλασική μουσική;

«Ναι, υπάρχει χώρος και πάντα θα υπάρχει χώρος για την κλασική μουσική. Αλλά με μια προϋπόθεση», λέει. «Ότι θα συνεχίσουμε να εκπαιδεύουμε τις νέες γενιές. Κατά τη δική μου άποψη, είναι απαραίτητο να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά να απολαμβάνουν την κλασική μουσική από πολύ μικρή ηλικία. Όχι να παίζουν απαραίτητα, να απολαμβάνουν. Και είναι σημαντικό για πολλούς λόγους και κυρίως για τα ίδια τα παιδιά: Η μουσική μεταφέρει συναισθήματα. Τα συναισθήματα μάς είναι απολύτως απαραίτητα για να εξελισσόμαστε και να αναπτυσσόμαστε ως άνθρωποι».

Έμεινα μ' αυτό το τελευταίο, διότι συνοψίζει τελικά το θέμα μου. Ξέχασα να ρωτήσω τον Ναβάρο γιατί στο τέλος κάθε κομματιού φεύγει από τη σκηνή για λίγο, απορία της μικρής, αλλά ίσως καλύτερα, διότι έτσι θα χάλαγε και λίγη από τη μαγεία του περφόρμερ...

Κλασική Μουσική στα σχολεία; Ναι, αλλά πώς;

Τι μας είπε, λοιπόν, ο μαέστρος μας; Εκπαίδευση από μικρή ηλικία.

Επειδή, όμως, δεν αρκεί να πηγαίνεις το παιδί σου στο Μέγαρο, αλλά και όλες οι παραστάσεις δεν είναι τέτοιας μορφής, άσε που δεν μπορείς κιόλας, προκύπτει αυτόνόητο το θέμα της σχέσης της μουσικής με την εκπαίδευση.

Δεν γεννηθήκαμε όλοι για να γίνουμε μουσικοί, συνεπώς δεν είναι απαραίτητο να πηγαίνεις σε ωδείο ή να κάνεις ιδιαίτερα για να μάθεις ν' ακούς μουσική.

Στα σχολεία υπάρχει μάθημα μουσικής το οποίο όμως σταματάει νωρίς και γενικά δεν μπορεί -και για αντικειμενικούς λόγους- να επιτελέσει αυτό το έργο.

Κι εδώ μπαίνουν στη σκηνή διάφορες πρωτοβουλίες, όπως αυτή των Μουσικών Συνόλων της ΕΡΤ, που σχεδίασαν ένα διαδραστικό εκπαιδευτικό μουσικό πρόγραμμα και το παρουσιάζουν ήδη σε σχολεία όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων.

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει παρουσιάση της Ορχήστρας και εξειδικευμένων μουσικών οργάνων, μορφολογική ανάλυση μουσικών στιλ με απλούς όρους αλλά και συναυλίες με τη σύμπραξη σχολικών χορωδιών.

Στόχος του είναι «να συμβάλλει στην μουσική κατανόηση, να πλουτίσει τις μουσικές γνώσεις, να καλλιεργήσει το ενδιαφέρον για τη μουσική και να ψυχαγωγήσει μετατρέποντας την ακρόαση σε μια απολαυστική και δημιουργική εμπειρία», όπως αναφέρουν οι υπεύθυνοι του προγράμματος.

Το καταφέρνουν όμως;

«Πρώτα απ' όλα, πρέπει να τείνεις το χέρι στον κόσμο»

«Αρχικά, δεν πιστεύω στην καταχώρηση των ειδών», λέει ο Τάσος Ρωσόπουλος, ο Διευθυντής των Μουσικών Συνόλων της ΕΡΤ. «Συχνά στην Ελλάδα καταχωρούμε τα είδη με έναν λανθασμένο τρόπο και τους προσδίδουμε πρόσημα που τους μένουν. Συνέβη μια εποχή με την παραδοσιακή μουσική, που καταχωρήθηκε ως «δεξιά» μουσική, επειδή οι Συνταγματάρχες χόρευαν τσάμικα. Μόλις όμως την περιέλαβαν και την ανέωσαν τα παιδιά των επόμενων γενεών, στα μουσικά σχολεία, ανατράπηκε εντελώς αυτό το στερεότυπο».

«Όταν ο Μπετόβεν έγραφε τα έργα του», συνεχίζει, «για τη μεγαλοαστική τάξη ήταν ανατρεπτικός, επαναστατικος. Σήμερα η κλασική μουσική ταυτίζεται για πολλούς με τη μεγαλοαστική τάξη και αυτό έχει να κάνει μέ την ανάγνωση που κάνει κάποιος όχι μόνο στην ίδια τη μουσική αλλά και στην ιστορία που έχει από πίσω της».

Αυτές τις ιστορίες που έχει από πίσω της η μουσική, είναι κατά τη γνώμη του το πιο σημαντικό να επιτρέψουμε στα παιδιά και τους νέους να «διαβάζουν».

«Αυτό που είδατε προχθές», λέει, «είναι μέρος της προσπάθειας να επικοινωνήσουμε αυτό ακριβώς. Γιατί να μην διασκεδάζει η κλασική μουσική; Ο Χέντελ, για παράδειγμα, όταν έγραφε μουσική ήθελε να διασκεδάζει το κοινό, υπό μια έννοια ήταν ένας ποπ συνθέτης, μπορώ στο μυαλό μου να τον βάλω -με ένα χρονικό άλμα- με τους Beatles, έχουν και το ίδιο αγγλικό "χρώμα". Συνεπώς, χωρίς να γίνει κάτι άλλο η μουσική, μπορείς να κάνεις υπερβάσεις, να την κάνεις πιο προσιτή».

Ο Τάσος Ρωσόπουλος, διευθυντής των Μουσικών Συνόλων της ΕΡΤ

Του ζητάω να περάσουμε στο εκπαιδευτικό κομμάτι, αν και ο ίδιος μου είπε εξ αρχής ότι δεν του αρέσει η λέξη «εκπαίδευση». Επιμένει σε αυτό που με μια λέξη θα λέγαμε «γνωριμία».

«Μπορείς να κάνεις μικρά βήματα. Να τους δημιουργήσεις εικόνες. Με τα στοιχεία εκείνα -πέρα από τις ίδιες τις νότες- που βοηθούν να δει κανείς πραγματικά τη μουσική, μπορούμε να διδάξουμε το έργο, να μπορέσουν να το κατανοήσουν με έναν δικό τους τρόπο, να βγάλουν μόνοι τους συμπεράσματα».

Τέτοιο είναι και το πλαίσιο της προσέγγισης που γίνεται μέσω των προγραμμάτων των Μουσικών Συνόλων στα σχολεία. «Θέλουμε κυρίως να τους δώσουμε τη δυνατότητα να καταλάβουν τι είναι αυτό που ακούνε», λέει ο Τάσος Ρωσόπουλος και προσθέτει ότι τα προγράμματα είχαν μεγάλη και πολύ θετική ανταπόκριση.

«Μου έκανε εντύπωση πιο πολύ το ενδιαφέρον των μεγαλύτερων παιδιών. Για να είμαι ειλικρινής, περίμενα ότι τα μεγαλύτερα παιδιά θα έφευγαν, θα τα "χάναμε" σύντομα. Όμως συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Εκεί, δε, που ενθουσιάζονταν όλοι, ήταν όταν στις δράσεις μας συμμετείχαν και τα ίδια τα παιδιά, οι σχολικές τους χορωδίες ας πούμε», λέει.

Δεν μπορώ να μην ρωτήσω. Οι πρωτοβουλίες είναι καλές και χρήσιμες, όμως σε πιο θεσμικό επίπεδο τι γίνεται; Ή δεν γίνεται; Νομίζω ότι η απάντηση που πήρα ήταν ξεκάθαρη.

«Πιστεύω ότι όλα τα πράγματα ξεκινούν από μια ομάδα. Μου λείπει γενικά η συνέχεια, είναι καλό να υπάρχει συνέχεια, αλλά πρέπει να συνηθίσουμε στην ιδέα ότι δεν υπάρχει. Οπότε ας συγκεντρωθούμε σε όσα μπορούν να γίνουν μέσα από τις ομάδες. Οι δράσεις που κάνουμε εμείς και άλλοι. Δείτε, για παράδειγμα αυτό που έγινε στη Βολιβία: Μια πρωτοβουλία για τα παραβατικά παιδιά οδήγησε σε μια από τις σημαντικότερες ορχήστρες του κόσμου, τη Simón Bolívar. Όσο προχωράνε οι ομάδες, δημιουργούνται νέες ιδέες, νέες καταστάσεις».

Τον ευχαρίστησα, κάνοντας μια πνευματική υποσημείωση να γράψω κάποια στιγμή για την ορχήστρα Simón Bolívar. Και να πάω με την κόρη μου το καλοκαίρι σε ένα πολύ σημαντικό έργο που ετοιμάζουν τα Μουσικά Σύνολα, για το οποίο επίσης θα γράψω, όταν θα έρθει η στιγμή.