Από τη Θύρα 7 στη συναυλία του Τράβις Σκοτ το φαινόμενο του ποδοπατήματος

Στην πρόσφατη συναυλία του Τράβις Σκοτ στο Τέξας, 8 άνθρωποι ποδοπατήθηκαν όταν το πλήθος βγήκε εκτός ελέγχου. Δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει και πιθανότατα ούτε η τελευταία.

Αν δούμε πίσω από τα γεγονότα και τους αριθμούς και προσπαθήσουμε να καταλάβουμε γιατί συμβαίνουν τέτοια περιστατικά, βρίσκουμε μερικά πολύ εντυπωσιακά συμπεράσματα και μερικά εξαιρετικά αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους.

Το πλέον εντυπωσιακό απ' όλα είναι ότι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο χάνουμε τον έλεγχο ως μάζα, εξηγεί και το γιατί είμαστε τόσο επιρρεπείς στη μαζική χειραγώγηση.

Η αιματοβαμμένη ενθρόνιση

Στις 30 Μαΐου 1896, στην Χοντίνκα, ένα τεράστιο χωράφι στα προάστια της Μόσχας, το συγκεντρωμένο πλήθος γιόρταζε την ενθρόνιση του τελευταίου τσάρου της αυτοκρατορίας, του Νικόλαου Β'.

Είχαν στηθεί 150 τραπέζια με φαγητό και δώρα, αλλά και 20 μπαρ για τα ποτά. Την παραμονή των εορτασμών, το πλήθος που είχε ακούσει τις φήμες για τα δώρα και το δωρεάν φαγητό και ποτό, άρχισε να συγκεντρώνεται στην περιοχή.

Στις 6 το πρωί της 30ης Μαΐου περίπου μισό εκατομμύριο άνθρωποι είχαν συγκεντρωθεί στο συγκεκριμένο χωράφι. Το κακό ξεκίνησε όταν άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες ότι τα δώρα και το φαγητό δεν θα επαρκούσαν για όλους και ότι ανάμεσα στα δώρα θα ήταν και ένα χρυσό νόμισμα. Οι 1.800 αστυνομικοί που βρίσκονταν στο πεδίο απέτυχαν να συγκρατήσουν το πλήθος, το οποίο όρμησε μαινόμενο προς τα τραπέζια.

Ένα από τα θύματα στην τραγωδία της Χοντίνκα

Στο ποδοπάτημα που ακολούθησε έχασαν τη ζωή τους 1.282 άνθρωποι. Για τους τραυματίες δεν υπάρχει ακριβής υπολογισμός, κάποιοι ιστορικοί ανεβάζουν τον αριθμό τους στις 20.000...

Ήταν ένα από τα χειρότερα περιστατικά του είδους στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά όχι το μόνο.

Πεθαίνοντας «μετά μουσικής»

Υπάρχουν πολλές παρόμοιες περιπτώσεις, με τελευταία την τραγωδία στο Astroworld του Χιούστον κατά τη διάρκεια της συναυλίας του Τράβις Σκοτ πριν από λίγες μέρες, στην οποία έχασαν τη ζωή τους 8 άνθρωποι.

Και βέβαια στην Ελλάδα έχουμε το δικό μας μερίδιο στην ιστορία τέτοιων δραμάτων, με τους 21 νεκρούς της θύρας 7 του Σταδίου Καραϊσκάκη, στις 8 Φεβρουαρίου 1981.

Στο πρόσφατο συμβάν, η Αμερική, σοκαρισμένη, προσπαθεί να καταλάβει πώς είναι δυνατόν να συνέβη κάτι τέτοιο. Το χώρο περιφρουρούσαν 528 αστυνομικοί και 755 άνθρωποι ιδιωτικών εταιρειών ασφάλειας, το οποίο θα έπρεπε να είναι παραπάνω από αρκετό, αναλογικά με τους περίπου 50.000 ανθρώπους που έσπευσαν να δουν τον καλλιτέχνη.

Φωτογραφίες και βίντεο από τη συναυλία του Τράβις Σκοτ, δείχνουν ανθρώπους πανικόβλητους που κατά κανόνα φαίνονται να έχουν χάσει τον προσανατολισμό τους @ΑP Photo

Χιλιάδες άνθρωποι έτρεξαν, όπως φαίνεται, να βρεθούν πιο κοντά στη σκηνή, όσο έπαιζε ο Σκοτ και παρά το γεγονός ότι ασθενοφόρα έφτασαν στο σημείο μόλις δημιουργήθηκε η αναταραχή, ο ίδιος δεν σταμάτησε τη συναυλία παρά μόνο για λίγα δευτερόλεπτα.

Αμέσως μετά το συμβάν, στα social media άρχισαν να διερρέουν βίντεο από το σημείο της τραγωδίας, τα οποία όμως κάθε άλλο παρά ξεκαθάριζαν το τι ακριβώς συνέβη: Πολλές χαοτικές σκηνές, τραβηγμένες από διάφορα σημεία, το μόνο που έκαναν και κάνουν είναι να συμβάλουν στη σύγχιση.

Η χρονική συγκυρία της τραγωδίας ήταν διπλά κακή: Μόλις ο κόσμος αρχίζει να επανέρχεται στην «κανονικότητα» από την πανδημία και τον κοινωνικό αποκλεισμό, προκύπτει ένα μείζον θέμα: Αυτό της ασφάλειας σε μέρη όπου συγκεντρώνονται μεγάλα πλήθη.

Φταίει ο προγραμματισμός; Η εταιρεία παραγωγής; Τα ελλειπή μέτρα; Ο καλλιτέχνης; Το ίδιο το πλήθος; Ναι, έχει μεγάλη σημασία να καταλάβουμε τι φταίει, κυρίως για να μπορέσουμε να αποφύγουμε παρόμοια περιστατικά στο μέλλον.

Η ασυγκράτητη «ενέργεια του πλήθους»

Οι New York Times έγραψαν ότι ο διοικητής της αστυνομίας του Χιούστον, Τρόι Φίνερ, είχε επισκεφθεί τον Σκοτ λίγο πριν ξεκινήσει η συναυλία και του είχε μιλήσει ανήσυχος για την «ενέργεια του πλήθους». Το κοινό είχε κυριολεκτικά σαρδελοποιηθεί και στα περισσότερα σημεία δεν υπήρχε πρόσβαση για νοσηλευτικό προσωπικό ή προσωπικό ασφαλείας.

Όσοι πηγαίνουν συχνά σε συναυλίες, θα έχουν νιώσει το συναίσθημα. Ιδιαίτερα σε κλειστούς χώρους όπου το πλήθος εκτός από πολύ πυκνό είναι και κλεισμένο μέσα σε τέσσερις τοίχους, είναι αδύνατον να μην νιώσεις την απροσδιόριστη αμηχανία του «κι αν;».

Οι λιποθυμίες έρχισαν πολύ νωρίς στη συναυλία του Σκοτ, ο οποίος σταματούσε για λίγο κάθε φορά που ένα ασθενοφόρο διέσχιζε το πλήθος και μετά συνέχιζε, προτρέποντας μάλιστα το κοινό να «ταρακουνήσει το έδαφος», ό,τι κι αν σημαίνει αυτό.

Μόλις 38 λεπτά μετά την έναρξη της συναυλίας, στις 9:38 δηλαδή, η αστυνομία και η πυροσβεστική έκαναν λόγο για ένα συμβάν «μαζικών απωλειών». Παρόλα αυτά ο τραγουδιστής συνέχισε τη συναυλία μέχρι τις 10:15, παρά τα όσα συνέβαιναν από κάτω.

Ο αρχηγός της αστυνομίας είπε εκ των υστέρων ότι φοβήθηκε να σταματήσει τη συναυλία με το φόβο ότι αυτό θα προκαλούσε χειρότερη αντίδραση από το κοινό.

Στα βίντεο φαίνονται κάποιοι από το κοινό να παρακαλάνε να σταματήσει η συναυλία, αλλά και κάποιοι άλλοι να κοροϊδεύουν όσους λιποθυμούσαν και όσους προσπαθούσαν να τους βοηθήσουν.

Σε κάθε περίπτωση, όσοι βρέθηκαν στα σημεία του συνωστισμού λένε ότι ήταν δύσκολο να αναπνεύσεις και περιγράφουν τη σκηνή σαν ένα τεράστιο πύργο Τζένγκα (το γνωστό παιχνίδι με τα τουβλάκια), ο οποίος κατέρρεε. Μια γυναίκα που λιποθύμησε, έγραψε ότι το πλήθος τη μετέφερε πάνω από τα κεφάλια του στην ασφάλεια...

Τι συμβαίνει όταν ο άνθρωπος γίνεται μάζα

Οι θάνατοι στο Astroworld οφείλονται στις γενικότερες συνθήκες που διαμορφώθηκαν: Το πολύ μεγάλο πλήθος, η αδυναμία του νοσηλευτικού προσωπικού να φτάσει εκεί όπου χρειαζόταν και η αδυναμία του προσωπικού ασφαλείας να ελέγξει τον κόσμο, οδήγησαν σε ένα θανατηφόρο περιβάλλον.

Τα ποδοπατήματα συμβαίνουν όταν ένας πολύ μεγάλος αριθμός κόσμου συγκεντρώνεται σε πολύ περιορισμένο χώρο. Και συνήθως συμβαίνουν όταν το πλήθος είτε τρέχει να ξεφύγει από κάποιον -πραγματικό ή φαντασιωσικό- κίνδυνο, είτε συνωστίζεται προς κάτι που θέλει να πλησιάσει. Εκεί είναι που χάνεται ο έλεγχος. Και υπάρχει εξήγηση γι αυτό.

Αυτό που κυρίως σκοτώνει είναι ο συνωστισμός σε συνδυασμό με την ψυχολογία της μάζας, κοινώς, η οποία αρκεί να επικρατήσει έστω και για ελάχιστα δευτερόλεπτα.

Τέτοιου είδους περιστατικά δεν έχουν να κάνουν ούτε με τις συναυλίες, ούτε με την ραπ μουσική, ούτε με τους νέους, όπως πολύ εσφαλμένα θεωρούν πολλοί.

Το 1883, στην Αγγλία, περίπου 1.000 παιδιά βρέθηκαν σε μια εκδήλωση και 100 από αυτά πέθαναν στο συνωστισμό όταν οι διοργανωτές τούς υποσχέθηκαν δωρεάν παιχνίδια στο βάθος ενός θεάτρου.

Οι άνθρωποι σε αυτές τις περιπτώσεις ποδοπατούνται ή πεθαίνουν από ασφυξία, καθώς η πίεση από κάθε πλευρά τούς κόβει την αναπνοή.

Στις 24 Σεπτεμβρίου 2015 σημειώθηκε το χειρότερο περιστατικό μαζικών θανάτων λόγω συνωστισμού στην ανθρώπινη ιστορία. Στη Μέκκα της Σαουδικής Αραβίας, τουλάχιστον 2.400 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, κατά τη διάρκεια του ετήσιου προσκυνήματος, όταν το πλήθος ξέφυγε από κάθε έλεγχο και ποδοπατήθηκε. @ΑP Photo

Και αν δει κανείς την ιστορία τέτοιων γεγονότων, μπορεί να καταλάβει εύκολα ότι ο πραγματικός φονιάς είναι απλώς ο συνωστισμός του πλήθους σε συνδυασμό με κάποιο κίνητρο που μετατρέπει τα άτομα σε τυφλή μάζα: Τέτοια γεγονότα έχουμε σε συναυλίες, σε θρησκευτιές εκδηλώσεις (ιδιαίτερα στην Ινδία και τη Μέση Ανατολή, αλλά όχι μόνο), σε φεστιβάλ, σε μπαρ και, φυσικά, σε αθλητικούς αγώνες...

Χέιζελ, Χίλσμπορο και Θύρα 7

Η μεγαλύτερη αθλητική τραγωδία στην ιστορία της Μεγάλης Βρετανίας και το συμβάν που άλλαξε την ιστορία του ποδοσφαίρου, συνέβη στις 15 Απριλίου 1989 στο γήπεδο Χίλσμπορο του Σέφιλντ, όταν κατά τη διάρκεια του ημιτελικού αγώνα μεταξύ της Λίβερπουλ και της Νότιγχαμ Φόρεστ για το Κύπελλο Αγγλίας, 96 φίλαθλοι ποδοπατήθηκαν μέχρι θανάτου και 766 τραυματίστηκαν.

Έξι λεπτά μετά την έναρξη του αγώνα, ο επικεφαλής της αστυνομικής δύναμης του γηπέδου αποφάσισε να επιτρέψει την είσοδο σε 2.000 φιλάθλους της Λίβερπουλ, που είχαν εισιτήριο, αλλά δεν είχαν προλάβει να μπουν στο γήπεδο, λόγω των ελέγχων.

Η άτακτη είσοδός τους προκάλεσε πανικό στην ήδη υπερπλήρη εξέδρα ορθίων, με αποτέλεσμα πολλοί φίλαθλοι να στριμωχτούν στα κάγκελα και να πεθάνουν από ασφυξία.

Ο αγώνας διακόπηκε αμέσως και ο αγωνιστικός χώρος μετατράπηκε σε πρόχειρο νοσοκομείο. Οι διαφημιστικές πινακίδες μετατράπηκαν σε φορεία για τη μεταφορά των τραυματιών στα ασθενοφόρα.

Η τότε πρωθυπουργός της Βρετανίας Μάργκαρετ Θάτσερ διέταξε έρευνα, την οποία ανέλαβε ο αρχιδικαστής Πίτερ Τέιλορ. Ένα χρόνο αργότερα εξέδωσε το πόρισμά του κι έριξε την ευθύνη στην τοπική αστυνομία.

Δύο ανώτατοι αξιωματικοί αποτάχθηκαν από το σώμα και οδηγήθηκαν σε δίκη το 2002, αλλά αθωώθηκαν. Το πρώτο μέτρο που πάρθηκε ήταν η κατάργηση των εξεδρών για ορθίους και η τοποθέτηση καθισμάτων, με αποτέλεσμα να μειωθεί η χωρητικότητα των σταδίων και να αυξηθεί η ασφάλεια των φιλάθλων.

Χίλσμπορο 1989 @ΑP Photo

Η τραγωδία αυτή ήρθε με έναν πολύ απρόσμενο -ή και όχι- τρόπο να βάλει τον επίλογο σε μια άλλη ανάλογη: Μόλις τέσσερις ημέρες νωρίτερα η UEFA είχε αποφασίσει την επάνοδο των βρετανικών ομάδων στις διοργανώσεις των ευρωπαϊκών κυπέλλων, από τις οποίες είχαν αποκλειστεί μετά τις αιματηρές συμπλοκές στο στάδιο Χέιζελ των Βρυξελλών, το Μάιο του 1985.

Χέιζελ 1985 @ΑP Photo

Εκεί, 39 φίλαθλοι ποδοπατήθηκαν προσπαθώντας να ξεφύγουν από επεισόδια μεταξύ των οπαδών της Λίβερπουλ και της Γιουβέντους, οι οποίες έπαιζαν για τον τελικό του Ευρωπαϊκού Κυπέλλου.

Κι αν το Χίλσμπορο μνημονεύεται ως η μεγαλύτερη τραγωδία του είδους στα παγκόσμια χρονικά, στην Ελλάδα έχουμε τη δική μας μαύρη μέρα για το ποδόσφαιρο και αυτή είναι η 8η Φεβρουαρίου 1981, όταν 21 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στο παλιό Στάδιο Καραϊσκάκη.

Ο Ολυμπιακός αντιμετώπιζε εκείνη την ημέρα την ΑΕΚ στο ντέρμπι της 20ης αγωνιστικής του πρωταθλήματος της Α' Εθνικής. Την τραγωδία προκάλεσε -σε μια ειρωνία της τύχης- ο θρίαμβος του Ολυμπιακού επί της ΑΕΚ με 6-0.

Οι οπαδοί στη Θύρα 7, τη θύρα των «φανατικών» του Ολυμπιακού, βιάζονται να κατέβουν τα σκαλιά και να βρεθούν όσο πιο γρήγορα γίνεται στη Θύρα 1 για να αποθεώσουν τα ινδάλματά τους.

Κάποιος γλιστράει σ' ένα μαξιλαράκι και κυλάει από τα σκαλιά ως την πόρτα, που για κάποιους ήταν κλειστή και για άλλους μισάνοιχτη.

@ΙΝΤΙΜΕ/ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Η αποσυμφόρηση του χώρου είναι αδύνατη, με συνέπεια αυτοί που ακολουθούν να πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο.

Ο 18χρονος τότε Ηλίας Λύτρας που έπεσε από τους πρώτους στα σκαλοπάτια της Θύρας 7 και τραυματίστηκε, έχει πει:

«Η πόρτα ήταν μισάνοιχτη. Όταν έφτασα όμως στα τελευταία σκαλοπάτια, γλίστρησα και έπεσα. Πριν καταλάβω καλά-καλά τι έγινε άρχισαν να πέφτουν πάνω μας ένας, δύο, τρεις, δέκα, εκατό...».

Έξω από τη Θύρα 7 του «Γεώργιος Καραϊσκάκης» επικρατεί πανικός. Οι συγγενείς αναζητούν τους δικούς τους ανθρώπους, εκατοντάδες φίλαθλοι ψάχνουν τους φίλους τους. Οι πρώτοι νεκροί αναγνωρίζονται. Θα ακολουθήσουν και άλλοι.

Ο αριθμός τους θα φθάσει τους 21. Το προσωπικό του νοσοκομείου δεν επαρκεί για την περίθαλψη των τραυματιών και γίνονται εκκλήσεις για ιατρικές ενισχύσεις και αίμα. Μια νίκη του Ολυμπιακού εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη τραγωδία που γνώρισαν ποτέ τα ελληνικά γήπεδα.

Είναι τα μυρμήγκια πιο εξελιγμένα από μας; Σε κάποια πράγματα ναι

Σε ένα άρθρο του για τους συνωστισμούς και τα ποδοπατήματα, το 2011 στον New Yorker, ο συμπεριφορικός βιολόγος Ίεν Κούζεν γράφει: «Όταν είμαστε πλήθος επεανερχόμαστε στην πιο πρωτόγονη κατάστασή μας. Δεν εξελιχθήκαμε ποτέ σε μια κατάσταση συλλογικής ευφυίας στην οποία να μπορουμε να λειτουργούμε ως μεγάλα πλήθη, δεν ξέρουμε πώς να διαπεράσουμε τα όρια της επαφής σε προσωπικό επίπεδο, όπως κάνουν τα μυρμήγκια για παράδειγμα».

Είναι αλήθεια ότι πολλά ζώα μπορούν να συντονίζονται εξαιρετικά όταν βρίσκονται σε μεγάλες ομάδες, αλλά ο άνθρωπος δεν είναι ένα από αυτά.

Η μόνη εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι όταν ακολουθούμε έναν «ηγέτη». Οι έρευνες -όχι ό,τι χρειάζονται για να το δούμε αυτό- έχουν καταδείξει ότι τα ανθρώπινα πλήθη έχουν την τάση να ακολουθούν τις οδηγίες ενός ηγέτη, ακόμη κι αν δεν γνωρίζουν ότι το κάνουν.

Αυτό εξηγεί το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας και φυσικά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η τάση της ανθρώπινης μάζας να ακολουθεί «τυφλά» τις οδηγίες κάποιου έχει λιγότερο καταστροφικά αποτελέσματα από την πλήρη απουσία «ηγέτη».

Κάτι ακόμη που καταδεικνύεται από το πρόσφατο συμβάν του ποδοπατήματος στη συναυλία του Σκοτ -και όχι μόνο- είναι ότι μεγάλο ρόλο στα γεγονότα αυτά παίζει και ο βαθμός εμπιστοσύνης που υπάρχει από το πλήθος προς τους ανθρώπους που είναι υπεύθυνοι για την περιφρούρηση της ασφάλειας και της τάξης σε ένα συγκεκριμένο χώρο.

Αυτό ειναι ένα ακόμη από τα δομικά στοιχεία της ψυχολογίας της μάζας: Τα βίντεο και οι μαρτυρίες από τη συναυλία δείχνουν ότι οι περισσότεροι στο πλήθος αγνόησαν πλήρως κάθε οδηγία που προσπάθησαν να τους δώσουν οι αστυνομικοί. Εάν στην περιφρούρηση βρίσκονταν, ας πούμε, ταξιθέτριες, ίσως θα τις εκλάμβαναν ως πολύ αδύναμες για να ελέγξουν την κατάσταση. Προς τους αστυνομικούς, πάλι, υπάρχει δυσπιστία. Το ιατρικό προσωπικό, από την άλλη, είχε πολύ καλύτερη αντιμετώπιση.

Θα εξελιχθούμε ποτέ ως είδος τόσο ώστε να αναπτύξουμε κάποιου είδους «συλλογική ευφυία» και προσανατολισμό; Αυτό είναι ένα ερώτημα που φέρει το βάρος του σε χρυσό. Πιθανώς, με δεδομένους τους βιολογικούς περιορισμούς μας, όχι.

Αυτό που μπορεί να ξεπεράσει αυτό το πολύ σημαντικό εμπόδιο στην ανθρώπινη εξέλιξη είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη, η οποία σε πολύ μεγάλο βαθμό βασίζεται σε αυτό ακριβώς που φαίνεται να απουσιάζει εντελώς από τους ανθρώπους:

Την αυτοματοποιημένη συνεργασία των ατόμων που αποτελούν το σύνολο, με γνώμωνα το κοινό καλό.

Ή έστω, το βέλτιστο αποτέλεσμα...