Πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας; Το φετινό Νόμπελ Ιατρικής δίνει εντυπωσιακές απαντήσεις

Αν ακουμπήσεις το μάτι της κουζίνας την ώρα που μαγειρεύεις μακαρόνια, θα καείς. Αν βάλεις το χέρι σου στην κατάψυξη θα παγώσεις. Αν πιάσεις το χέρι ενός αγαπημένου προσώπου θα αισθανθείς ευχαρίστηση. Κι αν σ' ακουμπήσει κάποιος που δεν συμπαθείς, θα αισθανθείς δυσάρεστα.

Είναι τόσο απλό για την καθημερινότητά μας, οι περισσότεροι δεν χρειάζεται να ξέρουμε πολύ περισσότερα για να επιβιώσουμε στον κόσμο. Πώς όμως συμβαίνουν όλα αυτά; Kαι γιατί είναι σημαντικό να το καταλάβουμε;

Η αφή είναι μια από τις αισθήσεις μας. Αυτό το ξέρουμε. Ξέρουμε επίσης τι μας κάνει να αισθανόμαστε, αλλά μέχρι πρόσφατα δεν είχαμε ιδέα γιατί μας κάνει να αισθανόμαστε όπως αισθανόμαστε.

Το φετινό Νόμπελ Ιατρικής, για την ακρίβεια το 50% του φετινού Νόμπελ Ιατρικής, ο Λιβανέζος Αρμένιος-Αμερικανός μοριακός βιολόγος και νευροεπιστήμονας Αρδέμ Παταπούτιαν, μελέτησε αυτό ακριβώς και έδωσε κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες απαντήσεις.

Η αντίληψη του κόσμου μέσω της αφής είναι ένα πολύπλοκο πράγμα και δεν χρειάζεται να είσαι νευροεπιστήμονας για να ξέρεις ότι είναι αυτό που σε κάνει να αντιλαμβάνεσαι πολλά από αυτά που συμβαίνουν στον έξω κόσμο. Να τον αντιλαμβάνεσαι με όρους θερμοκρασίας, πυκνότητας, αλλά και μορφής.

Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι τα ερεθίσματα που λαμβάναμε από την αφή μεταφέρονταν στον εγκέφαλο από τα νεύρα. Δεν ξέραμε όμως τι ήταν αυτό που βρισκόταν στην άκρη των νεύρων και πυροδοτούσε το αίσθημα που μας προκαλεί η αφή. Με απλά λόγια, γνωρίζαμε σχετικά καλά την καλωδίωση αλλά όχι για το διακόπτη που άναβε τα φώτα.

Κι αυτό ανέλαβε να μελετήσει ο Αρδέμ Παταπούτιαν.

Το 2010 ο Παταπούτιαν και η ομάδα του ανακάλυψαν τις πρωτεΐνες που ευθύνονται για το αίσθημα της αφής, τους υποδοχείς Piezo1 και Piezo2 που ανιχνεύουν την πίεση, τη μενθόλη και τη θερμοκρασία.

Το όνομα Piezo είναι αυτό που κάποιοι υποπτευθήκατε, είναι η ελληνική λέξη «πιέζω». Έκτοτε ο Παταπούτιαν δεν σταμάτησε να μελετάει το θέμα όσο το άλλο 50% του φετινού Νόμπελ Ιατρικής, ο Αμερικανός Ντέιβιντ Τζούλιους, μελετούσε παράλληλα τη διαδικασία με την οποία το αίσθημα του κρύου και της ζέστης φτάνουν στον εγκέφαλό μας.

Οι υποδεχείς Piezo, στους ανθρώπους αλλά και σε όλα τα θηλαστικά, μεταφέρουν στο νευρικό σύστημα τις αισθήσεις της αφής. Τα κύτταρα που τους περιέχουν, όταν έρχονται σε επαφή με κάποιο ερέθισμα διεγείρονται και οι υποδοχείς μπαίνουν σε λειτουργία: Αυτό που συμβαίνει μετά είναι ότι εισέρχονται σε αυτούς ιόντα τα οποία δημιουργούν έναν ηλεκτρικό παλμό.

Μια άγνωστη, αλλά πολύ σημαντική λέξη: Τι είναι η ιδιοδεκτικότητα;

Η διαφορά τους είναι ότι ο υποδοχέας Piezo1 μεταφέρει κυρίως το αίσθημα της πίεσης και βρίσκεται στις εσωτερικές μας νευρικές απολήξεις, ενώ ο Piezo 2 είναι εκείνος που ευθύνεται για την ιδιοδεκτικότητα.

Τι σημαίνει αυτό; Ότι χωρίς τον Piezo 2 δεν θα νιώθαμε τίποτα όταν ένας άλλος άνθρωπος μας ακουμπάει. Αλλά δεν θα βρίσκαμε και τη θέση μας στον κόσμο. Η ιδιοδεκτικότητα, μια εν πολλοίς άγνωστη λέξη εκλαμβάνεται συχνά ως «η 6η αίσθηση», αλλά δεν είναι· είναι στην πραγματικότητα η αντίληψή μας για το που βρίσκεται το σώμα μας στον τρισδιάστατο χώρο.

Για να το καταλάβετε καλύτερα, βάλτε μπροστά σας ένα αντικείμενο, κλείστε τα μάτια και προσπαθήσετε να το πιάσετε. Πιθανότατα θα τα καταφέρετε. Η ιδιοδεκτικότητα καθοδηγεί το χέρι σας προς την κατεύθυνσή του και σας «λέει» πόσο μακριά βρίσκεται από σας.

Σε περίπτωση που αισθάνεστε δυσάρεστα που δεν γνωρίζετε τη λέξη, να πούμε ότι ο ίδιος ο Παταούτιαν είχε πει το 2019 ότι «ακόμη και ειδικοί επιστήμονες, όπως βιολόγοι, δεν γνωρίζουν ουτε τη λέξη, αλλά ούτε και τι σημαίνει».

Γιατί είναι όλα αυτά τόσο σημαντικά;

Αρχικά επειδή αυτό κάνουμε: Προσπαθούμε να καταλάβουμε καλύτερα τη λειτουργία μας ως αυτές τις πολύ σύνθετες μηχανές που είμαστε.

Κατά δεύτερον διότι η κατανόηση της λειτουργίας της αφής και του συναισθήματος που προκαλεί, θα βοηθήσει σημαντικά στη θεραπεία και την καταπολέμηση ενός από τα πλέον δυσάρεστα ανθρώπινα συναισθήματα: Του πόνου.

Ο Παταπούτιαν ξεκίνησε να μελετάει την αφή ως μια πολύ διαφορετική σε λειτουργία αίσθηση από τις άλλες τέσσερις. Η αφή είναι η αίσθηση μέσω της οποίας αντιλαμβανόμαστε πάρα πολλά εξωτερικά ερεθίσματα και φυσικές δυνάμεις: Τη θερμοκρασία, την πίεση, όλο το φάσμα των ευχάριστων και δυσάρεστων αγγιγμάτων, από την ηδονή ως τον πόνο. Καμία άλλη αίσθηση δεν έχει αυτόν τον μηχανισμό.

«Είναι ένα πολύ σύνθετο σύστημα», είχε πει ο Παταπούτιαν σε συνέντευξή του, «το σημείο στο οποίο το ίδιο άγγιγμα μπορεί να σταματήσει να προκαλεί ευχαρίστηση και αρχίζει να προκαλεί πόνο είναι πολύ ρευστό».

Πέρα από την επιφανειακή αφή, αυτή που προκαλείται με την έκθεση του δέρματος στα ερεθίσματα, υπάρχει και μια άλλη αφή, η εσωτερική. Αυτή μέσω της οποίας αισθανόμαστε τα εσωτερικά μας όργανα. Κι αυτή είναι ακόμη πιο σύνθετη και πολύ σημαντική, καθώς μας κάνει να αισθανόμαστε τα όργανά μας, τον εαυτό μας τον ίδιο.

Οι υποδοχείς Piezo2 βρίσκονται στην άκρη των νευρικών μας απολήξεων, οι οποίες με τη σειρά τους είναι στις άκρες των μυών μας.

Οι μύες αυτοί φαίνεται ότι εκπαιδεύονται με τα χρόνια, μέσω της ιδιοδεκτικότητας και με τη βοήθεια των υποδοχέων αυτών, να ξέρουν ποιες κινήσεις πρέπει να κάνουν, ακόμη και χωρίς τη βοήθεια των άλλων αισθήσεων.

Κλείστε ξανά τα μάτια και ακουμπήστε τη μύτη σας. Θα τη βρείτε αμέσως. Πώς ξέρετε που είναι η μύτη σας μέσα στο σκοτάδι; Το ξέρουν οι μύες σας.

Είναι κάποιου είδους «μυική μνήμη», η οποία δημιουργείται από τους ιδιοδεκτικούς νευρώνες. Αυτοί είναι που μας δίνουν την αντίληψη του που είναι κάθε μέλος του σώματός μας στο χώρο. Μια αντίληψη που παραμένει ενεργή ακόμη κι αν «απενεργοποιηθούν» όλες οι αισθήσεις μας.

Η πραγματικότητα είναι ένα πολύ σχετικό πράγμα

Είναι ο τρόπος, τελικά, με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τη δική μας θέση σε αυτόν. «Η ίδια η πραγματικότητα είναι ένα πολύ σχετικό πράγμα», έχει πει ο Παταπούτιαν. «Καθένας την αντιλαμβάνεται ανάλογα με τους υποδοχείς που έχει στο σώμα του και πόσο ενεργοποιημένοι είναι».

Αυτό που ξέρουμε πλέον με βεβαιότητα είναι ότι κάθε αίσθημα -κρύο, ζέστη, πόνος, φαγούρα- μεταφέρεται από διαφορετικούς υποδοχείς και αυτοί ακριβώς είναι που μελετάει ο Παταπούτιαν. Για παράδειγμα, ποιος είναι ακριβώς ο υποδοχέας που ενεργοποιείται όταν το σφυρί αντί για το καρφί χτυπάει το δάχτυλό μας; Γιατί άλλοι άνθρωποι πονάνε περισσότερο και άλλοι λιγότερο;

Τι είναι τελικά αυτό που μας κάνει να αισθανόμαστε;

Το πιο εντυπωσιακό στην έρευνα του Παταπούτιαν είναι ότι αναδεικνύει για μια ακόμη φορά τη μοναδικότητά μας: Κάθε ένας από εμάς έχει ένα εντελώς διαφορετικό σύστημα υποδoχέων στο σώμα του, τοσο μοναδικό όσο τα δακτυλικά μας αποτυπώματα και κατά συνέπεια αντιλαμβάνεται τον κόσμο διαφορετικά, έστω και με μικρές αποκλίσεις.

Η πρόοδος της έρευνάς του, χάρισε στον Παταπούτιαν ένα Νόμπελ και αυτό από μόνο του λέει πολλά.

Η έρευνά του έχει να κάνει με μια διαδικασία η οποία, όπως και πολλά θέματα στη σύγχρονη επιστήμη, μας φέρνει αντιμέτωπους με ζητήματα που μέχρι κάποιου σημείου αντιλαμβανόμαστε και ως φιλοσοφικά. Και ενδεχομένως δεν θα πάψουν να είναι. Ο τρόπος με τον οποίον καταλαβαίνουμε τον κόσμο και τοποθετούμε τους εαυτούς μας σε αυτόν είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της βιολογίας μας.

Όσες απαντήσεις και αν πάρουμε για το ποιοι είμαστε, όμως, τόσο πιο πολύ θα συνεχίσουμε να αναρωτιόμαστε.