Βυζαντινός περίπατος σε έξι λιγότερο γνωστές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης

Για τους περισσότερους, μη Θεσσαλονικείς, οι οποίοι βέβαια γνωρίζουν καλά την πόλη τους, οι γνώσεις τους γύρω από τους βυζαντινούς ναούς της πόλης ή και οι επισκέψεις τους περιορίζονται στα βασικά. Ο Άγιος Δημήτριος, η Ροτόντα, ίσως και η Αγία Σοφία, λόγο της θέσης της αλλά και του ότι δύσκολα περνά απαρατήρητο ένα τέτοιο μνημείο. Όμως δίπλα ή πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται εκκλησίες με ιστορία που αξίζει κανείς να επισκεφτεί, ανεξάρτητα από το αν και πόσο θρησκευόμενος είναι. Αν είστε επισκέπτης για δουλειά ή για τουρισμό στη Θεσσαλονίκη ένα βυζαντινό θρησκευτικό τουρ με τα πόδια αξίζει να το κάνετε με διαλείμματα για καφέ στα πολλά και καλόγουστα μαγαζάκια του κέντρου.

Αχειροποίητος

Παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου αιώνα (450-475) αφιερωμένη στην Παναγία. Η αρχιτεκτονική της είναι της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής και εντυπωσιάζουν οι εσωτερικοί της κίονες που χωρίζουν το ναό σε τρία κλίτη. Ο ναός ιδρύθηκε πάνω σε ένα μεγάλο δημόσιο λουτρό και πιστεύεται ότι στη θέση του βρισκόταν στην Αρχαιότητα ναός της Θερμαίας Αφροδίτης. Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς το 1430 η Αχειροποίητος έγινε η πρώτη εκκλησία της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί και έτσι παρέμεινε μέχρι την απελευθέρωση το 1912. Δείτε με προσοχή τα διακοσμητικά ψηφιδωτά που σώζονται στα εσωράχια των τοξοστοιχειών μεταξύ των κιόνων, στα τόξα του νάρθηκα και στο παράθυρο του δυτικού τοίχου. Ένα μέρος των τοιχογραφιών του μνημείου σώζεται στην επιφάνεια του τοίχου στο νότιο κλίτος, πάνω από την κιονοστοιχία. Χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα και εικονίζει δεκαοκτώ από τους Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας, που μαρτύρησαν επί αυτοκράτορα Λικινίου. Οι τοιχογραφίες κτυπήθηκαν με σφυρί από τους Οθωμανούς για να καλυφθούν με σοβά όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί. Θα δείτε επίσης τμήμα των επάλληλων ψηφιδωτών των ρωμαϊκών λουτρών που βρίσκονταν στη θέση του ναού. Το εσωτερικό της εκκλησίας είναι επιβλητικό και μεγαλοπρεπές.

Άγιος Ιωάννης ο Πρόδομος

Πρόκειται για έναν ναό που αν δεν στο πει κάποιος ή δεν ξέρεις εκ των προτέρων γι αυτόν μπορεί να περάσεις δίπλα του και να μην το καταλάβεις. Είναι σημείο αναφοράς του υπογείου δικτύου κατακομβών της πόλης και βρίσκεται στη νότια πλευρά της Αγίας Σοφίας κυριολεκτικά θαμμένος κάτω από το οδόστρωμα. Στον αύλιο χώρο του βρίσκεται ένα ρωμαϊκό νυμφαίο και ο ναός είναι καινούργιος σχετικά. Κάτω από αυτόν όμως υπάρχει η κατακόμβη όπου ακόμη και σήμερα ρέουν υπόγεια νερά. Μπορείτε να πάτε φυσικά και να το δείτε. Η κατακόμβη δεν είναι μεγάλη αλλά είναι εντυπωσιακή.
Ανακαλύφθηκε το 1892 και λέγεται ότι επικοινωνούσε υπόγεια με την κρύπτη του Αγίου Δημητρίου.

Παναγία των Χαλκέων

Υπέροχος βυζαντινός ναός που χτίστηκε το 1028. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή ιδρυτής της ήταν ο πρωτοσπαθάριος Χριστόφορος- “κετεπάνω” δηλαδή αφέντης, της Λομβαρδίας. Η εκκλησία βρίσκεται στην πλατεία αρχαίας αγοράς στο πάνω μέρος της Αριστοτέλους και εξωτερικά τη διακρίνει το κόκκινο χρώμα των πλίνθων από τους οποίους είναι χτισμένη γι αυτό και ονομάστηκε “κόκκινη εκκλησία”. Η κάτοψη της είναι του κλασσικού εγγεγραμμένου σταυροειδούς τρουλαίου ναού με τέσσερις κίονες που στηρίζουν τον τρούλο της με χωριστό χώρο για το ιερό. Αυτός ο τύπος ναού κυριάρχησε στην Κωνσταντινούπολη. Άλλοι δύο τρούλοι υπάρχουν στον νάρθηκα. Αρκετά ταλαιπωρημένες από τα χρόνια σώζονται κάποιες νωπογραφίες της ενώ εντυπωσιάζουν τα σκαλιστά μάρμαρα. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας και αυτή μετατράπηκε σε τζαμί.

Άγιοι Απόστολοι

Λιγότερο γνωστή, ακόμη και στους Θεσσαλονικείς, η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της Παλαιολόγειας περιόδου του Βυζαντίου και βρίσκεται κοντά στα δυτικά τείχη όχι πολύ μακρυά από το κέντρο της πόλης.
Είναι το παλαιό καθολικό μοναστηρίου και θεωρείται αρχικά ότι ήταν αφιερωμένη στη Θεοτόκο. Αρχιτεκτονικά ανήκει στην κατηγορία των πεντάτρουλων τετρακιόνιων σταυροειδών και κτίστηκε την περίοδο 1310-1314 από τον Πατριάρχη Νήφωνα τον Α΄. Τα τόξα που στηρίζουν οι κίονες είναι εντυπωσιακά και δίνουν την αίσθηση ενός ναού με δυσανάλογο ύψος σε σχέση με το πλάτους του.

Στην οθωμανική περίοδο λειτούργησε ως τζαμί και οι τοιχογραφίες του ναού καλύφθηκαν, αφού αφαιρέθηκαν οι χρυσές ψηφίδες. Τα μικρά σημάδια που διακρίνει κανείς στις τοιχογραφίες είναι από αυτή τη διαδικασία της κάλυψης τους με επίχρυσμα. Από το 1926, σταδιακά, ξεκίνησε η αποκάλυψη των αγιογραφιών του ναού, με αφαίρεση των επιχρισμάτων. Το 2002 έγινε η πλήρης αποκατάσταση του πλούσιου διάκοσμου του. Τα ψηφιδωτά του είναι τα τελευταία παραδείγματα βυζαντινών ψηφιδωτών στη Θεσσαλονίκη. Tο 1988 ανακηρύχθηκε μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.

Άγιος Νικόλαος Ορφανός

Λίγο περπάτημα μέχρι την Άνω πόλη, με την υπέροχη αρχιτεκτονική της και τα στενά δρομάκια της θα σας αποκαλύψει αρκετούς βυζαντινούς ναούς. Μία από αυτές που θα πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτείτε είναι ο Άγιος Νικόλας του Ορφανού. Το όνομα Ορφανός σχετίζεται με τον κτήτορα του ναού, που ανήκε στην οικογένεια των Ορφανών ή στη λειτουργία ορφανοτροφείου στο χώρο της μονής. Στη σημερινή του μορφή ο ναός είναι μια ξυλόστεγη βασιλική και εντυπωσιάζει όταν θα μπείτε μέσα το περίστωο και οι τοιχογραφίες του που σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση. Εκτιμάται ότι κτίστηκε τον 14ο αιώνα και συγκεκριμένα μεταξύ 1310 και 1320. Λειτουργούσε ως ναός όλη τη περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και οι τοιχογραφίες τους θεωρούνται δείγμα της παλαιολόγειας αναγέννησης.

Ο δημιουργός τους πιθανώς είναι ο ίδιος με αυτόν των τοιχογραφιών της Μονής Χιλανδαρίουστο Άγιον Όροςτο 1314. Όσοι αγαπούν την αγιογραφία θα πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτούν αυτή την εκκλησία.

Παναγία Λαγουδιανή – Λαοδηγήτρια

H Παναγία η Λαγουδιανή βρίσκεται και αυτή προς την Άνω Πόλη. Αν και εκ πρώτης όψεως δεν θυμίζει ναό βυζαντινής περιόδου, η εκκλησία χτίστηκε πριν από την Άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430 και ανακατασκευάστηκε αρκετές φορές. Η σημερινή της μορφή οφείλεται σε ανακαίνιση του 1802. Κατά τη βυζαντινή περίοδο ήταν το καθολικό μοναστηριού. Το εσωτερικό της είναι εντυπωσιακό από αρχιτεκτονικής άποψης. Έχει γυναικωνίτη και κυριαρχεί το ξύλο ως υλικό. Ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με γυναικωνίτη, ο οποίος χρησιμοποιούνταν στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Μακεδονίας στον 19ο αιώνα.

Σύμφωνα, με την παράδοση, η μονή πήρε το όνομά της από ένα λαγό, ο οποίος φαίνεται πως κρύφτηκε σε μία τρύπα στην οποία βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας Ογλαϊτισας ή Τριχερούσας. Στον ίδιο, τότε χώρο, κτίστηκε ο ναός της Παναγίας, που ονομάστηκε από το γεγονός αυτό “Παναγία Λαγουδιανή”. Ωστόσο το πιθανότερο είναι η μονή να πήρε το όνομά της από τον κτήτορα της Λαγουδιάτη ή Λαγουδάτο. Σύμφωνα με τον ομότιμο καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Σωτήρης Καδά που έχει γράψει και βιβλίο για το συγκεκριμένο μοναστήρι, ο ναός διαθέτει μια πλούσια συλλογή πάνω από 100 εικόνων, οι οποίες χρονολογούνται από την ύστερη βυζαντινή εποχή μέχρι τις αρχές του προηγούμενου αιώνα.