Ζώντας με τα ηφαίστεια: Πόσο και πώς επηρεάζουν την παρουσία μας στον πλανήτη

Το μεγάλο τρέχον ηφαιστειακό γεγονός στον πλανήτη είναι η δεύτερη έκρηξη του Κιλαουέα, το βλέπετε στην κεντρική φωτογραφία, στη Χαβάη, μέσα σε ένα χρόνο.

Για πολλούς από μας τα ηφαίστεια είναι απλώς εντυπωσιακές εικόνες στις ειδήσεις. Κι όμως, στην πραγματικότητα είναι κάτι πολύ παραπάνω και πολύ πιο κοντά μας απ' όσο νομίζουμε.

Το Κιλαουέα, που αποδεικνύεται ιδιαίτερα δραστήριο αν και σχετικά νεαρό στην ηλικία, εξεράγη ξανά πέρυσι το Φεβρουάριο και η τωρινή του έκρηξη ξεκίνησε πριν από λίγες μέρες. Η λάβα που ξεπηδά απο τον βασικό κρατήρα, τον Χαλεμα'ουμα'ου (ή κάπως έτσι) φτάνει σε ύψος μια πενταόροφη πολυκατοικία, και οι αρχές στη Χαβάη έχουν ανεβάσει τη σήμανση κινδύνου, επισημαίνοντας ότι μια μεγάλη έκρηξη είναι «άμεση, ή αναμενόμενη». Την ίδια στιγμή, ο κώδικας κινδύνου στις πτήσεις έγινε κόκκινος, που σημαίνει ότι αν η έκρηξη συμβεί, η τέφρα που θα απελευθερωθεί στην ατμόσφαιρα θα είναι πιθανώς πολύ επικίνδυνη για τα αεροπλάνα και γενικώς για ό,τι πετάει.

Το Κιλαουέα εξεράγη και το 2018, ανοίγοντας 22 ρήγματα, εκτοξεύοντας στάχτη στα 4.000 μέτρα, προκαλώντας τον ισχυρότερο σεισμό των τελευταίων 40 ετών στη Χαβάη, καταπίνοντας αυτοκίνητα και περίπου 700 σπίτια και δημιουργώντας πάνω από 1.000.000 τετραγωνικά μέτρα νέας ακτογραμμής που είναι στην ουσία λάβα η οποία πάγωσε φτάνοντας μέχρι τη θάλασσα.

Η εμπειρία δεν ήταν πολύ ευχάριστη για τους περίπου 200.000 κατοίκους της Χαβάης, που δεν έιχαν συνηθίσει να βλέπουν αγριεμένο το Κιλαουέα, ένα -έως τότε- πολύ δημοφιλές αξιοθέατο στο Εθνικό Ηφαιστειακό Πάρκο του νησιωτικου συμπλέγματος.

Σε μας μπορεί να φαίνεται κάπως παράξενο, αλλά δεν είναι καθόλου λίγοι οι άνθρωποι στον πλανήτη που παρά τους προφανείς -και λιγότερο προφανείς κινδύνους- επιλέγουν να παραμείνουν και να ζήσουν κοντά σε ενεργά ηφαίστεια.

Περίπου 800 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον κόσμο ζουν μέσα σε διάμετρο 100 χιλιομέτρων από κάποιο ενεργό ηφαίστειο. Το ένα δέκατο του παγκόσμιου πληθυσμού.

Και μπορεί όλοι αυτοί να έχουν το προνόμιο να απολαμβάνουν το πράγματι εντυπωσιακό θέαμα μιας έκρηξης, αλλά χωρίς αμφιβολία ρισκάρουν πολλά: Από τις περιουσίες τους ως τις ζωές τους. Στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, τα ηφαίστεια έχουν δημιουργήσει τεράστιες γεωγραφικές αλλαγές, έχουν κυριολεκτικά δημιουργήσει καινούργια εδάφη και έχουν καταστρέψει ολόκληρους πολιτισμούς. Απελευθερώνουν ενέργεια πολύ μεγαλύτερη από τα πυρηνικά όπλα και μπορούν να αλλάξουν τη θερμοκρασία όλου του πλανήτη.

Μπορούν, όπως στην περίπτωση του περίφημου Κρακατόα, να παράξουν τον δυνατότερο θόρυβο που έχει ακουστεί ποτέ πάνω στη Γη, ή όπως στην περίπτωση του ισλανδικού Εγιαφγιαλαγιόκουλ (μια από τις δυσκολίες των ηφαιστείων είναι να τα προφέρεις σωστά), το 2010, να σταματήσουν την παγκόσμια οικονομία...

Πόσα ενεργά ηφαίστεια υπάρχουν;

Χοντρικά, ένα ηφαίστειο θεωρείται ενεργό εάν έχει δώσει κάποια έκρηξη μέσα στα τελευταία 1.000 χρόνια. Στις ΗΠΑ μόνο, υπάρχουν 169 τέτοια, τα περισσότερα στη δυτική ακτή, την Αλάσκα και τη Χαβάη.

Στον κόσμο τα ενεργά ή δυνητικά ενεργά ηφαίστεια είναι περίπου 1.500, από τα οποία 5 βρίσκονται στην Ελλάδα. Τα ενεργά ηφαίστεια στην Ελλάδα είναι στη Μήλο, τη Νίσυρο, το Σουσάκι (έξω από τους Αγίους Θεοδώρους στο Σαρωνικό), τη Σαντορίνη και τα Μέθανα.

Τα υπόλοιπα 34 ηφαίστεια του ελλαδικού χώρου είναι ανενεργά, πράγμα το οποίο δεν σημαίνει και πάρα πολλά πράγματα, τα ηφαίστεια, σαν γιγαντιαίοι Ριπ βαν Ουίνκλ, μπορούν να κοιμούνται για πάρα πολλά χρόνια και μια μέρα απλώς να ξυπνήσουν.

Επίσης μπορούν να γεννηθουν από το πουθενά, όπως συνέβη στο Μεξικό: Το ηφαίστειο Παρικουτίν ξεκίνησε ως μια μικρή ρωγμή του εδάφους σε ένα χωράφι με καλαμπόκι στις 20 Φεβρουαρίου 1943 και παρέμεινε ενεργό ως το 1952.

Το πρόβλημα με τα ηφαίστεια γενικώς είναι ότι παραμένουν σχετικά απρόβλεπτα παρά την σημαντική πρόοδο που έχει σημειώσει η επιστήμη της ηφαιστειολογίας: Μπορεί να παραμείνουν ήρεμα για πάντα, μπορεί να βγάζουν λάβα για χρόνια με έναν ήπιο και ακίνδυνο ρυθμό, ή μπορεί απλώς ένα πρωί να δημιουργήσουν το απόλυτο χάος.

Το ηφαίστειο Άλκουνγκ στο Μπαλί, εκρύγνυται ασταμάτητα και ακούραστα από το 2017 @ΑP Photo

Πόσο εύκολο είναι να προβλέψουμε μια έκρηξη;

Όπως και στην περίπτωση των σεισμών, οι δυνάμεις που δημιουργούν τα ηφαίστεια δρουν εδώ εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια. Εμείς, πάλι, είμαστε στη Γη εδώ και μόλις 200.000 χρόνια.

Κι αυτός είναι ο βασικός λόγος που είναι δύσκολο να προβλέψουμε τη γεωλογική δραστηριότητα στο σύνολό της και την ηφαιστειακή ιδιαίτερα: Πολύ απλά, δεν έχουμε αρκετή εμπειρία.

Σε γενικές γραμμές ξέρουμε ότι ένα ηφαίστειο εκρύγνειται όταν η πίεση του καυτού μάγματος κάτω από το βράχο που το συγκρατεί υπερβαίνει εκείνη του εδάφους που βρίσκεται από πάνω: Είναι τόσο βασική φυσική που είναι σχεδόν εξοργιστικό να σκέφτεται κανείς ότι κάτι τόσο απλό μπορεί να κάνει τόση ζημιά.

Το βασικότερο όπλο των ηφαιστειολόγων, όμως, δεν είναι η φυσική, αλλά η στατιστική. Το Κιλαουέα είναι ένα καλό παράδειγμα. Είναι ένα από τα πιο μελετημένα ηφαίστεια στη Γη και γι αυτό, το 2018 οι επιστήμονες περίμεναν περίπου αυτό που συνέβη.

Ένα πλεονέκτημα που έχουν οι ηφαιστειολόγοι έναντι των σεισμολόγων είναι ότι τα ηφαίστεια προειδοποιούν κι αν ξέρεις να διαβάζεις τα σημάδια έχεις αρκετές ελπίδες να κάνεις πλέον μια καλή πρόβλεψη για τη συμπεριφορά τους. Στις μέρες ή και εβδομάδες που προηγούνται μιας έκρηξης, τα ακούς, τα νοιώθεις και τα μυρίζεις. Είναι, όπως και επίσημα ονομάζεται αυτή η περίοδος της δραστηριότητάς τους, «ανήσυχα». Το αν θα τα αγνοήσεις, όπως συνέβη στην Πομπηία, είναι μια άλλη ιστορία.

Η Πομπηία παραμένει παγκόσμιο σύμβολο της τεράστιας δύναμης των ηφαιστείων και της άνισης σχέσης της με τους ανθρώπους @ΑP Photo

Οι επιστήμονες βελτιώνουν διαρκώς τα όργανα παρατήρησης, χρησιμοποιώντας διάφορες μεθόδους, προκειμένου κυρίως να μπορούν να προβούν σε μια έγκαιρη προειδοποίηση των ανθρώπων. Παρόλα αυτά, ακόμη είναι αδύνατο να προβλεφθεί με βεβαιότητα η εξέλιξη ενός τέτοιου γεωλογικού φαινομένου.

Με πόσους τρόπους σκοτώνουν τα ηφαίστεια;

Αρκετούς. Το έχουμε δει στην Πομπηία, μια ανατριχιαστική υπενθύμιση ότι καλό είναι να μην είσαι εκεί όταν ένα ηφαίστειο αποφασίσει να εκραγεί. Η πόλη πάγωσε στο χρόνο το 79 της Κοινής Χρονολογίας και περίπου 13.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Αρκετοί από αυτούς μετατράπηκαν σε εκμαγεία, κάτι που μπορεί να μας εντυπωσιάζει, αλλά είναι φρικιαστικό αν σκεφτεί κανείς τι τους συνέβη.

Μπορεί η Πομπηία να παραμένει συμβολική, αλλά δεν ήταν η μοναδική περίπτωση στην οποία ένα ηφαίστειο προκάλεσε πολλούς θανάτους και ο Βεζούβιος δεν είναι καν στα πιο θανατηφόρα ηφαίστεια του κόσμου. Μόλις το 1985, το ηφαίστειο Νεβάδο ντελ Ρουίς στην Κολομβία προκάλεσε με την έκρηξή του το θάνατο 20.000 ανθρώπων.

Κάποιοι πέθαναν από τα δηλητηριώδη αέρια. Κάποιοι από τη λάβα. Κάποιοι άλλοι από τις κατολισθήσεις. Και βέβαια υπάρχει η τέφρα, η οποία μπορεί να προκαλέσει από καταρρεύσεις κτηρίων έως θανατηφόρες ασθένειες των πνευμόνων.

Κι αν κανείς γλιτώσει απ' όλα αυτά, υπάρχει και η πείνα. Το 1815, η πιο θανατηφόρα έκρηξη της καταγεγραμμένης ιστορίας, αυτή του Ταμπόρα στην Ινδονησία, προκάλεσε το θάνατο 92.000 ανθρώπων, οι περισσότεροι από τους οποίους πέθαναν από πείνα επειδή καταστράφηκαν ολοσχερώς τα σπαρτά τους.

Και βέβαια υπάρχει πάντα η πιθανότητα όλα τα παραπάνω να συνδυαστούν, δημιουργώντας την πυροκλαστική ροή, ένα ασταμάτητο κύμα από λάβα, αέρια και στάχτη, το οποίο κινείται με ταχύτητες έως και 400 χιλιομέτρων την ώρα.

Το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο των ΗΠΑ έχει στην ιστοσελίδα του μια πολύ καλή συμβουλή σε περίπτωση που κάποιος έρθει αντιμέτωπος με κάτι τέτοιο:

«Τρέξτε στην αντίθετη κατεύθυνση με όση ταχύτητα μπορείτε...»

Πώς μπορεί ένα ηφαίστειο ν' αλλάξει όλον τον πλανήτη;

Εύκολα. Το όρος Πινατούμπο, στις Φιλίππίνες εξεράγη το 1991 και ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη έκρηξη του 20ου αιώνα.

Εκτόξευσε στην ατμόσφαιρα 20 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του θείου και έστειλε ηφαιστειακή τέφτα 18 χιλιόμετρα στη στρατόσφαιρα. Σύντομα όλα αυτά σκορπίστηκαν στον πλανήτη κυριολεκτικά κρύβοντας τον ήλιο. Η παγκόσμια θερμοκρασία έπεσε κατά 0.6°C στους 15 μήνες που ακολούθησαν την έκρηξη.

Προφανώς αυτό δεν είναι κάτι που μπορούν να κάνουν όλα τα ηφαίστεια, μόνο εκείνα που μπορούν να στείλουν τα υλικά τους στη στρατόσφαιρα, πάνω από το κατώτερο στρώμα της ατμόσφαιρας δηλαδή, κάτι το οποίο απαιτεί μεγάλη ισχύ.

Η έκρηξη της Αίτνας, το 2001, όπως την κατέγραψε η NASA από το διάστημα...

Τα αποτελέσματα μιας τέτοιας έκρηξης στο κλίμα διαρκούν συνήθως έως το πολύ τρία χρόνια. Και βέβαια μια τυχαία έκρηξη δεν μπορεί να κρυώσει σημαντικά το κλίμα. Πολλές όμως;

Οι επιστήμονες το μελετούν και γύρω από αυτήν την υπόθεση έχει αναπτυχθεί ένα νέο πεδίο που λέγεται γεωμηχανική, το οποίο βρίσκεται ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο. Η γεωμηχανική εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να εκμεταλλευτούμε τις φυσικές δυνάμεις για να αναστρέψουμε την κλιματική αλλαγή, όσο συνεχίζουμε από την άλλη μεριά να τη δημιουργούμε...

Υπάρχει το υπερηφαίστειο;

Πολλές ταινίες έχουν σαν θέμα τους μια πιθανή πολλαπλή έκρηξη των ηφαιστείων στο Εθνικό Πάρκο Yellowstone, στις ΗΠΑ, κάτι που εάν συμβεί θα προκαλέσει μια πρωτοφανή καταστροφή. Κυριολεκτικά πρωτοφανή, όχι για τον πλανήτη αλλά για το είδος μας.

Μια τέτοια έκρηξη θα μπορούσε να εκτοξεύσει στον αέρα περισσότερα από 1.000 κυβικά χιλιόμετρα ηφαιστειακών υλικών. Το Yellowstone έχει δώσει εκρήξεις στο παρελθόν, αλλά ευτυχώς για μας δεν ήμασταν εδώ να τις δούμε και κυρίως να τις ζήσουμε. Η τελευταία ήταν πριν από περίπου 664.000 χρόνια.

Μπορεί αυτό να συμβεί ξανά; Ναι και θα έχει καταστροφικές συνέπειες για όλον τον πλανήτη και το ανθρώπινο είδος. Για αρχή, υπολογίζεται ότι μεγάλο μέρος των ΗΠΑ θα σκεπαστεί με 2 μέτρα τέφρα. Τα υπόλοιπα ειναι άγνωστα.

Σε κάθε περίπτωση οι επιστήμονες αισθάνονται πλέον σιγουριά ότι ένα τέτοιο γεγονός δεν θα μας «πιάσει στον ύπνο», πιστεύουν ότι έχουν πλέον τα εργαλειά να «διαβάσουν» τα σημάδια. Το οποίο, φυσικά, δεν αρκεί από μόνο του.

Ξέρεις, λοιπόν, ότι ένα ηφαίστειο ετοιμάζεται να δώσει μια έκρηξη, ιδιαίτερα ένα υπερηφαίστειο όπως το Yellowstone (υπάρχουν άλλα δύο τέτοια στη Γη). Τι κάνεις;

Όχι και πολλά όπως αποδεικνύεται: Μια πρόταση να δημιουργηθεί στις ΗΠΑ (με παγκόσμια εμβέλεια) οργανισμός πολιτικής προστασίας και προειδοποίησης για πιθανή ηφαιστειακή έκρηξη, απέτυχε να περάσει από τα νομοθετικά όργανα.

Προς το παρόν, λοιπόν, απλώς φεύγεις. Τρέχοντας.

Μπορούν οι άνθρωποι να επηρεάσουν τις εκρήξεις;

Οι άνθρωποι έχουν προσπαθήσει ανά τα χρόνια με διάφορους τρόπους να «πιάσουν φιλίες» με τα ηφαίστεια, με αμφίβολα αποτελέσματα. Οι Ίνκα θυσίαζαν ανθρώπους στους κρατήρες των Άνδεων, το ξέρουμε διότι έχουν βρεθεί μουμιοποιημένα λείψανα, σε μια προσπάθεια να κατευνάσουν το θυμό τους.

Το 1944 οι Αμερικάνοι ήθελαν να βομβαρδίσουν τα ιαπωνικά ηφαίστεια σε μια προσπάθεια να σπάσουν το ηθικό των Ιαπώνων οι οποίοι τα αντιμετωπίζουν σαν θεότητες. Όσο κι αν φαίνεται τρελό -ή τουλάχιστον φαινόταν μέχρι τη ρίψη της ατομικής βόμβας- υπήρχε σχετική επίσημη πρόταση, η οποία δεν πέρασε ποτέ.

Αν όχι επίτηδες, πάντως οι άνθρωποι έχουν καταφέρει να προκαλέσουν εκρήξεις ηφαιστείων άθελά τους. Το 2006, όταν ένας σεισμός μεγέθους 6,3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ χτύπησε την Ινδονησία, το υπόγειο μάγμα βρήκε διέξοδο από μια γεώτρηση φυσικού αερίου, η οποία έφτανε στα 3 χιλιόμετρα βάθος. Και η γεώτρηση έγινε ηφαίστειο, το οποίο σκότωσε 20 ανθρώπους και άφησε πίσω του 40.000 άστεγους...

Οι επιστήμονες ακόμη διαφωνούν εάν η ηφαιστειακή έκρηξη προκλήθηκε από το σεισμό ή από την ανθρώπινη δραστηριότητα.