Γονική αποξένωση και ψευδείς κατηγορίες

Στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι 22 εκατομμύρια παιδιά και γονείς υποφέρουν από τη γονική αποξένωση αλλά κι εκατομμύρια οικογένειες σε όλο στον κόσμο (Harman et al, 2016b). Στην Αυστραλία, η γονική αποξένωση έχει αναγνωριστεί από τη δικαιοσύνη ως μορφή ενδοοικογενειακής βίας (Federal Circuit Court of Australia, 2015). Στη Βραζιλία το 2010 εφαρμόστηκε η ποινικοποίηση της γονικής αποξένωσης (Βrazilian Low No. 12 318, 2010). Χαρακτηριστικά οι ερευνητές έχουν αναφερθεί στους όρους «βάναυση μεταχείριση», «παιδική κακοποίηση» «σοβαρό θέμα παιδικής προστασίας», «με σοβαρές/δριμείς και μακροχρόνιες επιπτώσεις» στο παιδί (Harman, Kruk, 2018). Πρόκειται για μορφή γονεκτομής (parentectomy) ή απομάκρυνσης ή απάλειψης του γονέα-στόχου από τη ζωή των παιδιών του (Summers & Summers, 2006).

Παρόλο που η γονική αποξένωση δεν αναφέρεται στα εγχειρίδια της ψυχιατρικής ως επίσημη ψυχική διαταραχή, ωστόσο, υπάρχει πλούσια έρευνα και αρθρογραφία (πάνω από 2700 μελέτες, έρευνες, άρθρα σε βιβλία) που τεκμηριώνει την ύπαρξη της. Υπάρχουν διαχρονικές, σοβαρές μελέτες και έρευνες ( R.A. Gardner (1987a, 1992a. 1998), Turkat (2002), Baker (2005, 2006,a,b,2007,2011,2016) Harman et al (2016, a,b,, 2018), Bernet et al(2016) (Johnston et al, (2005), Lonardos (2013), Saini (2016), Templar(2017), Warshak (2015a,2010, 2013) που τεκμηριώνουν επιστημονικά τη διαταραχή της γονικής αποξένωσης. Ωστόσο, ο κορυφαίος ερευνητής, καθηγητής ψυχολογίας Warshak (2015a) επισημαίνει και εξηγεί ότι μπορεί να μην συμπεριλαμβάνεται η διαταραχή υπό αυτό τον όρο «γονική αποξένωση» στα διαγνωστικά εγχειρίδια ψυχιατρικής (DSM-V), αλλά περιγράφεται υπό άλλους όρους. Συγκεκριμένα, στο DSM-V, στο κεφάλαιο “Προβλήματα σχέσεων” και κάτω από την υποκεφαλίδα "Προβλήματα Σχετικά με την Οικογενειακή Ανατροφή", αναφέρονται δύο διαγνωστικά κριτήρια που περιγράφουν τη γονική αποξένωση. Το πρώτο κριτήριο είναι το V61.20 (Προβλήματα στις σχέσεις γονέα-παιδιού), όπου περιγράφει ότι το πρόβλημα της σχέσης γονέα-παιδιού σχετίζεται με διαταραγμένη λειτουργία σε συμπεριφορικό, γνωστικό και συναισθηματικό επίπεδο (περιγράφει τη σχέση του αποξενωμένου παιδιού με τον απορριφθέντα γονέα). Το δεύτερο κριτήριο είναι το V61.29: CAPRD (Child Affected by Parental Relationship Distress.). Αυτό το κριτήριο αναφέρεται στην επίδραση της δυσφορίας στις γονικές σχέσεις στον ψυχισμό του παιδιού (υψηλά επίπεδα συγκρούσεων, δυσφορίας και υποτίμησης). Η περιγραφή σχετικά με τα γνωστικά, συναισθηματικά και συμπεριφορικά προβλήματα των παιδιών που αναίτια απορρίπτουν τον ένα γονέα, στη σκιά της υποτίμησης του από τον άλλο γονέα, σαφώς ταιριάζει με την γονική αποξένωση.

Στην Ελλάδα παρατηρείται σε υψηλό ποσοστό η γονική αποξένωση ως απόρροια της αποκλειστικής επιμέλειας που στη συντριπτική της πλειοψηφία δίδεται μόνον στον έναν γονιό (μητέρα) κι ο άλλος γονέας (πατέρας) περιορίζεται σε ελάχιστες ημέρες ή και ώρες επικοινωνίας το μήνα με αποτέλεσμα να δημιουργείται πρόσφορο έδαφος για γονική αποξένωση.

Τα κύρια ευρήματα μίας πρόσφατης ελληνικής μελέτης (Καλαιτζάκης, 2020), στην οποία συμμετείχαν 247 άτομα, ήταν:

Μόνο 3,8% των παιδιών έχουν την προτεινόμενη -από τη σύγχρονη επιστημονική βιβλιογραφία- επικοινωνία και με τους δύο γονείς (κατ’ ελάχιστο 35% του χρόνου με καθένα). Το γεγονός αυτό αποτελεί εγγενής αδυναμία του δικαστικού συστήματος στην Ελλάδα δημιουργώντας προϋποθέσεις γονικής αποξένωσης.

Ένα στα δέκα παιδιά δεν έχει καμία επικοινωνία με τον πατέρα του και το 1/3 των περιπτώσεων το παιδί συχνά δεν θέλει να δει τον στοχοποιημένο γονέα λόγω του αποξενωτή γονέα. Η μεταβολή του τόπου κατοικίας του παιδιού, η παράλειψη ενημέρωσης του μη έχοντος την επιμέλεια γονέα, η μη τήρηση δικαστικών αποφάσεων επικοινωνίας αποτελούν πολύ συχνές τακτικές αποξένωσης.

Στο 60% των περιπτώσεων ο ένας γονέας προσπαθεί να στρέψει τις αρχές ενάντια στον στοχοποιημένο γονέα. Οι ψευδείς κατηγορίες ενδοοικογενειακής βίας, κυρίως σωματικής και ψυχολογικής, με αναφερόμενο θύμα το παιδί ή/και το γονέα, είναι εξαιρετικά συχνές. Στο 81% των περιπτώσεων ένας δικηγόρος συμμετέχει άμεσα ή έμμεσα στην αποξένωση/ψευδείς κατηγορίες, γεγονός που εγείρει δεοντολογικά θέματα στην άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος.

Στο 93% των περιπτώσεων το περιβάλλον του αποξενωτή συμμετέχει στην αποξένωση/ψευδείς κατηγορίες. Επιπλέον, σπάνια αναφέρονται σοβαρές συνέπειες για τον αποξενωτή γονέα, παρά το γεγονός ότι σε σημαντικό ποσοστό υπάρχουν στοιχεία που τεκμηριώνουν, έμμεσα ή άμεσα τις συμπεριφορές αποξένωσης και τις ψευδείς κατηγορίες. Αυτό θέτει προ των ευθυνών του, μεταξύ άλλων, το δικαστικό σύστημα.

Οι συνέπειες για τον στοχοποιημένο γονέα είναι πολλαπλές και καταστροφικές, ιδίως αναφορικά με τη σχέση με τα παιδιά του, την οικονομική του κατάσταση, την ευεξία και σωματική του υγεία, την εμπιστοσύνη προς τις αρχές και τρίτους. Σημαντικές ή καταστροφικές είναι πολύ συχνά και οι συνέπειες για την ευεξία και την εκπαίδευση των παιδιών. Το 8,5% των στοχοποιημένων γονέων έχει αυτοκτονικές σκέψεις και 2% έχουν διαπράξει απόπειρα αυτοκτονίας , το 3,2% των εμπλεκομένων παιδιών έχει αυτοκτονικές σκέψεις. Τα ευρήματα της έρευνας αυτής παρουσιάζουν αξιοσημείωτες ομοιότητες με αντίστοιχες έρευνες συλλόγων γονέων στο εξωτερικό όπως στη Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Οι συμπεριφορές γονικής αποξένωσης και οι ψευδείς κατηγορίες είναι φαινόμενα που δε περιορίζονται σε εθνικά σύνορα.

Για να εξηγήσουμε την γονική αποξένωση, θα πρέπει να ερμηνεύσουμε κάτω υπό ποιες ψυχολογικές διεργασίες αναπτύσσεται και εξελίσσεται. Το διαζύγιο προκαλεί ισχυρή ψυχική ταλάντωση στο παιδί και συνιστά ψυχικό τραύμα όπως αποδεικνύεται από το σύνολο των ερευνών. Το παιδί βιώνει αναπάντεχα τον φυσικό αποχωρισμό των γονέων του και ταυτόχρονα την αλλαγή τόπου και χρόνου στην σχέση του με τον απομακρυσμένο γονέα. Το ίδιο το παιδί καθώς οι έννοιες διαζύγιο, επιμέλεια, επικοινωνία είναι δυσνόητες και δεν κατανοεί την αναγκαιότητα τους, βιώνει την αποχώρηση του γονέα που φεύγει ως απώλεια (αντίστοιχη με εκείνη του θανάτου), νιώθει εγκατάλειψη, απόρριψη, και κατακλύζεται από συναισθήματα ενοχής αφού δεν μπορεί να εξηγήσει την όλη κατάσταση αποδίδει στον εαυτό του την ευθύνη της αποχώρησης του γονέα. Παιδί και απομακρυσμένος γονέας υποβάλλονται σε ένα νέο ψυχοσυναισθηματικό κόσμο με κώδικες πλέον την απουσία και την απόσταση. Αιφνίδια, στερούνται εμπειρίες οικειότητας, εγγύτητας, θαλπωρής, επικοινωνιακής αλληλεπίδρασης, φροντίδας και δέσμευσης. Πρόκειται για βιώματα ανατροπής, αναπάντεχα για τον ψυχικό κόσμο του ανήλικου αφού ο καθημερινός γονέας μετατρέπεται σε απομακρυσμένο πρόσωπο-επισκέπτη. Το παιδί γίνεται συναισθηματικά ευάλωτο όχι τόσο εξαιτίας του χωρισμού τους όσο, κυρίως, εξαιτίας του «παράλληλου διαζυγίου» εκείνου που αναγκάζεται να «προσυπογράψει» ότι δεν θα ζήσει με τον γονέα που τυπικά αποχωρεί. Για να αντέξει ο παιδικός ψυχισμός αυτή τον βαθιά ψυχικό πόνο από-επενδύει τα συναισθήματα που έτρεφε για τον απομακρυσμένο γονέα και δομεί ένα είδος «συναισθηματικού τείχους» ως προς την εσωτερίκευσή του. Τα παιδιά βρίσκονται σε διεργασία σύγκρουσης επιθυμίας –αποφυγής για να μην νιώσουν ψυχικό πόνο. Σε αυτό το επίμαχο χρονικό διάστημα όπου αλλάζουν κατακλυσμιαία συνήθειες, συμπεριφορές, ρόλοι και συναισθήματα, ελλοχεύει ο κίνδυνος το παιδί που θα διαβιεί με τον γονέα που έχει την επιμέλεια, να απομακρυνθεί ψυχολογικά και συναισθηματικά από τον γονέα που τυπικά αποχωρεί (McAdams, 1988, White, 1990).

Σύμφωνα με τη Dr Susan Heitler (2019), η διαδικασία αποξένωσης αρχίζει με την σταδιακή ενστάλαξη αρνητικών απόψεων και συναισθημάτων στο παιδί από τον αποξενωτή γονέα για τον αποξενωμένο γονέα και όσο η γονική αποξένωση επιδεινώνεται, τόσο το παιδί ενεργεί με αυξανόμενη εχθρότητα έναντι του στοχοποιημένου γονέα, αρνούμενο

Τελικά οποιαδήποτε επαφή κι επικοινωνία μαζί του. Πείθει το παιδί να νιώθει μίσος, τρόμο, στην ιδέα να αλληλοεπιδράσει ξανά με τον στοχοποιημένο γονέα, εμποδίζοντας την επικοινωνία, έτσι ώστε το παιδί να εξαρτάται πλήρως από τον αποξενωτή. Ο αποξενωτής γονέας ουσιαστικά απάγει το παιδί, ψυχολογικά και σωματικά.

Το παιδί έχει αλλοιώσει σταδιακά το κύρος του αποξενωμένου-στοχοποιημένου γονέα με βάση ανυπόστατες κατηγορίες, προθέσεις και πληροφορίες για εκείνον, εσωτερικεύοντας μια ψευδή, αρνητική εικόνα με την οποία φυσικά αρνείται να ταυτίζεται πλέον. Το σύνδρομο της γονικής αποξένωσης αποδίδεται στην μετάθεση της επιθετικότητας, που συνεπάγεται ένα συγκρουσιακό διαζύγιο, στα παιδιά και σε έναν συνδυασμό του Συνδρόμου της Στοκχόλμης (το παιδί αισθάνεται όμηρος του αποξενωτή γονέα και υιοθετεί τις συμπεριφορές που του υπαγορεύει, για να μην αντιμετωπίσει την οργή του) και του φαινομένου των ”Ψευδών Αναμνήσεων (σύμφωνα με το οποίο η εικόνα του απόντος γονέα σταδιακά αλλοιώνεται και αντικαθίσταται από μνήμες, που σπάνια αντιστοιχούν στην πραγματικότητα (Gardner, 1987).

1. Η εκστρατεία της υποτίμησης (Το παιδί κακολογεί τον αποξενωμένο γονέα με άσχημη γλώσσα και έντονη αντιθετική συμπεριφορά).
2. Η επιπόλαια αιτιολογία αποξένωσης (Το παιδί προσφέρει αδύναμους, παράλογους ή επιπόλαιους λόγους για το θυμό του και για την άρνηση επικοινωνίας).
3. Η έλλειψη αμφιθυμίας (Το παιδί εκφράζει σιγουριά για τον εαυτό του και δεν αμφιταλαντεύεται ποτέ όσον αφορά τα συναισθήματά του προς τον αποξενωμένο γονέα. Δεν παρουσιάζει (εξωτερικά) συναισθήματα σε σύγχυση, παρά μόνο το αρνητικό – μίσος).

4.Το ανεξάρτητο στοχαστικό φαινόμενο (το παιδί αναφέρει ότι από μόνο του σκέφτηκε τις ιδέες της δυσφήμισης του γονέα και ισχυρίζεται ότι κανείς δεν του είπε τι να κάνει).

5. Η αυτόματη / ανακλαστική υποστήριξη (Υποστηρίζει και αισθάνεται την ανάγκη να προστατεύσει τον αποξενωτή γονέα).
6. Η έλλειψη ενοχής (Το παιδί δεν παρουσιάζει ενοχή και δεν έχει εν συναίσθηση για τη σκληρότητά του προς τον αποξενωμένο γονέα).
7. Δανεικά σενάρια (Το παιδί χρησιμοποιεί σενάρια ή περιγράφει έντονα καταστάσεις που δεν θα μπορούσε το ίδιο να έχει βιώσει και συνήθως αντιστοιχούν στα λόγια του αποξενωτή γονέα).
8. Διάχυση της εχθρότητας (Η εχθρότητα διαχέεται σε φίλους ή και σε ολόκληρη την οικογένεια του αποξενωμένου γονέα).

Οι αποξενωτές ενδέχεται επίσης να κάνουν ψευδείς κατηγορίες για σεξουαλική ή σωματική κακοποίηση εναντίον του στοχοποιημένου γονέα με σκοπό να τον καταστρέψουν και να τον «εξαφανίσουν» από τη ζωή του παιδιού. Σε αυτή τη φάση δημιουργούνται νέες συμμαχίες που υπηρετούν την πίστη του παιδιού στο γάμο ή την υπεράσπιση και διάσωση ενός γονέα με τον οποίο ταυτίζεται το παιδί και τον οποίο θεωρεί λανθασμένα ως θύμα. Τέτοιες συμμαχίες συμβαίνουν συχνά μεταξύ του παιδιού προεφηβικής ηλικίας και του γονέα που αντιτίθεται στο διαζύγιο. Οι νέες συμμαχίες εξυπηρετούν διάφορες ψυχολογικές ανάγκες γονέων και παιδιών (την ανακούφιση της μοναξιάς, ως ισχυρό αντίδοτο στο μεγάλο ψυχικό πόνο από την απόρριψη και το αίσθημα αβοήθητου (Roseby & Johnston, 1998). Οι ισχυρότερες συμμαχίες συμβαίνουν στις ηλικίες 9-12 όπου παρατηρούνται πολωμένες απόψεις των παιδιών. Η ομολογούμενη ατζέντα των συμμαχιών είναι πιθανώς η αποκατάσταση του γάμου που απέτυχε, η κρυφή ατζέντα είναι η εκδίκηση (Κολλαϊτης, 2009). Υπάρχουν γονείς που αποξενώνουν που μπορεί να περιμένουν επί χρόνια μέχρι να φτάσουν τα παιδιά σε αυτή την ηλικία με στόχο να τα κατευθύνουν σε καταστροφικές πράξεις και να αρχίσουν περισσότερες δικαστικές διώξεις (Dunn, O’ Connor & Cheng, 2005).

Τις τελευταίες δεκαετίες, παρατηρούμε στην καθημερινή κλινική παιδοψυχιατρική πρακτική τα διαρκώς αυξανόμενα αιτήματα χωρισμένων κυρίως γονέων (συνήθως μητέρων) για σεξουαλική (ή/και σωματική) κακοποίηση του παιδιού τους από τον άλλο γονέα (συνήθως πατέρα), συχνά στα πλαίσια διαφορών και συγκρούσεων για την επιμέλεια, επικοινωνία, διατροφή και άλλα θέματα που συνοδεύουν και ακολουθούν το διαζύγιο, γεγονός που προκύπτει και από τη διεθνή εμπειρία (Gonter et al, 2000). Σήμερα πια, ολοένα και περισσότερες τέτοιες περιπτώσεις παιδιών εξετάζονται επανειλημμένα και για πολλά χρόνια από διάφορες υπηρεσίες καθώς και από ιδιώτες ειδικούς ψυχικής υγείας, οι οποίοι στερούνται συχνά ειδικής γνώσης και εμπειρίας, διαδικασία που από μόνη της μπορεί να προκαλέσει κακοποίηση σε ένα παιδί και θέτει σε αμφιβολία την αξιοπιστία των ισχυρισμών του, ακόμα κι αν αυτοί είναι αληθινοί. Ένα μεγάλο ποσοστό αυτών των αιτημάτων αυτών, αφορούν ψευδείς κατηγορίες στα πλαίσια της γονικής αποξένωσης (Κολαίτης, 2009). Το φαινόμενο αυτό στη βιβλιογραφία είναι γνωστό ως «ισχυρισμοί για σεξουαλική κακοποίηση παιδιών στα πλαίσια συγκρουσιακών διαζυγίων» (Sexual Abuse Allegation in Divorse syndrome, SAID Syndrome (Blush & Ross, 1987. Gonter et al, 2000). Βεβαίως η μη τεκμηρίωση των ισχυρισμών δεν σημαίνει απαραίτητα ότι δεν έχει συμβεί σεξουαλική κακοποίηση ή ότι απαραίτητα υπάρχει πρόθεση, αφού μπορεί να έχουν παρεξηγηθεί λόγια ή συμπεριφορές των παιδιών (Meadow, 1995). Τα παιδιά στις περιπτώσεις αυτές χρησιμοποιούνται σαν πιόνια του ενός γονέα στην προσπάθειά του να πληγώσει ή ακόμα και να καταστρέψει τον άλλο γονέα και πρώην σύζυγο. Οι ισχυρισμοί κακοποίησης, ακόμα και αν αποδειχθούν ψεύτικοι, μπορεί να έχουν βλαπτική επίδραση στη ζωή ενός ανθρώπου, καθώς και του παιδιού του (Κολαϊτης, 2009). Συνήθως οι καταγγέλλοντες αποξενωτές γονείς είναι συναισθηματικά ασταθείς, με μια έντονη αίσθηση ιδιοκτησίας του παιδιού και μιας βαθιάς ανάγκης για έλεγχο. Επίσης συχνά παρατηρείται και διαταραχή της προσωπικότητας (Μεταιχμιακή, Ναρκισσιστική, Οιστριονική). Άτομα με διαταραχή προσωπικότητας οριακού τύπου τυπικά παραμορφώνουν, υπερβάλλουν, περνούν τα λόγια τους σε πράξεις και συχνά ψάχνουν και καταφεύγουν σε ειδικούς με στόχο να συνεργαστούν με τις δικές τους παραληρητικές ιδέες (Summers &Summers, 2006). Χρησιμοποιώντας το παιδί ως εργαλείο στόχος του αποξενωτή είναι να καταστρέψει τον στοχοποιημένο γονέα. Τα παιδιά εκτίθενται σε επαναλαμβανόμενες εκτιμήσεις καθώς, παρόλο που διαπιστώνονται οι ψευδείς ισχυρισμοί, οι αποξενωτές επανέρχονται εκ νέου με νέες πιο σκληρές κατηγορίες. Επιπλέον, παρόλο που κάνουν παράνομη πράξη δεν τυγχάνουν τιμωρίας. Οι αποξενωμένοι γονείς αλλά και το παιδί διέρχονται σε μία ψυχοφθόρο κι επίπονη δοκιμασία και συχνά καταστρέφεται για πάντα η γονική σχέση παιδιού και αποξενωμένου γονέα. Συχνά, οι συμπεριφορές αυτές ενισχύονται από κακούς συμβούλους του αποξενωτή γονέα που προτείνεται ως τρόπος καταστροφής του. Κι ενώ κακοποιούν το παιδί συνεχίζουν να έχουν την επιμέλεια και τη φροντίδα του με αποτέλεσμα το παιδί να ζει σε ένα νοσηρό περιβάλλον με το θύτη του. Χρειάζεται οι ειδικοί της ψυχικής υγείας αλλά και άλλοι επιστήμονες που ασχολούνται με παιδιά να αναγνωρίζουν αυτά τα φαινόμενα τόσο της γονικής αποξένωσης όσο και των ψευδών κατηγοριών και να παρεμβαίνουν προστατεύοντας το παιδί. Τα παιδιά που ανατρέφονται σε ένα περιβάλλον γονικής αποξένωσης και που εργαλειοποιούνται από τον γονέα επιμελητή αντιμετωπίζουν σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα όπως κατάθλιψη, άγχος, δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις (Warshak, 2015a).

Σύμφωνα Dr. Dalia Erel (2019), οι περιπτώσεις γονεϊκής αποξένωσης είναι μοναδικές στο ότι αυτά τα παιδιά ζουν σε κατάσταση υψηλού συναισθηματικού κινδύνου. Ζουν σε μια εμπόλεμη ζώνη, έχοντας παρασυρθεί από τον αποξενωτή γονέα στη σύγκρουση των γονιών τους και έπειτα πείστηκαν από τον αποξενωτή γονέα να συμμαχήσουν μαζί του στη μεταχείριση του άλλου ως εχθρού. Έχουν προταθεί διάφορα θεραπευτικά προγράμματα για το παιδί και τους αποξενωτές γονείς, τα πιο δημοφιλή είναι του Warshak (2010) Family Bridges Program.

Οι ρυθμίσεις Συνεπιμέλειας μπορούν επιτυχώς να καταπολεμήσουν τις προσπάθειες γονικής αποξένωσης επειδή διασφαλίζουν ότι τα παιδιά μπορούν άμεσα να εκτιμήσουν τη συμπεριφορά και των δύο γονέων, αναγνωρίζοντας μόνα τους τις ανακολουθίες ανάμεσα στα πραγματικά χαρακτηριστικά ενός γονέα και σε εκείνα που περιγράφει ο αποξενωτής γονέας(Braver & Lamb,2018). Η κοινή ανατροφή τείνει να προλαμβάνει την αποξένωση κι όταν υπάρχουν προσπάθειες ενοποίησης με τον απορριφθέντα γονέα, είναι σημαντικές για την ευημερία του παιδιού (Warshak,2002).

H συνεπιμέλεια με ίσο χρόνο κι εναλλασσόμενη κατοικία προτείνεται διεθνώς ως μέσο πρόληψης της γονικής αποξένωσης και τον τραυματικών και καταστροφικών συνεπειών της στην ψυχική υγεία του παιδιού.

H Μαρία Καπερώνη είναι κλινικός ψυχολόγος Παιδιών και Εφήβων, ΜSc ΑΠΘ, EuroPsy (European Certificate in Clinical & Health Psychology) ΓΝΘ Ιπποκράτειο-Παιδοψυχιατρικό Τμήμα

--------------------

Βιβλιογραφία

Baker, A. J. L. (2005). The long-term effects of parental alienation: A qualitative research study. The American Journal of Family Therapy, 33, 289–302. http://dx.doi.org/10.1080/01926180590962129

Baker, A. J. L. (2006a). Patterns of parental alienation syndrome: A qualitative study of adults who were alienated from a parent as a child. The American Journal of Family Therapy, 34, 63–78. http://dx.doi.org/ 10.1080/01926180500301444

Baker, A. J. L. (2006b). The power of stories/stories about power: Why therapists and clients should read stories about the parental alienation syndrome. The American Journal of Family Therapy, 34, 191–203. http://dx.doi.org/10.1080/01926180600550486

Baker, A. L. (2007). Adult children of parental alienation syndrome: Breaking the ties that bind. New York, NY: Norton & Co.

Baker, A. J. L., & Chambers, J. (2011). Adult recall of childhood exposure to parental conflict: Unpacking the black box of parental alienation. Journal of Divorce & Remarriage, 52, 55–76. http://dx.doi.org/10.1080/ 10502556.2011.534396

Baker, A. J. L., & Darnall, D. (2006). Behaviors and strategies of parental alienation: A survey of parental experiences. Journal of Divorce & Remarriage, 45, 97–124. http://dx.doi.org/10.1300/J087v45n01_06

Baker, A. J. L., & Eichler, A. (2016). The linkage between parental alienation behaviors and child alienation. Journal of Divorce & Remarriage, 57, 475–484. http://dx.doi.org/10.1080/10502556.2016.1220285

Bernet, W., Wamboldt, M. Z., & Narrow, W. E. (2016). Child affected by parental relationship distress. Child & Adolescent Psychiatry, 55, 571– 579. http://dx.doi.org/10.1016/j.jaac.2016.04.018

Blush, G. L., & Ross, K. L. (1987). Sexual allegations in divorce: The SAID syndrome. Conciliation Courts Review, 25(1).

Brazilian Law No. 21 318. (2010). Law in Portuguese. Retrieved from http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/_Ato2007-2010/2010/Lei/L12318.htm.

Braver L. S., Lamb. E. M. (2018). Shared Parenting After Parental Separation: The Views of 12 Experts Journal of Divorce & Remarriage, 59, 372-387

Dunn J, O'Connor TG, Cheng H. (2005). Children's responses to conflict between their different parents: mothers, stepfathers, non-resident fathers, and non-resident stepmothers. J Clin Child Adolesc Psychol , 34 (2): 223-234

Erel, D.(2019).Severe Parental Alienation: A Mental Health Emergency https://www.psychologytoday.com/intl/blog/resolution-not-conflict/201910/severe-parental-alienation-mental-health-emergency

Gardner, R.A. (1987a).The Parental Alienation Syndrome and the Differentiation Between Fabricated and Genuine Child Sex Abuse. Cresskill, NJ:Creative Therapeutics, Inc

Gardner, R.A. (1992a). The Parental Alienation Syndrome: A Guide for Mental Health and Legal Professionals. Cresskill, NJ:Creative Therapeutics, Inc.

Gardner, R.A. (1998). The Parental Alienation Syndrome, Second Edition. Cresskill, New Jersey:Creative Therapeutics, Inc

Gónter M, du Bois R, Eichner E, Rφcker D, Boos R, Klosinski G, Deberding E. (2000) Allegations of sexual abuse in child custody disputes. Med Law, , 19: 4

Harman, J. J., Kruk, E., Hines, A.D. (2018). Parental Alienating Behaviors: An Unacknowledged Form of Family Violence. Psychological Bulletin 144 (12), 1275–1299 http://dx.doi.org/10.1037/bul0000175

Harman, J. J., & Biringen, Z. (2016). Parents acting badly: How institutions and societies promote the alienation of children from their loving families. Fort Collins: Colorado Parental Alienation Project, LLC.

Harman, J. J., & Biringen, Z. (2018). [Transcripts from interviews with parents targeted by parental alienating behaviors]. Unpublished raw data.

Harman, J. J., Biringen, Z., Ratajack, E. M., Outland, P. L., & Kraus, A. (2016a). Parents behaving badly: Gender biases in the perception of parental alienating behaviors. Journal of Family Psychology, 30, 866– 874. http://dx.doi.org/10.1037/fam0000232

Harman, J. J., Leder-Elder, S., & Biringen, Z. (2016b). Prevalence of parental alienation drawn from a representative poll. Children and Youth Services Review, 66, 62–66. http://dx.doi.org/10.1016/j.childyouth.2016

Heitler, S. (2019). Severe Parental Alienation: A Mental Health Emergency https://www.psychologytoday.com/intl/blog/resolution-not-conflict/201910/severe-parental-alienation-mental-health-emergency

Johnston, J. R., Walters, M. G., & Olesen, N. W. (2005). The psychological functioning of alienated children in custody disputing families: An exploratory study. The American Journal of Forensic Psychology, 23, 39–64

Καλαϊτζάκης, Ε. (2020). Συμπεριφορές Γονικής Αποξενωσης. Σύγχρονη Κοινωνία Εκπαίδευση και Ψυχική Υγεία" Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 3-5 Ιουλίου 2020 (σελ 48 στο πρόγραμμα του συνεδρίου)

Κολαϊτης, Γ. (2009). Συγκρουσιακά διαζύγια: τα παιδιά του Αρμαγεδώνα. Εγκέφαλος 2009, 46(4), 159-163.

Lorandos, D., Bernet, W., & Sauber, R. S. (Eds.). (2013). Parental alienation: The handbook for mental health and legal professionals. Springfield, IL: Charles C. Thomas, Ltd

Lorandos, D. (2013). Parental alienation and North American law. In D. Lorandos, W. Bernet, & S. R. Sauber (Eds.), Parental alienation: The handbook for mental health and legal professionals (pp. 348–424). Springfield, IL: Charles C. Thomas, Ltd

McAdams, D. P. (1988). Personal needs and personal relationships. In S. Duck, D. F. Hay, S. E. Hobfoll, W. Ickes, & B. M. Montgomery (Eds.), Handbook of personal relationships: Theory, research and interventions (p. 7–22). John Wiley & Sons

Meadow R. (1995). What is and what is not "Munchausen syndrome by proxy"? Arch Diseas Childhood, 72, 534-538

Roseby V, Johnston JR. (1998).Children of Armageddon. Common developmental threats in high conflict divorcing families. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am, , 7 (2), 295-309

Saini, M., Johnston, J. R., Fidler, B. J., & Bala, N. (2016). Empirical studies of alienation. In L. M. Drozd, M. Saini, & N. Olesen (Eds.), Parenting plan evaluations: Applied research for the family court (2nd ed., pp. 374–430). New York, NY: Oxford University Press. http://dx .doi.org/10.1093/med:psych/9780199396580.003.0013

Summers CC, Summers DM. (2006). Parentectomy in the crossfire. Am J Fam Ther, 34 (3), 243-261, http://www.deltabravo.net/custody/falseacc2.php

Templar, K., Matthewson, M., Haines, J., & Cox, G. (2017). Recommendations for best practice in response to parental alienation: Findings from a systematic review. Journal of Family Therapy, 39, 103–122. http://dx .doi.org/10.1111/1467-6427.12137

Turkat, I. (2002), Parental Alienation Syndrome: A Review of Critical Issues J. Am. Acad. Matrimonial Law. 131, (2002-2003)

Warshak, R. (2002). Divorce poison: How to protect your family from bad-mouthing and brainwashing. New York, NY: Morrow.

Warshak, R. A. (2010). Family bridges: Using insights from social science to reconnect parents and alienated children. Family Court Review, 48, 48–80. http://dx.doi.org/10.1111/j.1744-1617.2009.01288.x

Warshak, R. A. (2013). Severe cases of parental alienation. In D. Lorandos, W. Bernet, & S. R. Sauber (Eds.), Parental alienation: The handbook for mental health and legal professionals (pp. 125–162). Springfield, IL: Charles C. Thomas, Ltd.

Warshak, R. (2015a). Parental alienation: Overview, management, intervention and practice tips. Journal of the American Academy of Matrimonial Lawyers, 28, 181–248

White, K. L. (1990). Determinants of Divorce: A Review of Research in the Eighties Journal of Marriage and Family pp. 904-912 (9 pages)