Ναγκόρνο Καραμπάχ: Γιατί αυτός ο πόλεμος αφορά πολύ την Ευρώπη

Και αυτή τη φορά το πρόβλημα ξαναεμφανίζεται σε χειρότερη μορφή αφού έχουμε ανάμιξη της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, πολύ πιο βαρύ και σύγχρονο οπλισμό στις δύο πλευρές και μεταφορά μισθοφόρων από τη Συρία όπως μεταδίδουν πολλά και έγκριτα διεθνή μέσα.

Τις τελευταίες μέρες πολλά δημοσιεύματα έχουν κάνει μια αναδρομή στο ιστορικό της σύγκρουσης στο Καραμπάχ που τελείωσε τυπικά το 1994 αλλά από τότε οι εχθροπραξίες επαναλαμβάνονται κατά διαστήματα παρά το γεγονός ότι η διπλωματική διαδικασία είναι σε εξέλιξη –τυπικά και μόνο τα τελευταία χρόνια – με τη Ρωσία να έχει μεν ισότιμο ρόλο στην ομάδα του Μινσκ που τρέχει τις διαπραγματεύσεις αλλά να έχει στην ουσία τον πρώτο λόγο στην κρίση καθώς διατηρεί σημαντικές οικονομικές και όχι μόνο, σχέσεις και με τις δύο εμπλεκόμενες χώρες, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν.

Με λίγα λόγια, όταν πουν οι Ρώσοι –ουσιαστικά και παρασκηνιακά και όχι με ανέξοδες δηλώσεις- «σταματήστε», θα σταματήσουν, όπως συνέβη και το 2016.
Πριν όμως δούμε τα διαφορετικά χαρακτηριστικά της νέας σύγκρουσης, της πιο σοβαρής από τη δεκαετία του ΄90, ας κάνουμε και εμείς μια σύντομη ιστορική αναδρομή.

Ιστορική αναδρομή

Το Ναγκόρνο Καραμπάχ ήταν πάντα αυτόνομη περιοχή τους τελευταίους αιώνες είτε ως κομμάτι του Ιράν είτε της Ρωσικής αυτοκρατορίας είτε της Σοβιετικής Ένωσης.
Στην περιοχή έγιναν αρκετοί πόλεμοι στη σύγχρονη εποχή με βασικότερους τους ρωσοπερσικούς πολέμους από το 1804 έως το 1813, όταν και το Καραμπάχ παραχωρήθηκε από το Ιράν στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Η περιοχή είχε αρμενικό πληθυσμό σε ποσοστό τουλάχιστον 90%. Ονομάζεται Ναγκόρνο (άνω) Καραμπάχ, γιατί το Καραμπάχ ήταν μια πολύ μεγαλύτερη περιοχή στο παρελθόν που αν τη βάλουμε σήμερα στο χάρτη καταλάμβανε και ένα μεγάλο μέρος της σημερινής νότιας Αρμενίας και ένα κομμάτι του Αζερμπαϊτζάν.

Σοβιετική Ένωση

Οι σύγχρονες περιπέτειές του για να μην πάμε αρκετά παλιά ξεκινούν το 1923 όταν ο Στάλιν, προκειμένου να ικανοποιήσει τον Κεμάλ Ατατούρκ που δεν ήθελε ισχυρή Αρμενία, παραχώρησε το Καραμπάχ με μια άκυρη νομότυπα διαδικασία όπως αποδείχθηκε, στο Αζερμπαϊτζάν. Αυτό βέβαια εξυπηρετούσε και την πολιτική του διαίρει και βασίλευε του Στάλιν που τον βόλευε να αλλοιώσει πληθυσμιακά τις σοβιετικές δημοκρατίες.

Παρά το γεγονός ότι είχε στην συντριπτική του πλειοψηφία αρμενικό χριστιανικό πληθυσμό και μιλούσε την αρμενική γλώσσα, το Καραμπάχ εντάχθηκε στο Αζερμπαϊτζάν, έχοντας μια σχετική αυτονομία. Το 1989 λίγο πριν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ξεσπούν οι πρώτες διαδηλώσεις κατά της Αζερικής κυριαρχίας που καταλήγουν σε ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ του αρμενικού πληθυσμού και του Αζερικού στρατού.

Με την πτώση της ΕΣΣΔ ο πόλεμος κλιμακώνεται και η Αρμενία υποστηρίζει πλέον ενεργά τον στρατό του Καραμπάχ. Το 1994, οι Αρμένιοι όχι μόνο είχαν συντρίψει του Αζέρους αλλά είχαν φτιάξει και μία ζώνη ασφαλείας γύρω από το Καραμπάχ που αντιστοιχούσε στο 14% των εδαφών του. Αυτή η ζώνη εξακολουθεί να ελέγχεται και σήμερα από το Καραμπάχ και είναι το σημείο όπου γίνονται οι πιο σφοδρές συγκρούσεις.

Το Ναγκόρνο Καραμπάχ ή Αρτσάχ όπως το αποκαλούν οι Αρμένιοι, είναι μια ντε φάκτο ανεξάρτητη χώρα στηριζόμενη όμως οικονομικά -ως νομισματική πολιτική- και πολιτικά από την Αρμενία. Επίσημα ωστόσο δεν είναι αναγνωρισμένη. Από τη διεθνή κοινότητα θεωρείται τμήμα του Αζερμπαϊτζάν που έχει αποσχισθεί όπως βρίσκονται σε μόνιμη εκκρεμότητα και άλλες περιοχές των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών (Οσετία, Αμπχαζία, Υπερδνειστερία) προς όφελος της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής.
Τι έχουμε όμως τώρα, 25 χρόνια μετά το τέλος του πολέμου και την πρώτη συμφωνία ανακωχής;

Ο ρόλος της Τουρκίας

Η Τουρκία επιχειρεί για μια ακόμη φορά να παίξει ρόλο σε μια περιοχή εκτός συνόρων της και στην περίπτωση του Ναγκόρνο Καραμπάχ πρώτη φορά επεμβαίνει τόσο απροκάλυπτα ζητώντας την απόσυρση των πολιτών του Καραμπάχ από τη γη τους «για να υπάρξει λύση». Μετά τη Συρία και τη Λιβύη η Τουρκία ανοίγει ένα ακόμη μέτωπο αυτή τη φορά στην Καύκασο, την πίσω αυλή της Ρωσίας που μέχρι τώρα κανένας δεν δοκίμαζε να τεστάρει τις ανοχές του Πούτιν.

Η Ρωσία του Πούτιν καθάρισε με συνοπτικές διαδικασίες τα αυτονομιστικά κινήματα σε Τσετσενία, Ινγκουσέτια, παραλίγο να φτάσει μέχρι την Τιφλίδα και να κρεμάσει τον Σαακασβίλι (αν δεν ήταν ο Νικολά Σαρκοζί να σώσει το κεφάλι του) όταν ο τελευταίος εισέβαλε στη Νότια Οσετία, πήρε την Κριμαία με συνοπτικές διαδικασίες και δημιούργησε μια ακόμη αποσχισθείσα περιοχή στην Ουκρανία, το Ντονμπάς. Τίποτα το περίεργο. Η Ρωσία στην περιοχή συμπεριφέρεται όπως συμπεριφέρονται οι μεγάλες δυνάμεις.

Με αυτή την προϊστορία προκαλεί πραγματικά προβληματισμό πως ο Ερντογάν δοκιμάζει να παίξει ρόλο στην κρίση του Καραμπάχ χωρίς να ρωτήσει τον Πούτιν. Εκτός αν τον ρώτησε και έχουμε μια συμφωνία που θα τη δούμε μπροστά μας στο μέλλον. Είναι όμως απίθανο θα θέλει η Ρωσία αν αφήσει χώρο για την Τουρκία σε μία τόσο ευαίσθητη περιοχή.

Ο ρωσικός παράγοντας

Μελετώντας τα διεθνή μέσα και σοβαρά κέντρα αναλύσεων καταλαβαίνουμε ότι ο πόλεμος στο Καραμπάχ αυτή τη στιγμή είναι κάτι πολύ περισσότερο από το ποιος θα πάρει τον έλεγχο σε ένα κομμάτι γης.

Η Ρωσία και η Αρμενία έχουν υπογράψει σύμφωνο αμυντικής συνεργασίας και η Ρωσία διατηρεί στο Γκιουρμί, την 102η στρατιωτική βάση με δύναμη 3.000 στρατιωτών με αποστολή τη φύλαξη των συνόρων Αρμενίας Τουρκίας αλλά και στο Γερεβάν. Σε περίπτωση που η Αρμενία δεχθεί επίθεση μπορεί να ζητήσει τη συνδρομή της Ρωσίας κάτι που θα φέρει σε δύσκολη θέση του Ρώσους, καθώς η Μόσχα διατηρεί πολύ καλές σχέσεις και με το Αζερμπαϊτζάν και έχει κατά καιρούς πουλήσει στρατιωτικό υλικό.

Θα ήθελαν οι Ρώσοι να φτάσουν τα πράγματα σε μια ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ των δύο χωρών με ανεξέλεγκτες συνέπειες; Προφανώς όχι, αλλά δεν είναι και εναντίον των συμφερόντων τους το να διατηρείται στην περιοχή μια ένταση που θα διαιωνίζει το καθεστώς ανασφάλειας.

Ούτε φυσικά οι Τούρκοι, ούτε η Ευρώπη θα ήθελαν να πάρει «φωτιά» ο Καύκασος· φυσικά ούτε και οι ΗΠΑ, οι οποίες προς το παρόν είναι απασχολημένες με άλλες περιοχές του πλανήτη και στην περίπτωση του Καυκάσου μόνο παρασκηνιακά μπορούν να λειτουργούν. Από την άλλη, όμως, οι παραπάνω θα ήθελαν να δουν να λύνονται τα προβλήματα στην περιοχή και να υπάρχει πολιτική σταθερότητα. Και γιατί αυτό; Γιατί η περιοχή είναι τόπος διέλευσης αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάν προς την Ευρώπη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα.

Ο στρατηγικός ρόλος των αγωγών ενέργειας

Σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από τα σύνορα Αρμενίας, Γεωργίας και Αζερμπαϊτζάν, περνούν οι αγωγοί πετρελαίου Μπακού Τσεϊχάν, ο αγωγός Μπακού Σούπσα και οι αγωγοί αερίου του Νότιο Καυκάσου, και θα περάσει και ο ΤΑP που θα φέρει αέριο στην Ευρώπη μέσω Ελλάδας και Αλβανίας.

Κάνουμε μια παρένθεση εδώ για να δούμε λίγα πράγματα από την πρόσφατη ιστορία. Ο ΤΑP ήταν μια μεγάλη νίκη των Αζέρων σε διπλωματικό επίπεδο και ένας από τους λόγους που η Αρμενία ενώ βρισκόταν κοντά στην Ευρώπη και ήθελε να διευρύνει τις σχέσεις της με την ΕΕ τελικά επέλεξε τη Ρωσία και το σύμφωνο τελωνειακής Ένωσης. Πριν μερικά χρόνια όταν είχαν φουντώσει οι προσπάθειες προσέγγισης Αρμενίας ΕΕ (ο τότε πρόεδρος του Ναγκόρνο Καραμπάχ, Μπάκο Σαχανιάν είχε πει κάποια στιγμή «Να γίνει το Καραμπάχ το ανατολικό σύνορο της Ευρώπης»).

Όμως τι γινόταν στο παρασκήνιο; Η Ευρώπη φιλοδοξούσε να γίνει το Αζερμπαϊτζάν από τους βασικούς τροφοδότες της σε ενέργεια για να απεγκλωβιστεί από το Ρωσικό πετρέλαιο και αέριο. Αυτό όμως ήταν δίκοπο μαχαίρι γιατί οι δρόμοι του αερίου και του πετρελαίου ελέγχονται από τη Ρωσία. Έτσι ξεκίνησε ένα τεράστιο λόμπι στην Ευρώπη για το επηρεασμό πολιτικών και παραγόντων που κάποιες φορές ξέφυγε από τον έλεγχο και είχαμε αποκαλύψεις για σοβαρά σκάνδαλα χρηματισμού με πολλά εκατομμύρια ευρώ να κάνουν το γύρω τις Ευρώπης. (δείτε εδώ παλιότερο ρεπορτάζ του CNN Greece)

Κάποια στιγμή οι γνωστός δικηγόρος Τζέφρι Ρόμπερτσον που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το θέμα της γενοκτονίας των Αρμενίων, σε μια διάσκεψη για τη γενοκτονία στις Βρυξέλλες (στην οποία προσωπικά ήμουν παρόν) εκείνη την εποχή –ουσιαστικά μια διάσκεψη για να φέρει πιο κοντά ΕΕ και Αρμενία- είχε πει: «Η Αρμενία έχει περισσότερους εχθρούς στην Ευρώπη παρά φίλους. Αν η ΕΕ χάσει την Αρμενία θα είναι πολύ κακό γιατί θα αλλάξει η ισορροπία δυνάμεων στον Καύκασο και οι Αρμένιοι δεν θα έχουν άλλη διέξοδο από το να πάνε για βοήθεια στη Ρωσία.»

Αυτά τα έλεγε ο Ρόμπερτσον το 2013 και η ιστορία τον δικαίωσε. Από τότε, το Αζερμπαϊτζάν ενίσχυε το στρατό του και το οπλοστάσιό του με γρήγορους ρυθμούς. Ο προϋπολογισμός του για αγορά όπλων ξεπερνά όλο τον προϋπολογισμό της Αρμενίας.

Στο Μπακού πιστεύουν ότι ο χρόνος λειτουργεί προς όφελός τους (από τότε το πίστευαν), σε οικονομία, όπλα, δημογραφικό. Αυτό σημάνει ότι κάποια στιγμή η Αρμενία θα δεχθεί συμβιβασμό εκτιμούσαν οι Αζέροι. Τι επιλογές είχαν λοιπόν οι Αρμένιοι βλέποντας την κατάσταση που διαμορφωνόταν γύρω τους; Να ζητήσουν να μπουν κάτω από την ομπρέλα της Ρωσίας όπως και έκαναν με την ανανέωση της αμυντικής συμφωνίας και με την προσχώρηση στην τελωνειακή ένωση. Μόνο οι Ευρωπαίοι γραφειοκράτες δεν το έβλεπαν τότε. Δεν έβλεπαν ότι το να επενδύεις στους Αζέρικους υδρογονάνθρακες χωρίς να υπολογίζεις την Αρμενία και το Καραμπάχ είναι δώρο άδωρο. Και κλείνουμε εδώ την παρένθεση.

Ο φόβος για γενικευμένη σύρραξη

Έχει λοιπόν κανείς την ψευδαίσθηση ότι σε περίπτωση γενικευμένης σύγκρουσης μεταξύ Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν, οι Αρμένιοι θα αφήσουν να ρέει το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο προς την Ευρώπη; Δεν πρόκειται να αφήσουν αγωγό για αγωγό όρθιο. Βέβαια και μόνο ο φόβος για κάτι τέτοιο κρατά χαμηλά τις εντάσεις αλλά το κλειδί το κρατά η Ρωσία και η Ευρώπη είναι απλώς παρατηρητής. Με αυτή ην έννοια οι Ρώσοι δεν έχουν κανένα συμφέρον να αφήσουν να υπάρξει πολιτική σταθερότητα και θα ανοιγοκλείνουν την κάνουλα της κρίσης όποτε θέλουν αυτοί.

Αναμφισβήτητα ο πόλεμος στο Καραμπάχ είναι αρκετά πολύπλοκος και είναι ίσως ευκολότερο να κάνει κανείς σενάρια από το να μαθαίνει τι πραγματικά γίνεται στα πεδία των μαχών και στα σύνορα των δύο χωρών.

Το Ναγκόρνο Καραμπάχ είχε χριστιανικό, αρμενικό πληθυσμό στη συντριπτική του πλειοψηφία τους τελευταίους αιώνες και παραχωρήθηκε όπως είπαμε και στην αρχή στο Αζερμπαϊτζάν, από τον Στάλιν.

Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης οι κάτοικοί του, που στην πλειοψηφία τους επαναλαμβάνουμε ήταν Αρμένιοι ζήτησαν απόσχιση και ακολούθησε ο πόλεμος. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης είναι αναμφισβήτητο, αλλά ο πόλεμος έχει πάντα θύματα και από τις δύο πλευρές. Στο Ναγκόρνο Καραμπάχ κατοικούσε και ένας μικρός αριθμός Αζέρων.

Μέχρι τότε οι δύο εθνότητες συνυπήρχαν στην περιοχή αλλά με τον πόλεμο, σε κάθε πόλεμο, οι πρώην γείτονες μπορεί να γίνουν εχθροί. Σίγουρα το μεγαλύτερη κομμάτι του αζέρικου πληθυσμού αναγκάστηκε να αφήσει τα πατρογονικά του εδάφη και σίγουρα και κάποιοι αρμένιοι που ζούσαν σε αζέρικα εδάφη που μέχρι πριν λίγο καιρό όλα ήταν κάτω από τη σκέπη της Σοβιετικής Ένωσης έφυγαν και αυτοί. Σε αυτούς τους ανθρώπους συνέβη ότι συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις στους άμαχους. Γίνονται πρόσφυγές.

Ο πόλεμος πάντα έχει θύματα και στην περίπτωση του Καραμπάχ και αθώα θύματα και από τις δύο πλευρές που δεν έπιασαν ποτέ στο χέρι τους όπλο. Αν ψάξει κανείς στο διαδίκτυο θα βρει πολλά άρθρα και ρεπορτάζ με μαρτυρίες ανθρώπων και από τις δύο πλευρές με τρομερές ιστορίες.

Δεν μπορεί φυσικά όλες να είναι αληθινές γιατί υπάρχει μεγάλος πόλεμος προπαγάνδας, μας δίνουν όμως αυτές οι ιστορίες ένα πλαίσιο γεγονότων.
Είναι όμως κατανοητό ότι αυτή η σύρραξη δεν θα τελειώσει εύκολα και αν τελειώσει θα είναι μόνο κατόπιν βούλησης μεγάλων δυνάμεων και μετά από οδυνηρούς συμβιβασμούς.