Ποιοι παράγοντες ευνόησαν την εξάπλωση του κορωνοϊού στην Ευρώπη

Τα κύρια κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά που αυξάνουν τη θνησιμότητα του Covid-19 σε μια περιφέρεια περιλαμβάνουν:

• Υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης
• Μεγάλο μέγεθος εταιρειών
• Μεγάλο μέγεθος νοικοκυριών
• Υψηλά ποσοστά ηλικιωμένων στο γενικό πληθυσμό
• Υψηλό ποσοστό ηλικιωμένων σε οίκους ευγηρίας
• Η διεθνής συνδεσιμότητα μιας περιοχής από την άποψη του εμπορίου
• Υψηλή οικονομική δυναμική της περιφέρειας
• Υψηλό ποσοστό αστικοποίησης και παρουσία μητρόπολης

Οι κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες είναι σημαντικοί, αλλά οι πολιτικές παίζουν μεγάλο ρόλο:

• Ανεπαρκής χρηματοδότηση της δημόσιας υγείας
• Οι περικοπές χρηματοδότησης της δημόσιας υγείας και οι πολιτικές ιδιωτικοποίησης οδήγησαν σε πρόωρη εφαρμογή του lockdown
• Χαμηλός αριθμός κλινών και γιατρών στα δημόσια νοσοκομεία
• Καθυστερημένη εφαρμογή πολιτικών για τον έλεγχο του Covid-19

Μηνύματα πολιτικής για το βραχυπρόθεσμο μέλλον:

• Επανεξέταση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης σε μεγάλες μητροπόλεις
• Άμεση οικονομική υποστήριξη των συστημάτων υγείας και τέλος των ιδιωτικοποιήσεων
• Εφαρμογή στρατηγικών περιορισμού της εξάπλωσης του ιού σε τοπικό επίπεδο, βασισμένων στο τρίπτυχο «ελέγχου, ανίχνευσης και απομόνωσης», θα μπορούσε να αυξήσει την αποτελεσματικότητα των πολιτικών
• Τα μέτρα αυτά πρέπει να εστιάζονται στην υψηλότερη προστασία των ηλικιωμένων και σε συχνότερους ελέγχους ατόμων που μετακινούνται σε διάφορες περιοχές.

Το νέο τοπίο του Covid-19

Ο νέος κορωνοϊός Covid-19, εμφανίστηκε στο παγκόσμιο προσκήνιο στις αρχές του 2020 και έχει ήδη επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή, που θα μπορούσαν να διαρκέσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, οι επιπτώσεις αυτές φαίνεται να είναι γεωγραφικά άνισες, καθώς όπως και με προηγούμενες πανδημίες, ο χώρος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιών, με τη γεωγραφική εγγύτητα να είναι βασική για την εξάπλωσή τους.

Το παρόν άρθρο, συνοψίζει τα ευρήματα πρόσφατης έρευνας σχετικά με τον αρχικό χωρικό αντίκτυπο της πανδημίας, εστιάζοντας στην περιφερειακή εξάπλωση του Covid-19 και στους υποκείμενους παράγοντές της, που δημοσιεύθηκε στο ακαδημαϊκό περιοδικό Regional Science Policy and Practice. Ολόκληρο το άρθρο μπορεί να διαβαστεί πατώντας εδώ.

Η ανθρωπότητα έχει δοκιμαστεί από σοβαρές πανδημίες, οι οποίες έχουν αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω κοινωνικοοικονομικών αναδιαρθρώσεων και αλλαγών στην ανθρώπινη συμπεριφορά, όπως η αλλαγή των προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης, η κλιματική αλλαγή, καθώς και η υποχρηματοδότηση και ιδιωτικοποίηση των συστημάτων υγείας. Η αστικοποίηση, είναι ένας άλλος σημαντικός παράγοντας για την εξάπλωση μιας μεταδοτικής νόσου, λόγω της αύξησης της πυκνότητας του πληθυσμού και των αστικών μετακινήσεων. Τέλος, η παγκοσμιοποίηση συνεπάγεται σημαντική αύξηση της κινητικότητας και της διεθνούς συνδεσιμότητας, ευνοώντας την ανάπτυξη πανδημιών.

Η γεωγραφική εξάπλωση του ιού

Ο κορωνοϊός Covid-19 έχει εξαπλωθεί σε 215 χώρες, μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου 2020. Ο ερευνητής, υπολόγισε τον αριθμό των θανάτων που προκλήθηκαν από αυτόν τον ιό ανά 100.000 κατοίκους (ποσοστό θνησιμότητας) μέχρι την 1^η Μαΐου 2020 σε 119 περιφέρειες σε εννέα χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Γερμανία, Γαλλία, Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιταλία, Αυστρία, Ολλανδία, Σουηδία, Ισπανία).

Η Λομβαρδία στην Ιταλία, ήταν η περιφέρεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) με τη μεγαλύτερη θνησιμότητα (136 θάνατοι ανά 100.000 κατοίκους), ακολουθούμενη από την περιφέρεια Communidad de Madrid στην Ισπανία (122). Αντίθετα, πέντε περιφέρειες δεν είχαν σημειώσει θάνατο, με τέσσερις να βρίσκονται στην Ελλάδα (Ήπειρος, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Νότιο Αιγαίο) και μία στην Πορτογαλία (Região Autónoma da Madeira). Οκτώ από τις δέκα περιφέρειες με τη χαμηλότερη θνησιμότητα, βρίσκονται στην Ελλάδα και δύο στην Πορτογαλία, ενώ έξι από τις δέκα περιφέρειες με τη μεγαλύτερη θνησιμότητα βρίσκονται στην Ιταλία και τέσσερις στην Ισπανία.

Σημαντικές διαφορές ωστόσο, παρατηρούνται στο εσωτερικό των κρατών. Για παράδειγμα, στην Ισπανία, η περιφέρεια Castilla-la Mancha κατέγραψε 120 θανάτους ανά 100.000 κατοίκους, ενώ η Γαλικία είδε μόνο 20. Στην Ιταλία, το ποσοστό θνησιμότητας στη Valle d ’Aosta ήταν 109, ενώ στην Καλαβρία μόνο 4.

Οι παράγοντες που ευνοούν την εξάπλωση του ιού

Η έρευνα παρουσιάζει τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά των περιφερειών που οδήγησαν στην άνιση εξέλιξη του Covid-19, με βάση οικονομετρική ανάλυση.

Πρώτο, μια περιφέρεια με υψηλή θνησιμότητα είναι πιθανό να έχει μεγάλα νοικοκυριά και επιχειρήσεις, τα οποία αποτελούν σημαντικά σημεία μετάδοσης του Covid-19, καθώς ένας φορέας θα μπορούσε γρήγορα να προκαλέσει έκρηξη νέων μολύνσεων.

Δεύτερο, οι περιφέρειες με υψηλό ποσοστό ατόμων άνω των 65 ετών στον συνολικό πληθυσμό κατέγραψαν την υψηλότερη θνησιμότητα. Η έρευνα υπολόγισε το μέσο όρο του ποσοστού ατόμων άνω των 65 ετών στο συνολικό πληθυσμό ανάμεσα στις 119 περιφέρειες. Η θνησιμότητα σε περιοχές με υψηλότερο ποσοστό ηλικιωμένων στον συνολικό πληθυσμό, από ό,τι ο μέσος όρος, ήταν 23 θάνατοι ανά 100.000 κατοίκους, ενώ οι περιφέρειες με ποσοστό κάτω του μέσου όρου κατέγραψαν 18.

Τρίτο, η θνησιμότητα είναι μεγαλύτερη, όταν το ποσοστό ηλικιωμένων που ζουν σε οίκους ευγηρίας είναι υψηλό. Οι 20 περιφέρειες με το μεγαλύτερο ποσοστό ηλικιωμένων που ζουν σε οίκους ευγηρίας, είχαν μέση θνησιμότητα 16 ατόμων ανά 100.000 κατοίκους, ενώ οι 20 περιφέρειες με το χαμηλότερο ποσοστό, σημείωσαν μέση θνησιμότητα 4 ατόμων. ΄

Τέταρτο, αποδείχθηκε ότι υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, που μετρήθηκαν ως η μέση εβδομαδιαία συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων με διάμετρο κάτω από 10 μικρόμετρα, αύξησαν τα ποσοστά θνησιμότητας.

Πέμπτο, η υψηλή παγκόσμια συνδεσιμότητα μιας περιφέρειας, στη βάση της ανάπτυξης του διεθνούς εμπορίου, τονίζει τη σημαντική θέση της περιφέρειας στο παγκόσμιο πλέγμα κεφαλαίου, εκθέτοντας την περιοχή σε υψηλότερο ρίσκο λόγω του μεγάλου όγκου εμπορευμάτων και των ανθρώπων που τα μετακινούν, αυξάνοντας τα κρούσματα και τη θνησιμότητα που προκαλεί ο Covid-19.

Ο ρόλος της αστικοποίησης και των μητροπόλεων

Έκτο, οι περιφέρειες με υψηλά ποσοστά θνησιμότητας τείνουν να είναι αστικές με μεγάλη οικονομική δυναμική. Τα αποτελέσματα δείχνουν, ότι οι περιφέρειες που έχουν παρουσία μητρόπολης, όπως την ορίζει ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), κατέγραψαν κατά μέσο όρο 23 θανάτους ανά 100.000 κατοίκους, ενώ οι περιφέρειες χωρίς την παρουσία μητρόπολης είχαν 18 θανάτους κατά μέσο όρο (ανά ίδιο αριθμό κατοίκων). Ο ερευνητής υπολόγισε το μέσο όρο του κατά κεφαλήν ΑΕΠ για τις 119 περιφέρειες. Οι περιφέρειες με υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ από το μέσο όρο κατέγραψαν 28 θανάτους ανά 100.000 κατοίκους, ενώ η θνησιμότητα σε περιοχές με χαμηλότερο κατά κεφαλή ΑΕΠ από τον μέσο όρο, ήταν 15.

Οι πολιτικές υγείας

Οι πολιτικές υγείας επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη θνησιμότητα από τον ιό σε μία περιφέρεια. Από τη σκοπιά των πολιτικών, οι προσπάθειες για τη διάλυση του Κράτους Πρόνοιας κατά τη εποχή του νεοφιλελευθερισμού, από τη δεκαετία του 1980, φαίνεται να έχουν επηρεάσει σημαντικά την εξάπλωση του Covid-19. Τα αποτελέσματα δείχνουν, ότι οι περιφέρειες με μεγαλύτερο αριθμό γιατρών και νοσοκομειακών κλινών ανά 100.000 κατοίκους κατέγραψαν χαμηλότερα ποσοστά θνησιμότητας. Στη βάση του υπολογισμού του μέσου όρου του αριθμού νοσοκομειακών κρεβατιών για τις 119 περιφέρειες, η έρευνα ανέδειξε πως οι περιοχές με αριθμό νοσοκομειακών κρεβατιών κάτω από το μέσο όρο εμφάνισαν πολύ μεγαλύτερη θνησιμότητα από τις περιοχές με αριθμό πάνω από τον μέσο όρο (28 θύματα ανά 100.000 κατοίκους έναντι 11).

Πολλές κυβερνήσεις έχουν επιλέξει να μην χρηματοδοτήσουν επαρκώς τα συστήματα υγείας, αλλά να επιταχύνουν τις ιδιωτικοποιήσεις, ενισχύοντας τις υπάρχουσες κοινωνικο-χωρικές ανισότητες, ιδίως στη βάση των σημαντικών περικοπών που επιβλήθηκαν στις δαπάνες για την υγεία, με στόχο την επίλυση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2007. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα, οι δαπάνες για την υγεία μειώθηκαν από 9,47% του ΑΕΠ το 2009 σε 8% το 2017. Στην Πορτογαλία, οι δαπάνες για την υγεία μειώθηκαν από 9,88% του ΑΕΠ το 2009 σε 9% το 2017. Το παρακάτω γράφημα, δείχνει ότι οι χώρες με περικοπές στις δαπάνες υγείας, αντέδρασαν νωρίτερα ενάντια στην πανδημία από τις χώρες που αύξησαν τις δαπάνες για την υγεία. Η πρόωρη εφαρμογή του lockdown, σε χώρες όπως η Ελλάδα και η Πορτογαλία, ήταν μια αναπόφευκτη συνέπεια της σοβαρής υποβάθμισης των συστημάτων υγείας.

Συσχέτιση μεταξύ της μεταβολής των δαπανών για την υγεία και του χρόνου εφαρμογής του lockdown

Πολιτικές αντιμετώπισης

Οι πολιτικές αντιμετώπισης είχαν μεγάλη επίπτωση στην εξάπλωση και στη θνησιμότητα του ιού. Τέλος, τα μέτρα που εφαρμόστηκαν από τις εθνικές κυβερνήσεις για τον μετριασμό των επιπτώσεων του ιού, παρουσιάζουν σημαντικό βαθμό διαφοροποίησης μεταξύ των κρατών. Αυτό υποδηλώνει εν μέρει την έλλειψη συντονισμού σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με την αντιμετώπιση του Covid-19, καθώς οι κυβερνήσεις υποτίμησαν τον ιό. Οι χώρες της ΕΕ είχαν επαρκή χρόνο, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός, ότι το πρώτο κρούσμα καταγράφηκε επίσημα δύο μήνες μετά το ξέσπασμα του Covid-19 στην Κίνα. Ωστόσο, τα περισσότερα κράτη της ΕΕ δεν έδωσαν τη δέουσα προσοχή. Οι καθυστερήσεις και η αμέλεια στον περιορισμό της επιδημίας, μέσω του τριπτύχου «ελέγχου, ανίχνευσης και απομόνωσης» των κρουσμάτων, αποτελούν συστατικά της αποτυχίας τους, να ελέγξουν την πανδημία, σε αντίθεση με τις χώρες που ακολουθώντας αυτή τη στρατηγική περιορισμού, πέτυχαν καλύτερα αποτελέσματα. Οι χώρες της ΕΕ κατέφυγαν σε ακραίες πολιτικές μετριασμού, εφαρμόζοντας οριζόντια μέτρα lockdown για όλους τους κατοίκους σε όλες τις περιοχές, θέτοντας έτσι ζητήματα άνισης μεταχείρισης κατοίκων περιοχών με χαμηλή εξάπλωση του Covid-19. Η ανάλυση δείχνει, ότι οι περιφέρειες σε χώρες με την ταχύτερη αντίδραση κατά της πανδημίας, που εφάρμοσαν το lockdown νωρίτερα, επηρεάστηκαν λιγότερο, καθώς η αποτελεσματικότητα του lockdown αυξάνεται σε περίπτωση έγκαιρης εφαρμογής. Η Πορτογαλία είχε την ταχύτερη αντίδραση, εφαρμόζοντας τα πρώτα μέτρα lockdown 3 ημέρες μετά τον πρώτο θάνατο, ακολουθούμενη από την Αυστρία (4 ημέρες) και την Ελλάδα (10 ημέρες). Η Ισπανία και η Γαλλία είχαν τη βραδύτερη απόκριση (31 και 30 ημέρες).

Το παρακάτω γράφημα απεικονίζει τους παράγοντες που αποδείχτηκαν να αυξάνουν τη θνησιμότητα του Covid-19 σε μια περιφέρεια.

Τα χαρακτηριστικά των περιφερειών που αυξάνουν τη θνησιμότητα (τα διαφορετικά χρώματα στο βέλος υποδεικνύουν το επίπεδο θνησιμότητας Covid-19 σε σχέση με την παρουσία αυτών των παραγόντων)

Τα μηνύματα για τις πολιτικές αντιμετώπισης

Συμπερασματικά, ο Covid-19 έχει επιτείνει τον δημόσιο πολιτικό διάλογο σχετικά με τα συστήματα υγείας, καθώς και τα πρότυπα εργασίας και διαβίωσης. Η ανάπτυξη των μητροπόλεων, συνοδευόμενη από πυκνοκατοικημένα οικιστικά δίκτυα, εγείρει σκέψεις σχετικά με τις επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των εργαζομένων, που συνδέονται με μεγαλύτερες μετακινήσεις από και προς το χώρο εργασίας τους, που συντελούν στην αύξηση του άγχους, και την ανεπαρκή πρόσβαση σε δημόσιους χώρους πρασίνου. Είναι απαραίτητο πλέον, το σοκ της πανδημίας να οδηγήσει στην επανεξέταση των κυβερνητικών πολιτικών, που εστιάζουν στην υποχρηματοδότηση και ιδιωτικοποίηση του συστήματος υγείας, αφήνοντας τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις χωρίς πρόσβαση σε υπηρεσίες κοινωνικής προστασίας και υγείας υψηλής ποιότητας. Τέλος, οι πολιτικές περιορισμού «ελέγχου, ανίχνευσης και απομόνωσης» των κρουσμάτων του Covid-19, αποδείχθηκε ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για τη μείωση των ποσοστών θνησιμότητας. Λαμβάνοντας υπόψη τον χωρικά άνισο αντίκτυπο του Covid-19, οι στρατηγικές για την αντίδραση σε ένα «δεύτερο κύμα», θα μπορούσαν να προσαρμοστούν τοπικά, σύμφωνα με τις ανάγκες κάθε περιφέρειας, με την εφαρμογή πολιτικών τοπικού περιορισμού, υψηλότερης προστασίας των ηλικιωμένων και ελέγχου σε άτομα, που μετακινούνται συχνά μεταξύ περιφερειών. Είναι σημαντικό να τονιστεί πως όλες αυτές οι παρεμβάσεις, απαιτούν άμεση οικονομική υποστήριξη των συστημάτων υγείας.

*Ο Νίκος Καπιτσίνης είναι Διδάκτωρ Οικονομικής Γεωγραφίας, Cardiff Business School