Πίρι και Ορούτς Ρέις: Οι οθωμανοί θαλασσοπόροι που παραμένουν απειλές στο Αιγαίο

Ακούμε για το «Ορούτς Ρέις», που πηγαινοέρχεται στη Μεσόγειο μεταξύ της υφαλοκρηπίδας της Ελλάδας και της Κύπρου. Ευκαιρία λοιπόν να μάθουμε κάτι.

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: Ρέις (Reis) είναι τίτλος και στο οθωμανικό ναυτικό ήταν αντίστοιχο κάτι μεταξύ του ναυάρχου και πλοιάρχου. Ο αρχηγός του Στόλου λεγόταν Καπταν-ι Ντεργιά, δηλάδή ο «καπετάνιος των θαλασσών».

Ο όρος «ρέις» χρησιμοποιείται και στη στεριά, ως συνώνυμο του αρχηγού ή αφέντη. Πιθανολογείται ότι είναι παράφραση της λατινικής λέξης "rex", δηλαδή βασιλιάς. Δεν αποκλείεται επίσης να προέρχεται από την αραβική ράις ή την αρμαϊκή «ρέ-sh-α» με την ίδια έννοια. Υπό αυτή την έννοια μάλιστα είναι ένας «τιμητικός» τίτλος που στη σύγχρονη Τουρκία χρησιμοποιούν και οι ...μαφιόζοι για τον αρχηγό της εγκληματικής οργάνωσής τους.

Ειρωνία της τύχης: Πολλοί φανατικοί οπαδοί του αποκαλούν το Τούρκο πρόεδρο, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν «ρέις» ως ένδειξη σεβασμού και υπακοής στον αρχηγό.

Πώς οι Πίρι και Ορούτς έγιναν «ρέις»

Ο Πίρι και ο Ορούτς καμία σχέση δεν είχαν μεταξύ τους, πέραν του γεγονότος ότι είναι περίφημοι θαλασσοπόροι, καθένας για τους δικούς του λόγους.

Τη δε εποχή τους, ο τίτλος «ναύαρχος» ή «πλοίαρχος» ήταν και λίγο σχετικό... Περισσότερο μισθοφόροι πειρατές ήταν που τους παρείχε ο οθωμανός σουλτάνος προστασία δίνοντάς τους σημαία. Έτσι αυτοί μπορούσαν να πλέουν στις θάλασσες αναενόχλητοι και σε αντάλαγμα η αυτοκρατορία είχε στόλο, ήλεγχε τους θαλάσσιους δρόμους και κατακτούσε υπερπόντια εδάφη.

Ο Ορούτς από τη Μυτιλήνη

Ο Ορούτς Ρέις ήταν αλβανικής καταγωγής, γεννήθηκε στη Μυτιλήνη το 1474 και ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του αρχι-ναύαρχου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα.

Το προσωνύμιο Μπαρμπαρόσα το χρωστάει στο Ορούτς, ο οποίος μετέφερε πολλούς μουσουλμάνους και Εβραίους πρόσφυγες από την Ισπανία στην Αλγερία. Σύμφωνα με μία εκδοχή, προερχόμενη κυρίως από τουρκικές πηγές, οι πρόσφυγες τον ονόμαζαν Μπάμπα Ορούτς (πατέρας Ορούτς), το οποίο παραφράστηκε σε Μπαρμπαρόσα. Η άλλη εκδοχή θέλει το προσωνύμιο Μπαρμπαρόσα να προέρχεται από τα ιταλικά, που σημαίνει κοκκινογένης.

Ο πατέρας του ήταν αξιωματούχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο οποίος πήρε μέρος στην κατάκτηση της Μυτιλήνης από τους Γενουάτες το 1462. Παντρεύτηκε μια ντόπια ελληνίδα, Χριστιανή Ορθόδοξη, χήρα παπά, και έκαναν έξι παιδιά, ανάμεσα στα οποία και ο Ορούτς.

Όλα τα αγόρια, πλην ενός, έγιναν ναυτικοί, αρχικά για να εξάγουν τα εμπορεύματα της επιχείρησης του πατέρα τους και κατέληξαν μισθοφόροι που επιχειρούσαν στο ανατολικό Αιγαίο εναντίον των Ιπποτών του Τάγματος της Ρόδου. Ο Ορούτς συνελήφθη από τους Ιππότες και κρατήθηκε στην Αλικαρνασσό για τρία χρόνια ως αιχμάλωτός τους. Τον βοήθησε να δραπετεύσει τελικά, με μια κινηματογραφική όπως θα λέγαμε επιχείρηση, ο αδελφός του Χιζίρ.

Η φήμη του ταξίδεψε και σύντομα κλήθηκε να συμμετάσχει στη ναυτική εκτρατεία του διοικητή της Αττάλειας εναντίον της Απουλίας, που ανήκε την εποχή εκείνη στο Βασίλειο της Νάπολης. Μετά από πολλές περιπέτειες και μερικά πλοία που «απαλλοτρίωσε» στην πορεία, ο Ουρούτς και η συνοδεία του έφτασαν στην Ατάλλεια κι εκεί διαπίστωσε ότι ο πρώην κυβερνήτης και προστάτης του, Σρεχραζάντ Κορκούντ, αδελφός του νέου σουλτάνου, είχε διαφύγει στην Αίγυπτο, επειδή στην Κωνσταντινούπολη εξελίσσονταν κάτι ίντριγκες περί διαδοχής και γενικά εκείνη την εποχή καλό ήταν να μην έχεις σχέσεις συγγένειας με σουλτάνους και αυτοκράτορες.

Ο Ορούτς πήγε κι εκείνος στην Αίγυπτο, βρήκε τον Κορκούντ στο Κάιρο και πλέον υπό τις οδηγίες του σουλτάνου της περιοχής, Κανσούν αλ Γκαβρί, άρχισε πάλι την παλιά του τέχνη, τις επιδρομές δηλαδή στις ακτές της Ιταλίας και στα νησιά της Μεσογείου.

Η ζωή, λίγα χρόνια και πολλές επιδρομές αργότερα, τον πήγε στην Τυνησία, όπου μαζί με τον αδελφό του, Χιζίρ, έθεσαν τις ικανότητες και τα πλοία τους στις υπηρεσίες του τοπικού Σουλτάνου, του Αμπού Αμπντουλάχ Μοχάμετ Χαμίς, με αντάλλαγμα να του δίνουν το ένα τρίτο από τα λάφυρά τους. Καλή συμφωνία ήταν για τα δεδομένα της εποχής.

Η φήμη του Ορούτς εκτοξεύτηκε -και με την καλή και με την κακή έννοια- όταν μαζί με τον αδελφό του έπιασαν το σικελικό πλοίο Cavalleria, με 380 Ισπανούς στρατιώτες και 60 Ισπανούς ιππότες, που πήγαιναν από την Ισπανία στη Νάπολη. Παράλληλα, συνέχισαν να αποτελούν τον τρόμο των κατοίκων των παράκτιων περιοχών της Λιγουρίας.

Ο Ορούτς έγινε σύμβολο για το Ισλάμ την περίοδο 1504-1510, όταν βοήθησε να μεταφερθούν με τα πλοία του χιλιάδες μουσουλμάνοι πρόσφυγες από την Ισπανία στη βόρειο Αφρική και κυρίως στην Αλγερία. Κανείς δεν ξέρει αν το έκανε αφιλοκερδώς, το έκανε πάντως.

Το ασημένιο χέρι

Ο Ορούτς έχασε το 1512 το ένα του χέρι σε μάχη στη νότια Ιταλία, όπου πολεμούσε ως μισθοφόρος και έσπευσε να κάνει κάτι μάλλον εντυπωσιακό για την εποχή, να το αντικαταστήσει με ένα τεχνητό από ατόφιο ασήμι. Εξ ου και έκτοτε απέκτησε το παρατσούκλι «ασημοχέρης». Απτόητος μαζί με τα αδέλφια του -καθώς η «επιχείρηση» είχε γίνει πλέον αμιγώς οικογενειακή με την προθήκη και ενός ακόμα αδελφού- συνέχισε να σαρώνει τη Μινόρκα, τη Σικελία και τη δυτική Μεσόγειο γενικότερα. Βάση τους ήταν το νησί Λα Γκουλέτ. Από τις δραστηριότητές τους δεν ξέφυγαν η Βαλένθια, το Αλικάντε και η Μάλαγα, ενώ μετέφεραν το κέντρο των επιχειρήσεών τους στην Αλγερία.

Η «απελευθέρωση» της Αλγερίας

Το αποκορύφωμα της καριέρας των αδελφών ήταν η άλωση της Αλγερίας από τους Ισπανούς, το 1516, γεγονός που χαιρετίστηκε με μεγάλη ικανοποίηση από όλο το μουσουλμανικό κόσμο και τελικά έφερε τον Ορούτς στη θέση του Σουλτάνου της Αλγερίας, έναν τίτλο που πήρε αυτοβούλως, αλλά αυτά εκείνη την εποχή ήταν ασήμαντες λεπτομέρειες.

Το πρόβλημα ήταν ότι η εξουσία σε κάνει ανικανοποίητο και ο φοβερός και τρομερός θαλασσοπόρος άρχισε τις μάχες στην ενδοχώρα, προσπαθώντας να μεγαλώσει την επικράτειά του.

Ο Ορούτς, πέρα από ικανός ναυτικός, ήταν και έξυπνος στη διπλωματία και ήξερε ότι ο μόνος τρόπος να προστατεύσει την Αλγερία από τους Ισπανούς, που καραδοκούσαν απέναντι, ήταν να την ενώσει με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Όπως και έγινε, όταν το 1517 πρόσφερε τη χώρα στο Σουλτάνο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Σουλτάνος δέχτηκε, η Αλγερία έγινε επαρχία της Αυτοκρατορίας και ο Ορούτς έγινε Μπέης (κυβερνήτης) της, όπως και όλης της δυτικής Μεσογείου, την οποία εκείνη την εποχή διεκδικούσαν καμιά δεκαριά κράτη, δουκάτα και σουλτανάτα, αλλά επίσης λεπτομέρειες.

Οι Ισπανοί δεν το έβαλαν κάτω. Διόρισαν τον Αμπού Ζαγιάν κυβερνήτη του Οράν και τον διέταξαν να κατακτήσει την Αλγερία. Ο Ορούτς έμαθε τα σχέδια των Ισπανών και επιτέθηκε στην πόλη Τλέμτσεν, σκοτώνοντας τον Ζαγιάν.

Εκει κάπου οι Ισπανοί είπαν «αρκετά» και το Μάιο του 1518 ο Αυτοκράτορας Κάρολος Ε' έφτασε αυτοπροσώπως στο Οράν με 10.000 πάνοπλους Ισπανούς στρατιώτες. Μαζί με χιλιάδες Βεδουίνους, οι Ισπανοί βάδισαν εναντίον του Ορούτς και μετά από 20ήμερη πολιορκία κατέκτησαν την Τλέμτσεν.

Ο Ορούτς σκοτώθηκε στη μάχη, όπως και τα αδέλφια του, ενώ ο μόνος επιζήσας αδελφός, ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα έγινε ο πλέον διάσημος και ισχυρός ναύαρχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο Ορούτς ήταν ο άνθρωπος που στην πραγματικότητα εγκαθίδρυσε την Οθωμανική κυριαρχία στη βόρεια Αφρική, μια κυριαρχία που δεν τελείωσε παρά τέσσερις αιώνες αργότερα με την υποταγή της Τυνησίας και της Αλγερίας στη Γαλλία.

Ο Πίρι και οι χάρτες του

Από πατέρα κρητικής καταγωγής, ο Πίρι Ρέις γεννήθηκε στην Καλλίπολη, στη Θάλασσα του Μαρμαρά, η οποία έγινε διάσημη από την ομώνυμη μάχη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Ήταν ανιψιός του Κεμάλ Ρέις ενός πειρατή, ο οποίος τον πήρε κοντά του και του δίδαξε τα μυστικά της τέχνης του από το 1487 ως το 1493. Ο βασικός τους στόχος στη Μεσόγειο, όπου έγινε και θρυλικό το όνομά τους, ήταν κάτι ανάμεσα στην πειρατεία και την υπεράσπιση των οθωμανικών συμφερόντων στις θάλασσες, ότι έκαναν όλοι εκείνη την εποχή δηλαδή, τα είπαμε...

Το 1495 ο Κεμάλ Ρέις έλαβε επίσημο φιρμάνι από τον σουλτάνο Βαγιαζίτ Β' να ακολουθήσει την τουρκική πολεμική αρμάδα με το βαθμό του ναυάρχου, κάτι που επίσης συνέβαινε συχνά με τους πειρατές της εποχής. Πήρε μαζί του και τον ανιψιό του, ο οποίος επίσης εντάχθηκε με τον ίδιο βαθμό. Με αυτόν τον τρόπο οι δυο πειρατές έγιναν ναύαρχοι. Τα μεγάλα πλεονεκτήματα που αποκόμισε η Οθωμανική Αυτοκρατορία από τη Συνθήκη της Βενετίας, οφείλονται κυρίως σε θείο και ανηψιό που πολέμησαν σκληρά τον ενετικό στόλο.

Ο θείος του σκοτώθηκε σε μια ναυμαχία, το 1502 και τότε ήταν που ο Πίρι Ρέις αποφάσισε να διευρύνει την καριέρα του. Έγινε και χαρτογράφος, ιδιότητα με την οποία έγινε ευρύτερα γνωστός.

Λάτρης της τελειότητας, το 1513 σχεδίασε τον περίφημο πορτολάνο, χρησιμοποιώντας ως πηγές παλαιότερους χάρτες οι οποίοι, σύμφωνα με τον ίδιο, προέρχονται από το Χριστόφορο Κολόμβο και άλλους, που χρονολογούνται στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι χάρτες που του αποδίδονται, πάντως, είναι διάσημοι για την ακρίβειά τους, σε σημείο που γύρω τους έχει δημιουργηθεί ένας ολόκληρος μύθος, που τους αποδίδει ακόμα και σε εξωγήινους.

Ο χάρτης του Πίρι Ρέις, όπως είναι γνωστός, έχει ορθογώνιο σχήμα με διαστάσεις περίπου 60x86 cm και περιλαμβάνει την Πορτογαλία, την Ισπανία, τη δυτική Αφρική, τον κεντρικό και νότιο Ατλαντικό, την Καραϊβική, το ανατολικό μισό της νότιας Αμερικής και στο κατώτατο τμήμα του τα χρακτηριστικά της Ανταρκτικής, χωρίς όμως τα στρώματα πάγου που την καλύπτουν, κάτι τουλάχιστον εντυπωσιακό.

Τον ανακάλυψε εντελώς τυχαία το Νοέμβριο του 1929 ο Καλίλ Εντέμ, διευθυντής του Εθνικού Μουσείου της Τουρκίας, ανάμεσα σε άλλα αρχεία. Η έρευνα έδειξε ότι σχεδιάστηκε το 1513, πάνω σε δέρμα γαζέλας, από τον ίδιο τον Πίρι Ρέις.

Το κοινό έμαθε για την ύπαρξη του χάρτη στις 27 Φεβρουαρίου 1932 σε μια έκδοση του Illustrated London News. Αυτό που λείπει από το χάρτη είναι το δυτικό μισό της νότιας Αμερικής, αλλά και η βόρεια Αμερική και το υπόλοιπο ανατολικό μισό του κόσμου. Κατά μια εκδοχή δεν χώραγαν, κατά μια άλλη χάθηκαν, οταν μέρος του χάρτη καταστράφηκε.

Όσοι είδαν το χάρτη έμειναν με το στόμα ανοιχτό. Ήταν πρακτικά αδύνατο να έχει σχεδιαστεί ένας χάρτης τέτοιας ακρίβειας την εποχή του Πίρι Ρέις.

Ο ίδιος ο Πίρι Ρέις εξηγεί σε μια από τις σημειώσεις του στο περιθώριο του χάρτη με ποιο τρόπο τον σχεδίασε.

«Είναι ο μοναδικός χάρτης στο είδος του που υπάρχει πλέον. Εγώ προσωπικά τον σχεδίασα και τον ετοίμασα. Για το σχεδιασμό του χρησιμοποίησα περίπου είκοσι παλιούς χάρτες και οκτώ Τζαφερίγιε (παγκόσμιους χάρτες, που σχεδιάστηκαν από εποχής Μεγάλου Αλεξάνδρου και περιείχαν τον τότε γνωστό κόσμο). Οι χάρτες των Δυτικών Ινδιών και οι νέοι χάρτες που σχεδιάστηκαν από τέσσερις Πορτογάλους και απεικονίζουν την Ινδική και την Κινεζική Θάλασσα απεικονίζονται εδώ γεωμετρικά. Μελέτησα επίσης το χάρτη που σχεδίασε ο Χριστόφορος Κολόμβος για τη Δύση. Συμπυκνώνοντας όλους αυτούς τους χάρτες σε έναν, ολοκλήρωσα τον παρόντα χάρτη. Ο χάρτης μου είναι τόσο σωστός και αξιόπιστος για τις επτά θάλασσες, όσο οι χάρτες που απεικονίζουν τις θάλασσες των χωρών μας».

Ο χάρτης, πάντως, έχει πολλά αξιοπερίεργα χαρακτηριστικά, όπως ας πούμε το γεγονός ότι οι λεπτομέρειές του προϋποθέτουν εναέρια παρατήρηση. Η ακρίβεια του χάρτη προϋποθέτει επίσης γνώσεις σφαιρικής τριγωνομετρίας και γνώση της μεθόδου της αζιμουθιακής προβολής των ίσων αποστάσεων, πράγματα που χρειάζονται σελίδες να εξηγηθούν και γενικώς ανακαλύψαμε πολύ πρόσφατα και πάντως κανείς δεν ήξερε τότε.

Ή, τουλάχιστον έτσι νομίζαμε.

Η παραδοχή του Οθωμανού ναυάρχου ότι χρησιμοποίησε παλαιότερους χάρτες, μας οδηγεί στην υπόθεση ότι υπήρχε η δυνατότητα τέτοιου είδους μετρήσεων σε παλαιότερες περιόδους της ιστορίας.

Μέχρι σήμερα και παρά τις άπειρες μελέτες που έχουν γίνει, η προβολή που χρησιμοποιήθηκε από τον Τούρκο ναύαρχο για το σχεδιασμό του χάρτη παραμένει εν πολλοίς μυστήριο και οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αρχαίοι πολιτισμοί, όπως αυτός των Αιγυπτίων, είχαν τη δυνατότητα να κάνουν όχι -προφανώς- εναέριες παρατηρήσεις, αλλά υπολογισμούς ακριβείας.

Οι σημειώσεις πάνω στο χάρτη εξηγούν ότι συντέθηκε από περίπου 20 χάρτες, πολλοί από τους οποίους εκλάπησαν από ισπανικά και πορτογαλικά σκάφη στη Μεσόγειο. Συμπληρώθηκε, επίσης, από αφηγήσεις συλληφθέντων Ισπανών και Πορτογάλων ναυτικών. Υπ' αυτό το πρίσμα και μετά από τις σύγχρονες έρευνες, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο χάρτης του Πίρι Ρέις δεν είναι χάρτης που σχεδιάστηκε από κάποιο αρχαίο μυθικό πολιτισμό, ούτε από εξωγήινους, όπως έχει προταθεί από διάφορους, αλλά ένας καταπληκτικός χάρτης που συντέθηκε από μια ναυτική ιδιοφυΐα, με τη βοήθεια πολύ αρχαιότερης γνώσης.

Ο Πίρι Ρέις ήταν μια τέτοια ιδιοφυΐα σε κάθε επίπεδο. Αν σκεφτούμε, δε, το γεγονός ότι ο χάρτης δημιουργήθηκε από έναν ναυτικό που δε συμμετείχε ο ίδιος στην εποχή των εξερευνήσεων και ότι σχεδιάστηκε από δευτερογενείς πηγές, είναι ένα μοναδικό έργο, το οποίο εν μέρει χρησίμευσε και στις κινήσεις του τουρκικού στόλου, καθώς περιείχε σημαντικές λεπτομέρειες που προέρχονται από χάρτες εχθρικών χωρών.

Μετά την εμπειρία με τους χάρτες, ο Πίρι Ρέις επέστρεψε στη θάλασσα, το 1516 και έζησε πολύ ένδοξες στιγμές ως ναύαρχος του οθωμανικού στόλου.

Στα 80 του θέλησε να αποσυρθεί στην Αίγυπτο, αλλά η τύχη είχε άλλα σχέδια. Tο 1553 εκστράτευσε κατά των Πορτογάλων στα Στενά του Ορμούζ και λεηλάτησε τον τοπικό πληθυσμό επειδή βοήθησαν τους Πορτογάλους. Απέρριψε το αίτημα του Οθωμανού κυβερνήτη της Βασόρας για επίθεση κατά των Πορτογάλων, επικαλούμενος ότι ο στόλος του δεν επαρκούσε και χρειαζόταν συντήρηση. Άφησε τους άνδρες του στην περιοχή και μαζί με τρία πλοία και συνοδεία πήρε τα λάφυρα και κατευθύνθηκε στο Σουέζ. Ο κυβερνήτης της Βασόρας τον κατηγόρησε ότι τον δωροδοκήθηκε από τους Πορτογάλους. Συνελήφθη στην Αίγυπτο όπου και τον αποκεφάλησαν σε ηλικία 84 ετών.

Φυσικά, έγινε κι αυτός τουρκικό πλοίο...