Πώς εξαλείφονται οι πανδημίες (και τι μαθαίνουμε στο μεταξύ από αυτές)

Στις 31 Ιανουαρίου 2003, ένας ιχθυοπώλης με το όνομα Ζhou Zuofen εισήχθη στο νοσοκομείο Sun Yat-sen Memorial Hospital στην πολυπληθή κινεζική πόλη Γκουάντζου.

Υπέφερε από μια περίεργη μορφή πνευμονίας την οποία είχαν εμφανίσει ήδη κάποιοι ασθενείς από τον προηγούμενο Νοέμβριο.

Σήμερα, εκείνη η ασθένεια θεωρείται ότι είχε μολύνει πρώτα έναν αγρότη στην κινεζική επαρχία Φοσχάν, η οποία συνορεύει με τον Χονγκ Κονγκ.

Παρουσίαζε συμπτώματα παρόμοια με εκείνα της γρίπης, όπως μυικούς πόνους, πυρετό, βήχα, εξάντληση και πονόλαιμο.

Από τον έναν στους πολλούς

Από ένα τοπικό αξιοπερίεργο, η ασθένεια του Zou μετατράπηκε σε αιτία διεθνούς πανικού. Ενώ βρισκόταν στο νοσοκομείο, ο ασθενής πιστεύεται τώρα ότι κόλλησε τη νόσο σε 30 εργαζομένους στην υγεία. Ένας από αυτούς, ο γιατρός Liu Jianlun, αφού κούραρε περίπου εννέα άτομα με αυτόν τον ιό, γύρω στις 15 Φεβρουαρίου 2003 άρχισε να εμφανίζει ήπια συμπτώματα της ασθένειας.

Όπως γράφει το BBC, στην αρχή δεν συνέδεσε τα συμπτώματά του με την ασθένεια που αντιμετώπιζε εκείνη την περίοδο στο νοσοκομείο. Λίγες ημέρες μετά ταξίδεψε στο Χονγκ Κονγκ για να παραστεί σε έναν γάμο συγγενή εκεί.

Ήταν τα πρώτα βήματα του μυστηριώδους ιού προς τη… διεθνή καριέρα.

Στις 21 Φεβρουαρίου, τόσο ο ίδιος όσο και η γυναίκα του έκαναν check in στον ένατο όροφο του ξενοδοχείου Metropole του Χονγκ Κονγκ. Θα ήταν μία σύντομη διαμονή.

Ωστόσο την επόμενη ημέρα ο γιατρός κατάλαβε ότι χρειαζόταν ιατρική βοήθεια. Πήγε στο κοντινό νοσοκομείο Kwong Wah. Γνωρίζοντας ότι η κατάστασή του είναι σοβαρή, ο 64χρονος γιατρός ζήτησε να τεθεί σε απομόνωση. Η διορατικότητά του είχε μακροπρόθεσμα οφέλη.

Χάρη σε αυτήν, αποφεύχθηκε κάτι πολύ χειρότερο.

Εργαζόμενοι στο Χονγκ Κονγκ υπό τον φόβο του Sars τον Απρίλιο του 2003 (Πηγή: AP Photo/Vincent Yu)

Ο γιατρός είχε μολυνθεί με τον ιό που αργότερα έμελλε να γίνει παγκόσμια γνωστός ως Sars.

Η διαίσθησή του θεωρείται σήμερα ευρέως ότι εμπόδισε την νέα απειλή από το να γίνει παγκόσμια πανδημία. Ο γιατρός πάντως δεν έζησε να διαπιστώσει τον ρόλο του. Πέθανε στις 5 Μαρτίου, μετά από δύο εβδομάδες μάχης σε απομόνωση.

Αν και μεμονωμένα κρούσματα αναφέρονταν μέχρι και τον Μάρτιο του 2004, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κήρυξε τη λήξη του συναγερμού στις 5 Ιουλίου του 2003, μετά από 20 ημέρες απουσίας νέου κρούσματος. Μέχρι τότε ο Sars είχε μολύνει περισσότερους από 8.000 ανθρώπους σε 29 χώρες, σκοτώνοντας τουλάχιστον 774 από αυτούς.

Οι χώρες που επλήγησαν περισσότερο ήταν η Κίνα, η Ταϊβάν και ο Καναδάς.

Ιοί - πεταλούδες

Όπως και ο Covid-19, ο Sars είχε επίσης μεταφερθεί μέσω των αεροπλάνων. Ενώ η ισπανική γρίπη, έναν αιώνα νωρίτερα, είχε διαδοθεί αργά ανά τον πλανήτη μέσω ατμόπλοιων και τρένων, αυτή η μόλυνση μπορούσε να φτάσει από μία άκρη του κόσμου στην άλλη μέσα σε λιγότερο από μία ημέρα. Όσο η ικανότητά μας να ταξιδεύουμε συρρικνώνει τον πλανήτη, τόσο η πιθανότητα μιας ασθένειας να εξελιχθεί σε πανδημία μεγαλώνει.

Οι μεταδιδόμενες ασθένειες είναι τόσο παλιές όσο και η ανθρώπινη εξέλιξη. Περιστασιακά περνούν από άλλα είδη στον άνθρωπο όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές. Καθώς οι πληθυσμοί μας έχουν αυξηθεί και οι οικισμοί έχουν εισβάλει όλο και περισσότερο στα δάση όπου κατοικούν οι φυσικοί ξενιστές τους, η απειλή έχει αυξηθεί. Ο Sars και ο τρομακτικός αιμορραγικός πυρετός Έμπολα, είναι ασθένειες του 21ου αιώνα σε έναν πολυπληθή κόσμο.

Μπορεί ο Sars να ξεκίνησε στην Κίνα, όμως μια από τις χώρες που επλήγησαν περισσότερο ήταν ο Καναδάς, μια χώρα μισό πλανήτη μακριά από την αρχική εστία. Ο Sars ήρθε στο Τορόντο του Καναδά από μια ηλικιωμένη γυναίκα, την Kwan Sui-Chu η οποία κατά την παραμονή της στο Χονγκ Κονγκ έμεινε στο Metropole Hotel. Αρρώστησε και πέθανε στο σπίτι της, αφότου όμως είχε κολλήσει την ασθένεια στον γιό της, ο οποίος με τη σειρά του τη μετέδωσε σε μια ομάδα ανθρώπων πριν πεθάνει στο νοσοκομείο Scarborough Grace.

Ο Sars ήταν τόσο μεταδοτικός που ήταν ζωτικής σημασίας να εντοπιστούν οι φορείς του. Γι’ αυτό οι εργαζόμενοι στα νοσοκομεία απέκτησαν νέες ταυτότητες που περιλάμβαναν πρόσφατη φωτογραφία και barcode, ώστε να μπορούν να εντοπιστούν όταν μετακινούνταν από μια ζώνη σε μια άλλη.

Ο εντοπισμός των ασθενών είναι ένα από τα πιο σημαντικά όπλα των συστημάτων υγείας για την αντιμετώπιση των πανδημιών. Το τρίπτυχο είναι εντοπισμός, απομόνωση, θεραπεία.

Ο Sars μόλυνε περίπου 400 ανθρώπους στον Καναδά και σκότωσε 44. Αν οι καναδικές αρχές δεν είχαν αντιμετωπίσει το ξέσπασμα με τόση αυστηρότητα, μπορεί να είχε σκοτώσει πολλούς περισσότερους.

Η ιατρική ονομασία της απομόνωσης είναι «καραντίνα». Η λέξη προέρχεται από την μεσαιωνική λέξη «quarantena», η οποία αναφέρεται στη Βίβλο, στις 40 ημέρες που πέρασε ο Χριστός στη έρημο.

Πολύ πριν η επιστήμη επιβεβαιώσει ότι οι ιοί και τα βακτήρια προκαλούν ασθένειες, η καραντίνα ήταν ένα πολύ αποτελεσματικό όπλο για την καταπολέμηση της πανούκλας.

Ένας εισβολέας το σώμα μας

Υπήρχε μια πτυχή του Sars που βοήθησε την ανθρωπότητα να τον καταπολεμήσει - ο Sars ήταν ένας νέος ιός για το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα.

Όταν το ανθρώπινο σώμα τον συναντούσε, το ανοσοποιητικό σύστημα έμπαινε σε υπερβολική κίνηση για να το καταπολεμήσει επειδή δεν είχε ακόμη αντισώματα. Αυτό σήμαινε ότι εκείνοι που μολύνθηκαν από αυτό αρρώστησαν πολύ γρήγορα ως αποτέλεσμα αυτής της υπερβολικά αντιδραστικής απόκρισης, γνωστής και ως κυτοκίνης. Αυτό περιόρισε τον αριθμό των ατόμων που θα μπορούσαν να μολυνθούν από άτομα με την ασθένεια. Αν είχες τον Sars, είτε πέθαινες, είτε γινόσουν γρήγορα καλά.

«Είναι περίεργο πόσο πολύ καιρό παραμένουν στην εντατική οι ασθενείς του Covid-19», λέει η Jacalyn Daffin αιματολόγος και εγνωσμένη ιατρική ιστορικός.

Το Covid-19 έχει σχετικά μεγάλη περίοδο επώασης - αρκετές ημέρες και έως και δύο εβδομάδες σε ορισμένες περιπτώσεις - και μπορεί να χρειαστούν εβδομάδες μέχρι ακόμη και σοβαρά άρρωστοι ασθενείς για να ανακάμψουν ή να υποκύψουν στον ιό.

Υπήρχε και μια ακόμη εκτεταμένη επίδραση του ιού Sars, τουλάχιστον στον Καναδά. «Μέχρι τότε, ο Καναδάς δεν είχε εθνική υπηρεσία δημόσιας υγείας», λέει η Duffin. Ενώ υπήρχε προγραμματισμός πανδημίας πριν, ήταν σε επαρχιακό επίπεδο.

Ο σχεδιασμός έναντι της πανδημίας ασκήθηκε τακτικά τα χρόνια αμέσως μετά το ξέσπασμα του Sars. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, ο σχεδιασμός είχε γίνει πιο σποραδικός λόγω των περικοπών του προϋπολογισμού και του ξεθωριάσματος της μνήμης από την κρίσης του 2003.

Νοσοκομείο στο Οντάριο του Καναδά ανακοινώνει την απαγόρευση επισκεπτών εν μέσω του ξεσπάσματος του Sars (Πηγή: AP Photo/Paul Sancya)

«Ο Sars ήταν πολύ καιρό πριν», λέει η Duffin. «Οι νεότεροι στο σύστημα υγείας δεν γνωρίζουν πολλά γι’ αυτόν. Αν και οι δομές είναι ακόμη στη θέση τους, δεν είναι τόσο ισχυρές όσο ήταν πριν».

Το 2009, η πανδημία της γρίπης των χοίρων πιστεύεται ότι σκότωσε περισσότερους από 250.000 ανθρώπους καθώς σάρωσε όλο τον κόσμο, μολύνοντας μέχρι 1,4 δισεκατομμύρια ανθρώπους - περισσότερους από όσους μολύνθηκαν από την ισπανική γρίπη. Το 2016 ο ΠΟΥ κήρυξε έκτακτη ανάγκη για τον πυρετό του Ζίκα καθώς εξαπλώθηκε σε όλη τη Νότια και Κεντρική Αμερική, την Ασία και τον τροπικό Ειρηνικό. Ενώ ο ιός προκαλούσε μόνο έναν ήπιο πυρετό σε ενήλικες, θα μπορούσε να προκαλέσει σοβαρά γενετικά ελαττώματα στα έμβρυα των εγκύων.

Αλλά μακράν το πιο σοβαρό ξέσπασμα, τουλάχιστον όσον αφορά τη ζημία που θα μπορούσε να προκαλέσει στον αναπτυσσόμενο κόσμο, ήταν το ξέσπασμα του Έμπολα το 2013/14 στη Δυτική Αφρική.

Ο Έμπολα είναι ένα φρικτό παθογόνο. Ένας αιμορραγικός πυρετός, ικανός να προκαλέσει σοβαρή εσωτερική αιμορραγία: στις χειρότερες περιπτώσεις, οι άνθρωποι αιμορραγούν από τα μάτια, τη μύτη και αλλού καθώς τα ζωτικά τους όργανα κλείνουν. Τα πρώτα αναγνωρίσιμα κρούσματα σε ανθρώπους αναφέρθηκαν το 1976, κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας στο Ζαΐρ (τώρα Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ή ΛΔΚ). Η επιδημία έλαβε χώρα στο χωριό Yambuku, στα βόρεια της χώρας, κοντά στον ποταμό Έμπολα, από όπου πήρε το όνομά του αυτή η νέα ασθένεια.

Έχοντας περάσει από την άγρια φύση στον άνθρωπο μέσω του κρέατος, ο Έμπολα θεωρείται ότι μεταφέρεται από νυχτερίδες. Η κυβέρνηση του Ζαΐρ απομόνωσε την περιοχή εν μέσω αυξανόμενου πανικού και η επιδημία περιορίστηκε σχετικά γρήγορα, αλλά το ποσοστό θνησιμότητας ήταν συγκλονιστικά υψηλό. Από τα 318 άτομα που επιβεβαιώθηκαν ότι έχουν μολυνθεί, 280 πέθαναν. Πρόκειται για ποσοστό θνησιμότητας 88%.

Τις επόμενες δεκαετίες, σποραδικά κρούσματα εμφανίστηκαν κυρίως στη νότια Αφρική, κυρίως στο Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και στη γειτονική Ουγκάντα. Κάθε φορά αναφέρονταν εκατοντάδες περιπτώσεις. Το χειρότερο ποσοστό θνησιμότητας, κατά τη διάρκεια εστίας στη ΛΔΚ το 2003, ήταν 90%.

Ωστόσο, το χειρότερο ξέσπασμα, μέχρι τότε, ήρθε το 2013 και το 2014. Αντί για τα αχανή εδάφη, καλυμμένα από ζούγκλα, της ΛΔΚ, αυτό συνέβη στις πολύ πιο πολυπληθείς χώρες της Δυτικής Αφρικής. Το ξέσπασμα πρωτοεντοπίστηκε σε ένα παιδί ενός έτους που ανέπτυξε τη μόλυνση και πέθανε στη Γουινέα. Από τη Γουινέα, εξαπλώθηκε στη Λιβερία και τη Σιέρα Λεόνε, με αποτέλεσμα να γίνει παγκόσμια είδηση.

H αγία τριάδα των πανδημιών

Η Gwendolen Eamer εργάστηκε για τη Διεθνή Ομοσπονδία του Ερυθρού Σταυρού τόσο στη Γουινέα όσο και στη Σιέρα Λεόνε κατά τη διάρκεια της επιδημίας, η οποία κατέληξε να σκοτώσει περισσότερους από 11.000 ανθρώπους. Ωστόσο, οι πληροφορίες που προέρχονταν από αυτά τα σποραδικά κρούσματα ήταν ζωτικής σημασίας. «Μάθαμε πολλά για το πώς να αντιμετωπίσουμε τους ανθρώπους, ότι ήταν σημαντικό να υπάρχει διαθεσιμότητα υποστηρικτικής φροντίδας, για τη σημασία της ενυδάτωσης ώστε να σταματήσουν να χάνουν υγρά».

Η Eamer λέει ότι το ξέσπασμα του Έμπολα έδειξε τη σημασία της «αγίας τριάδας» στην αποφυγή της πανδημίας – τον εντοπισμό, την απομόνωση και τη θεραπεία. Το πιο κρίσιμο απ’ όλα, σε πυκνοκατοικημένες περιοχές όπως εκείνες της Δυτικής Αφρικής, ήταν ο εξονυχιστικός εντοπισμός των επαφών.

«Είχε μεγάλη συμβολή την αντιμετώπιση του Έμπολα», λέει. «Αυτή η τεχνική δεν απαιτεί απαραίτητα ακριβή τεχνολογία, απαιτεί ωστόσο πολλές, πολλές ώρες έρευνας. Είναι ‘επιχειρησιακά βαρύ’, ωστόσο λειτουργεί», προσθέτει.

Η δυτική κλινική ιατρική έπρεπε επίσης να συγκρουστεί κάποιες φορές με τις τοπικές παραδόσεις, και η Eamer λέει ότι οι οργανισμοί έπρεπε να μάθουν πώς να γίνουν ευέλικτοι γύρω από αυτές.

Μία τέτοια περίπτωση ήταν η ταφή των θυμάτων του Έμπολα. Δεδομένου ότι τα πτώματα θα μπορούσαν ακόμη να μεταδώσουν την ασθένεια, έπρεπε να είναι αεροστεγώς κλεισμένα σε σάκους για να αποφευχθεί η μόλυνση. Αλλά τα τοπικά έθιμα θέλουν το πρόσωπο να είναι ορατό κατά την ταφή, διαφορετικά η ψυχή δεν θα είναι σε θέση να φύγει από το σώμα.

Σε ορισμένα μέρη, ήταν επίσης συνηθισμένο για τους πενθούντες συγγενείς να αγγίζουν το πρόσωπο του αποθανόντα αγαπημένου τους.

«Εάν το παιδί σας έχει πεθάνει, αυτή η ικανότητα για την ψυχή του παιδιού σας να μπει στον Παράδεισο είναι πραγματικά σημαντική για εσάς ως γονέα», λέει η Eamer.

Μετά από συνομιλίες με τοπικούς ηγέτες, βρέθηκε μια λύση - μια τρύπα στους σάκους γύρω από το πρόσωπο, σύμφωνα με τις παραδοσιακές πρακτικές. «Δεν ήταν τέλειο αλλά ήταν αρκετά καλό», λέει η Eamer. «Έχει να κάνει με την ενεργητική ακρόαση, να ακούμε τι μας λέει ο άλλος και πώς μπορούμε να προσαρμοστούμε σε αυτό». Η καλή υποστήριξη από τις τοπικές κοινότητες έχει επιπτώσεις και πολύ μετά το τέλος της επιδημίας.

Οι υπηρεσίες υγείας έχουν βρει ότι οι τοπικές υποδομές - παραδοσιακοί θεραπευτές, ηγέτες της κοινότητας, αγρότες και εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας - είναι ένα απίστευτα ισχυρό εργαλείο για να διασφαλιστεί ότι τα τοπικά κρούσματα δεν θα γίνουν επιδημίες.

Κοιτάζοντας τα σημάδια

«Οι κοινότητες γνωρίζουν τι είναι φυσιολογικό για αυτούς», λέει. Ένας παράγοντας κινδύνου που συχνά προειδοποιεί για πιθανές εκδηλώσεις ασθενειών είναι μαζικές απώλειες ζώων. «Αν είστε από μια κοινότητα των Μασάι, γνωρίζετε ότι δεν είναι φυσιολογικό να πεθάνουν πέντε αγελάδες σε 24 ώρες».

Αυτό το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της κοινότητας λειτουργεί πράγματι: εντόπισε το πρώτο κρούσμα Covid-19 στη Σομαλία πριν από μερικές εβδομάδες.

(Πηγή: AP Photo/Jonathan Paye-Layleh)

Ο Alexander Kumar, παγκόσμιος ιατρός υγείας με έδρα το King's College στο Λονδίνο, έζησε επίσης το ξέσπασμα του Έμπολα από πρώτο χέρι. Εργάστηκε σε μια κλινική θεραπείας στη Σιέρα Λεόνε κατά τη διάρκεια της επιδημίας, και είδε ασθενείς να πεθαίνουν μπροστά του.

«Ένας ειδικός στον Έμπολα πριν από 10 χρόνια ήταν κάποιος που είχε δει ίσως πέντε ή 10 κρούσματα», λέει.

«Δεν αποκαλώ τον εαυτό μου ειδικό, αλλά στη Δυτική Αφρική έβλεπα εκατοντάδες κρούσματα την εβδομάδα».

Ένα από τα μαθήματα του Kumar είχε να κάνει με τον το πιο σοβαρό σύμπτωμα της ασθένειας: απώλεια αίματος.

«Αυτοί οι άνθρωποι δεν αιμορραγούσαν από τα μάτια ή τη μύτη τους, τα συμπτώματα ήταν περισσότερο σαν έμετος και διάρροια. Αλλά τα ποσοστά θανάτου ήταν τα ίδια».

Ανάγκη για επαφή

Το να εργάζεσαι φέροντας εξοπλισμό ατομικής προστασίας ήταν ζωτικής σημασίας για να αποφευχθεί η μόλυνση του ιατρικού προσωπικού.

Αλλά στο φλεγόμενο τροπικό κλίμα αυτό το δυσκίνητο πλαίσιο έκανε τη δουλειά τους ακόμη πιο δύσκολη. Είχε επίσης τεράστια ψυχολογική επίδραση σε όσους προσπαθούν να δώσουν φροντίδα στο τέλος της ζωής σε ετοιμοθάνατους ασθενείς.

«Δουλεύοντας με στολή κατά τη διάρκεια της κρίσης του Έμπολα, συνειδητοποιείς ότι αφαιρεί αυτή την ανθρώπινη πλευρά της ιατρικής», λέει ο Kumar.

«Ως φοιτητής ιατρικής διδάσκεσαι να βάζεις το χέρι σου στο σώμα του ασθενούς όταν μιλάς μαζί του. Δεν μπορείς να το κάνεις με τον ίδιο τρόπο όταν φοράς ολόσωμη προστατευτική στολή».

Αυτός ο ίδιος αγώνας αναπαράγεται καθημερινά στο καθιστικό μας, καθώς βλέπουμε πλάνα νοσηλευτών και γιατρών που προσπαθούν να κρατήσουν τους ασθενείς με Covid-19 ζωντανούς, καλυμμένοι με προστατευτικό εξοπλισμό που καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την ανθρώπινη σύνδεση.

Γιατροί και νοσηλευτές στη Λιβερία (AP Photo/Jean-Marc Bouju)

Ο Kumar λέει ότι το ξέσπασμα του Έμπολα θα μπορούσε εύκολα να ήταν πολύ χειρότερο, αλλά αυτό που λειτούργησε ήταν η «πολιτική βούληση, η προσοχή από τα μέσα ενημέρωσης, η καινοτομία και έρευνα, η οποία έφερε εμβόλια και θεραπεία. Εάν ο Έμπολα εμφανιστεί ξανά, θα είμαστε σε θέση να τον εξαλείψουμε».

Κάθε πανδημία είναι μια τάξη. Κάθε ξέσπασμα διδάσκει ένα νέο μάθημα. Η τρέχουσα πανδημία κορωνοϊού είναι η πρώτη ευκαιρία για τους οργανισμούς υγείας να μελετήσουν πώς ολόκληρες χώρες προσαρμόζονται στην εκτεταμένη απομόνωση.

«Πέρασα εννέα μήνες σε απομόνωση στην Ανταρκτική και αυτό είναι ταυτόχρονα ένα από τα καλύτερα και από τα χειρότερα πράγματα που μπορείς να κάνεις», λέει ο Kumar.

Αφού συγκρατηθεί το αρχικό ξέσπασμα του κορωναϊού, η νέα πρόκληση ίσως αφορά τις συνέπειες της απομόνωσης, οι οποίες θα συνεχιστούν πολύ αργότερα αφότου η πανδημία αφαιρέσει και την τελευταία ανθρώπινη ζωή.