Στο Θέατρο Κωφών όλοι έχουν φωνή

Με την πολύτιμη βοήθεια της Σοφίας Ρομπόλη, η οποία συνεργάζεται ως διερμηνέας με το Θέατρο Κωφών από το 1996, είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω με δύο από τους ηθοποιούς, που συμμετείχαν στη φετινή παράσταση. Μπορεί να μη μπορούσαν να μου μιλήσουν με τον τρόπο που μιλάμε όλοι μας, όμως ο “λόγος” τους ήταν καθηλωτικός, η λαχτάρα τους για επικοινωνία μεταδοτική και η θέλησή τους να με βάλουν στον κόσμο τους εντυπωσιακή. Πάνω απ’όλα όμως, αυτά που είχα να μάθω ακούγοντάς τους δεν μπορούσα να τα φανταστώ.

Ένας "καταπληκτικός μίμος" ανακαλύπτει το θέατρο

Ο Απόστολος Γιαννόπουλος, πρωταγωνιστής της παράστασης “Οδός Αστέγων” και ιδρυτικό μέλος του ΘΚΕ, είναι ηθοποιός εδώ και 30 χρόνια. Όταν ήμουν μικρός, ήμουν καταπληκτικός μίμος. Έβλεπα ελληνικές ταινίες στην τηλεόραση -δεν υπήρχαν φυσικά ποτέ υπότιτλοι- και καθόμουν και έκανα διάφορα σκετς μόνος μου, στο σχολείο, έκανα διάφορες μιμήσεις στις παρέες, μαζί με άλλους κωφούς, αλλά τότε δεν ήξερα ότι όλο αυτό μπορεί να είναι κάτι θεατρικό, μας λέει εξηγώντας πώς προέκυψε η ενασχόλησή του με το θέατρο. Τώρα πια μπορώ να κάνω παραστάσεις, αυτοσχεδιασμούς, σωματικό θέατρο, ακριβώς όπως και ένας ακούων επαγγελματίας ηθοποιός. Μετά από 30 χρόνια, μπορώ να πω ότι αυτό με έχει διαμορφώσει ως άνθρωπο.

Ήθελα να δοκιμαστώ, να δω πώς είναι

Η Μάρθα Μπάμπη, από την άλλη, είναι νεότερο μέλος. Συνεργάζεται με το Θέατρο Κωφών εδώ και 3 χρόνια και ο ενθουσιασμός της όταν μας μιλάει για αυτό δεν κρύβεται. Στο παρελθόν είχα έρθει και είχα δει πάρα πολλές παραστάσεις του Θεάτρου Κωφών και με επηρέασε όλη αυτή η κατάσταση, ήθελα κι εγώ να είμαι μέσα. Τότε τους ρώτησα “μπορώ να συμμετέχω;” Ήθελα να δοκιμαστώ, να δω πώς είναι, μας διηγείται, ανακαλώντας την πρώτη της επαφή με το ΘΚΕ. Αυτό που θέλουμε είναι να μπορέσουμε να διαδώσουμε τη νοηματική γλώσσα και να διεκδικήσουμε λύση για τα προβλήματα που έχουμε στην καθημερινότητά μας μέσω του θεάτρου, μου λέει προλαβαίνοντας την επόμενη ερώτησή μου.

Όταν το θέατρο γίνεται σχολείο

Όσο η κουβέντα μας προχωρά, καταλαβαίνω ότι το θέατρο δεν είναι για τους κωφούς μόνο ένας φορέας κοινωνικοποίησης, επικοινωνίας, εξωστρέφειας και ενσωμάτωσης, αλλά ένα μέσο διεκδίκησης και ακόμα κάτι που, προσωπικά, δεν θα μου παιρνούσε ποτέ από το μυαλό: ένα υποκατάστατο της βασικής εκπαίδευσης. Έκπληκτη μαθαίνω ότι ένα μεγάλο ποσοστό των κωφών στην Ελλάδα, όχι μόνο δεν ξέρει γραφή και ανάγνωση, αλλά δεν γνωρίζει καν τη νοηματική. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ‘80, όπως πληροφορούμαι, υπήρχε η αντίληψη ότι αν το κωφό παιδί μάθαινε τη νοηματική θα “χάζευε”, ενώ αν προσπαθούσε να μιλήσει, θα γινόταν “πιο έξυπνο” (!). Έτσι, πολλοί κωφοί σήμερα είναι εντελώς αποκλεισμένοι από κάθε μορφή επικοινωνίας, γνώσης και ενημέρωσης. Ακόμη όμως και όσοι κωφοί φοιτούν στα ειδικά σχολεία, αυτά είναι τόσο υποβαθμισμένα που η εκπαίδευση που λαμβάνουν είναι τραγικά ελλιπής.

Παραστάσεις με κοινωνικές προεκτάσεις

Αυτός είναι και ο λόγος, άλλωστε, που σχεδόν κάθε σεζόν, το Θέατρο Κωφών επιλέγει να ανεβάσει παραστάσεις με κοινωνικό προβληματισμό ή/και με ιστορικές αναφορές. Η φετινή παράσταση, για παράδειγμα, είναι βασισμένη στο διήγημα «Ζωή εν τάφω» του Γιάννη Ζευγώλη, όπου μια ομάδα αστέγων αποφασίζει να επαναστατήσει οργανώνοντας μια παράξενη ληστεία. Εισβάλλουν στο Α’ Νεκροταφείο, κλέβουν όσα φέρετρα χρειάζονται, μπαίνουν μέσα σε αυτά και κλείνουν τους δρόμους της Αθήνας σε μια πρωτότυπη καθιστική διαμαρτυρία. Η εικόνα που έχουν πολλοί κωφοί για τους άστεγους ή για την Ελλάδα της κρίσης περιορίζεται σε μια εικόνα που, αν τύχει, θα δουν στο δρόμο. Εφόσον κάνουμε θέατρο, θεωρούμε ότι είναι χρέος μας να αγγίζουμε θέματα που αφορούν την κοινωνία και στα οποία όλοι θα έπρεπε να είμαστε πιο ευαίσθητοι, μας εξηγεί ο Βασίλης Βηλαράς, σκηνοθέτης της παράστασης.

"Δεν ήξερα τι ακριβώς ήταν ο Εμφύλιος ή η Χούντα"

Προτού συμμετάσχω στο “Κάρβουνο” (σσ. μια προηγούμενη παράσταση του Θεάτρου Κωφών με θέμα τον Εμφύλιο) δεν είχα ιδεά τι ήταν ο Εμφύλιος, ότι στην Ελλάδα υπάρχει αριστερά και δεξιά, από πού προήλθαν και πώς αυτό έχει επηρεάσει την σημερινή πραγματικότητα, μου λέει η Μάρθα. Το ίδιο συνέβη και με την παράσταση “41 μέρες”, που ήταν βασισμένη στη ζωή της Κίττυς Αρσένη και είχε ως θέμα τη χούντα. Οι περισσότεροι δεν ξέραμε για τα βασανιστήρια και όλα αυτά που συνέβαιναν. Τα μάθαμε όλα στο θέατρο.

Είναι λίγο σαν το κρυφό σχολειό, αστειεύεται πικρά ο Απόστολος. Εσείς οι ακούοντες είστε πολύ μπροστά από εμάς, ενημερώνεστε όλη μέρα, διαβάζετε, ακούτε ειδήσεις. Εμείς το μόνο που έχουμε είναι τα δελτία της νοηματικής, 5 ή 7 λεπτά τη μέρα: τι να καταλάβουμε από αυτό;

Η μεγάλη συνεργασία κωφών και ακουόντων

Τα τελευταία χρόνια στις παραστάσεις του Θεάτρου Κωφών συμμετέχουν και ακούοντες ηθοποιοί. Στο παρελθόν ήμασταν μια ομάδα κωφών μόνο που πηγαίναμε παντού και κάναμε σαν μια μικρή μειονότητα κάποια πράγαμτα, αλλά αυτό που θέλαμε είναι όλοι οι ακούοντες να συμμετέχετε σε αυτό, τονίζει ο Απόστολος. Σε πρώτη φάση οι ακούοντες ηθοποιοί βρίσκονταν σε καμπίνες μακριά από τη σκηνή διερμηνεύοντας απλώς με τη φωνή τους τη νοηματική, όμως σε επόμενες παραστάσεις ανέβηκαν στη σκηνή σε μια διπλή διανομή και έγιναν η ομιλούσα “σκιά” των κωφών συναδέλφων τους. Φέτος για πρώτη φορά απέκτησαν τους δικούς τους ρόλους δίπλα τους, σε μια ενσωμάτωση με αμφίδρομα οφέλη.

Αρχικά έπρεπε να βρούμε έναν τρόπο να δουλέψουμε μαζί, να συμβαδίσουμε, γιατί οι ακούοντες γνώριζαν το κείμενο ή το μάθαιναν πολύ γρήγορα, ενώ εμάς έπρεπε πρώτα να μας το διαβάσει η διερμηνέας μας, η Σοφία, να μας το εξηγήσει, να μας μιλήσει για το συγγραφέα, για την ιστορική περίοδο και μετά να το μάθουμε... Δε γίνεται να μάθουμε ένα κειμενο παπαγαλία, χωρίς να το έχουμε καταλάβει πρώτα, επιμένει ο Απόστολος.

Η δυσκολίες και τα οφέλη

Όσο μιλάμε για τα πλεονεκτήματα της ενσωμάτωσης κωφών και ακουόντων, τόσο περισσότερο γίνονται ενοχλητικά αισθητά ο αποκλεισμός και τα εμπόδια τα οποία καλούνται αυτοί οι άνθρωποι να ξεπεράσουν προκειμένου να κερδίσουν μια ποιότητα ζωής αυτονόητη για τους περισσότερους. Και ίσως αυτό ακριβώς να είναι το νόημα αυτής της συνεργασίας: ο αγώνας και η προσπάθεια που προϋποθέτει.

Η Μάρθα μας το κάνει σαφές. Στη δραματική σχολή που οι ακούοντες έχουν πάει, εμείς δεν μπορούμε να φοιτήσουμε. Αποκλειόμαστε από ένα νόμο που λέει ότι στις δραματικές σχολές θα πρέπει να φοιτούν μόνο άτομα με αρτιμέλεια. Αυτή τη λέξη, την “αρτιμέλεια”, θα πρέπει να τη βγάλουμε από αυτό το νόμο. Για μια στιγμή πιστεύω ότι δεν κατάλαβα καλά, αλλά το βλέμμα της Σοφίας επιβεβαιώνει.

"Οι ακούοντες μας φέρνουν ένα κομμάτι από τον κόσμο σας"

Οι ακούοντες ηθοποιοί που στελεχώνουν το Θέατρο Κωφών είναι, ως επί το πλείστον, απόφοιτοι της δραματικής σχολής Αρχή της Νέλλης Καρά και γνωρίζουν ήδη πολύ καλά τι είναι το θέατρο κωφών και πώς πρέπει να το προσεγγίσουν. Ωστόσο το εγχείρημα έχει πολλές δυσκολίες. Η ανταμοιβή; Η ανταλλαγή, η αναγνώριση, η επικοινωνία. Στην τελευταία παράσταση που υπήρξε αυτή η ενσωμάτωση νιώθω ότι με αναγνωριζει ο ακούων ηθοποιός, τον αναγνωρίζω κι εγώ, ξέρω πολύ καλά κομμάτια της υποκριτικής του, παίρνω κομμάτια από αυτά που εκείνος έχει, και εκείνος παίρνει κομμάτια από τη σωματικότητα που μπορεί να έχω εγώ, μας λέει η Μάρθα.

Είναι τεράστια εμπειρία ο τρόπος δουλειάς τους, ο τρόπος που δρα ένας επαγγελματίας. Αποτελούν παράδειγμα για εμάς, έχουν πάει σε πολλά θέατρα και έχουν κάνει πολλά πράγματα. Φυσικά πηγαίνουμε κι εμείς σε παραστάσεις, αλλά πάρα πολλές φορές αποκλειόμαστε, γιατί δε δέχονται να βάλουμε το διερμηνέα μας δίπλα στη σκηνή. Έτσι λοιπόν οι ακούοντες μας φέρνουν κομμάτια από το δικό σας κόσμο κι αυτοί παίρνουν κάποια κομμάτια από τον δικό μας κόσμο, υπερθεματίζει ο Απόστολος. Και καταλήγει, Πρέπει να πολεμήσουμε την προκατάληψη. Πολλές φορές έρχονται εδώ και λένε υποτιμητικά “Πάμε μωρέ να δούμε τα καημένα τα κωφά” ή “πάμε να δούμε κάτι διαφορετικό”, αλλά όταν φεύγουν δεν θυμούνται πια ποιοι είναι οι κωφοί και ποιοι οι ακούοντες.

Ένας ακούων στο θέατρο κωφών

Ο Βασίλης Βηλαράς, ακούων ηθοποιός και σκηνοθέτης, συνεργάζεται με το Θέατρο Κωφών εδώ και 5 χρόνια.

Είναι ένα τεράστιο σύμπαν το οποίο όυτε κι εγώ γνώριζα όταν ξεκινούσα να δουλεύω με τα παιδιά. Σε βάζει σε μια διαδικασία να αναθεωρήσεις τα πάντα γύρω από τη δική σου ζωή, [...] αλλά και να παραδειγματιστείς για το πώς υπάρχουν άνθρωποι γύρω σου με μια δυσκολία α την οποία δεν κάνουν θέμα. Δηλαδή κι εγώ δεν πετάω και δεν πειράζει, και εκείνοι δεν ακούνε και δεν πειράζει, μας λέει με χιούμορ και με χαρακτηριστικά χαμηλή φωνή. Δηλαδή θεωρητικά εκείνοι παίρνουν από μένα πράγματα που δεν θα μπορούσαν να πάρουν από άλλού, εγώ όμως παίρνω πίσω τα διπλάσια.

Ως ακούων ηθοποιός σε μια πόλη με αναλογία-ρεκόρ θεατρικών σκηνών ανά κάτοικο, ο Βασίλης θα μπορούσε να επιλέξει ανάμεσα σε πολλούς και διαφορετικούς επαγγελματικούς δρόμους. Γιατί άραγε επέλεξε να βρεθεί σε ένα θέατρο κωφών; Όταν τέλειωσα τη δραματική σχολή, μου πρότειναν να έρθω εδώ και σκέφτηκα “γιατί όχι;”. Η αναπηρία ήταν κάτι που πάντοτε με ενδιέφερε και σκέφτηκα ότι, αν σου αναλογούν Χ χρόνια στη ζωή και αν μπορείς να αφιερώσεις κάποια από αυτά προσφέροντας σε ανθρώπους που δεν έχουν την ίδια τύχη με σένα -τύχη με την έννοια της αρτιμέλειας-, είναι κάτι καλό, μου εξηγεί.

Αναλογίζομαι πόσο η πρόκληση της δουλειάς δίπλα στους κωφούς συναδέλφους του θα τον έχει βοηθήσει ως ηθοποιό. Πόσα “κόλπα” μπορεί να έχει ξεσηκώσει, πόσο θα έχει εμπλουτίσει τα εκφραστικά του μέσα. Στο επαγγελματικό κομμάτι, έχει να κάνει με την εξωστρέφεια, την οποία έχει η γλώσσα τους. Οι πιο πολλοί νομίζουν ότι η νοηματική είναι στα χέρια, αλλά στην πραγματικότητα συμμετέχει όλο το σώμα. Αυτό, αν μπορέσεις να το δεις και να παρατηρήσεις τι κάνουν χωρίς καν να το καταλαβαίνουν -γιατί αυτοί απλά μιλάνε εκείνη την ώρα-, έχει τρομερή θεατρική αξία. [Καταλαβαίνεις ότι] ο ήχος από μόνος του δεν είναι τα πάντα, είναι ένα κομμάτι μόνο της διαδικασίας, με επιβεβαιώνει.

Το κέρδος του όμως δεν περιορίζεται στον επαγγελματικό τομέα. Το μάθημα που παίρνεις ζώντας και δουλεύοντας δίπλα στους κωφούς ηθοποιούς είναι από αυτά που μπορεί να σου σώσουν τη ζωή. Για τα παιδιά δεν είναι αυτονόητα εύκολο αυτό που κάνουν εδώ. Ξέρετε, είναι άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει στο περιθώριο, συνηθισμένοι να μην έχουν οι άλλοι απαιτήσεις από αυτούς. Έρχονται εδώ και ξαφνικά πρέπει να καταφέρουν κάτι, να προσπαθήσουν, να μην το καταφέρουν με την πρώτη, να επιμείνουν... όλο αυτό είναι μεταδοτικό, σε κάνει και σένα να θες να βρεθείς στο ίδιο επίπεδο προθυμίας για τη ζωή, για το θέατρο. Σε κάνει να καταλαβαίνεις ότι ακόμη και αν ανομίζεις ότι έφτασες κάπου, έχεις ακόμη δρόμο να διανύσεις.

Επόμενη στάση: Ίδρυμα Κωφών

Δυστυχώς, πολύ περισσότερο δρόμο φαίνεται ότι έχει να διανύσει το ελληνικό κράτος όσον αφορά την ενσωμάτωση των κωφών και την εξασφάλιση της στοιχειώδους πρόσβασής τους σε αγαθά όπως η παιδεία, η ενημέρωση, ο πολιτισμός. Με τις κρατικές επιχορηγήσεις, οι οποίες ούτως ή άλλως υπήρξαν ελάχιστες στην ιστορία του, να έχουν προ πολλού εκλείψει, το Θέατρο Κωφών θα είχε κλείσει χωρίς την οικονομική στήριξη των Ιδρυμάτων Λάτση και Νιάρχου. Τώρα αυτό που χρειάζεται επιτέλους είναι η μετεγκατάσταση και μόνιμη στέγασή του στο Ίδρυμα Κωφών στους Αμπελόκηπους, όπου υπάρχουν μεν κατάλληλοι χώροι, αλλά παραμένουν ανεκμετάλλευτοι. Εκεί θα μπορέσει να διευρύνει τις δραστηριότητές του, να εκπαιδεύσει περισσότερα παιδιά και να βοηθήσει στην ενσωμάτωση περισσότερων κωφών στη χώρα μας.