Το Βόρνεο φλέγεται: Πώς η παγκόσμια ζήτηση για φοινικέλαιο καταστρέφει τα δάση στην Ινδονησία

Άνθρωποι ασφυκτιούν. Ζώα πεθαίνουν.

Δεν πρόκειται για μια συνηθισμένη πυρκαγιά. Άναψε για σένα. Και την άναψαν αγρότες θέλοντας με αυτόν τον τρόπο –τον πιο γρήγορο που υπάρχει- να επωφεληθούν από την αυξανόμενη ζήτηση φοινικέλαιου, το φυτικό έλαιο που χρησιμοποιείται στα μισά από τα προϊόντα που αγοράζουμε στο σουπερμάρκετ, από τις σοκολάτες μέχρι τα σαμπουάν.

Δεν καταστρέφουν μόνο το δάσος αλλά και την τύρφη που βρίσκεται ακριβώς από κάτω – τον μεγαλύτερο φυσικό χλοοτάπητα άνθρακα στον κόσμο. Πρόκειται για οργανικό καύσιμο, το οποίο σχηματίζεται στο υπέδαφος κυρίως εύκρατου και υγρού περιβάλλοντος.

Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι οι φωτιές αυτές έχουν πυροδοτήσει μια κλιματική βόμβα με καταστροφικές συνέπειες για τον κόσμο τα επόμενα χρόνια.

Και θα συνεχίζουν να καταστρέφουν μέχρι ο δυτικός κόσμος να τις σταματήσει.

Πολεμώντας τις φλόγες

Οι πυροσβέστες που εργάζονται εν μέσω τροπικού καύσωνα για την κατάσβεσή τους εισπνέουν τοξικό αέρα για μόλις 8 δολάρια τη μέρα.

Κάποιες φορές οι εστίες είναι τόσο απομακρυσμένες που χρειάζεται να ταξιδεύουν περισσότερο από μια ώρα μέσα σε ξύλινες βάρκες, φορτωμένοι με όλη τους την εξάρτιση και μετά να περπατούν για πολλά χιλιόμετρα μέσα στη ζούγκλα.

«Είμαστε ήδη σχεδόν δύο εβδομάδες εδώ. Εδώ μένουμε, εδώ κοιμόμαστε», δηλώνει ο Κρισιόγο, ο επικεφαλής μιας ομάδας περιπολιών του Κέντρου για τη Διεθνή Αειφόρο Τροπική Τύρφη, ενώ παλεύει με τις φλόγες.

«Νομίζω ότι η φωτιά έρχεται από τους ανθρώπους», λέει ο Κρισιόγο, ο οποίος όπως και πολλοί Ινδονήσιοι έχουν μόνο ένα όνομα.

Μόνο το περασμένο καλοκαίρι, 9.000 πυροσβέστες κλήθηκαν να παλέψουν με το πύρινο θηρίο.

Πάνω από τους πυροσβέστες ίπτανται ελικόπτερα. Πολλές από τις ομάδες των έμπειρων πιλότων έχουν φτάσει εδώ από το Καζακστάν και την Ουκρανία ενώ επιχειρούν μέχρι και τρεις αποστολές τη μέρα. «Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί», λέει ο Ουκρανός πιλότος Κραβτσένκο «καθώς πετάμε σε χαμηλό ύψος και πολλές φορές η ορατότητα είναι κακή».

Ποτέ δεν μπορεί να είναι σίγουροι αν η φωτιά έσβησε ή εξακολουθεί να καίει την τύρφη.

Πηγή: CNNi

Και παρότι τις πυρκαγιές βάζουν οι άνθρωποι, μόνο η φύση – η βροχή- μπορεί να τις σβήσει πραγματικά.

Στο απόγειο των πυρκαγιών του περασμένου καλοκαιριού ο ουρανός έγινε πορτοκαλί. Περίπου 920.000 άνθρωποι νοσηλεύτηκαν με οξεία αναπνευστικά προβλήματα που προκλήθηκαν από τις φωτιές, σύμφωνα με τον οργανισμό καταστροφών της Ινδονησίας.

Σε αυτήν την αναπτυσσόμενη χώρα των 264.000.000 ανθρώπων, το φοινικέλαιο θεωρείται βέβαιο ότι μπορεί να εκθέσει πολλούς σε σοβαρούς κινδύνους για την υγεία. Φέρνει, όμως, και πλούτο.

«Πριν αρχίσω να καλλιεργώ φοινικέλαιο δεν μπορούσα να προσφέρω κοτόπουλο στα παιδιά μου. Πλέον έχουν πολλές επιλογές στο φαγητό, ακόμη και κοτόπουλο, ενώ μπορώ επίσης να αγοράσω τηλεόραση και ψυγείο», λέει ο Τάλαν, ένας από τους μικροκαλλιεργητές που αποτελούν περίπου το 40% των παραγωγών φοινικέλαιου της Ινδονησίας.

Πολλές κοινότητες μεταμορφώθηκαν χάρη στο φοινικέλαιο. Οι δρόμοι απέκτησαν αυτοκίνητα, χτίστηκαν σπίτια και οι κάτοικοι μπόρεσαν να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο.

Ουρακοτάγκοι: Αγώνας για επιβίωση

Στο Βόρνεο υπάρχουν τα παλιότερα τροπικά δάση του κόσμου. Πρόκειται για ένα ζωντανό μουσείο φυσικής ιστορίας με 15.000 φυτά, 420 είδη πουλιών και 222 θηλαστικά, πολλά από τα οποία είναι μοναδικά στο Βόρνεο. Εδώ θα συναντήσεις πυγμαίους ελέφαντες, θολωτές λεοπαρδάλεις, αρκούδες, ποντικο-ελάφια, νυχτερίδες, πονγκολίνες και, τον πιο διάσημο απ’ όλα, τον ουρακοτάγκο του Βόρνεο.

Με DNA κοινό με τον ανθρώπινο κατά 97%, η λέξη «ουρακοτάγκος» στα Ινδονησιακά μεταφράζεται ως «ο άνθρωπος του δάσους». Αυτά τα πολύτιμα θηλαστικά αποτελούν τα πλέον επικίνδυνα προς εξαφάνιση είδη στον πλανήτη.

Τα τελευταία 40 χρόνια ο πληθυσμός τους έχει μειωθεί κατά το ήμισυ, σύμφωνα με τον κόκκινο κατάλογο των απειλούμενων ειδών της IUCN. Η απώλεια της κατοικίας τους θεωρείται ως βασική αιτία της μείωσής τους.

Το 2015, μια έκθεση των Ηνωμένων Εθνών υπολόγιζε τον αριθμό των ουρακοτάγκων παγκοσμίως σε μόλις 55.000.

«Πέρυσι είχαμε βρει έναν ουρακοτάγκο που είχε δεχτεί 130 σφαίρες» λέει ο Ραμαντάνι, ο διευθυντής του Κέντρου για την Προστασία των Ουρακοτάγκων (COP). Ο ουρακοτάγκος βρέθηκε από χωρικούς στο ανατολικό Καλιμαντάν και νοσηλεύτηκε στο Εθνικό Πάρκο του Κουτάι, ωστόσο υπέκυψε στα τραύματά του.

Στην Ινδονησία είναι παράνομο να σκοτώνεις ουρακοτάγκους. Η ποινή επισύρει φυλάκιση έως 5 ετών και χρηματικό πρόστιμο 100 εκατ. ρουπίες (περίπου 6.440 ευρώ). Αυτό όμως, σύμφωνα με τον Ραμαντάνι, δεν είναι αρκετό για να αποτρέψει τις δολοφονίες τους.

Πηγή: CNNi

Ο πραγματικός εχθρός, ωστόσο, των ουρακοτάγκων είναι το φοινικέλαιο. Ένα διαφορετικό είδος ανθρώπινης απειλής για τον οικότοπο των ουρακοτάγκων μπορεί επίσης να βρίσκεται στον ορίζοντα: την προγραμματισμένη μεταφορά της πρωτεύουσας της Ινδονησίας, Τζακάρτα –η οποία βυθίζεται με απίστευτα γρήγορους ρυθμούς στη γη, λόγω της ανόδου των επιπέδων της θάλασσας- στο ανατολικό Καλιμαντάν. Αν δεν υπάρξει μια ξεκάθαρη πολιτική για το πώς θα αντιμετωπιστεί ο αντίκτυπος αυτής της κίνησης, η πιθανότητα να καταστραφεί ένα μεγάλο φυσικό απόθεμα είναι περισσότερο από ορατή.

Φοινικέλαιο: Το σύγχρονο χρυσάφι

Η Ινδονησία βρίσκεται εν μέσω μιας σύγχρονης χρυσοθηρίας. Σε λιγότερο από 20 χρόνια, οι εξαγωγές φοινικέλαιου της χώρας αυξήθηκαν σχεδόν κατά 1.500%, φτάνοντας τα 20,7 δισ. δολάρια το 2017. Είναι πλέον το πρώτο εξαγώγιμο προϊόν της χώρας, διοχετεύοντας περισσότερο από το μισό φοινικέλαιο του κόσμου.

Υπολογίζεται ότι κάθε άτομο καταναλώνει 8 κιλά φοινικέλαιο το χρόνο. Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται σχεδόν στα μισά από τα προϊόντα που μπορεί να βρει κανείς στο σουπερμάρκετ, όπως η μαργαρίνη, το παγωτό, η πίτσα και το σαπούνι. Σε κάποια μέρη της Αφρικής και της Ασίας χρησιμοποιείται συχνά και ως μαγειρικό λάδι.

Φτάνοντας στην Ινδονησία και τη Μαλαισία από την Αφρική, η καλλιέργειά του άνθισε στα τροπικά κλίματα, λόγω της ευελιξίας και της υψηλής απόδοσης σε σύγκριση με άλλα φυτικά έλαια όπως το σογιέλαιο, το λάδι καρύδας ή το ηλιέλαιο.

Επιπλέον, όλο και περισσότερο, το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται για τα βιοκαύσιμα, λόγω των πολιτικών για το κλίμα που ενθαρρύνουν τη χρήση φιλικών προς τον πλανήτη εναλλακτικών λύσεων αντί για το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο.

Στην πραγματικότητα, ωστόσο, το βιοντίζελ φοινικέλαιου εκπέμπει τρεις φορές περισσότερο άνθρακα από το ντίζελ με ορυκτά καύσιμα, αν λάβει κανείς υπόψη το άλλο περιβαλλοντικό κόστος, σύμφωνα με μια μελέτη του 2016 από την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Μεταφορών και Περιβάλλοντος.

Η ΕΕ έχει πλέον ξεκινήσει τη σταδιακή κατάργηση αυτού του τύπου βιοκαυσίμων, έως ότου γίνει πιο βιώσιμη και δεν προκαλεί αποψίλωση των δασών. Παρά την έκταση της φετινής κρίσης, όμως, δεν υπάρχει ακόμη αίσθηση επείγουσας ανάγκης στο εσωτερικό της βιομηχανίας να κάνει μεγάλες αλλαγές, οπότε οι πυρκαγιές είναι πιθανό να συνεχίσουν να μαίνονται.

Η κυβέρνηση της Ινδονησίας, από την άλλη, στέλνει μπερδεμένα μηνύματα.

Τον Σεπτέμβριο του 2018, ο πρόεδρος της Ινδονησίας, Γιόκο Γουιντόντο, επέβαλε μορατόριουμ στις νέες φυτείες φοινικέλαιου που χρησιμοποιούν κυβερνητική γη και ίδρυσε ένα γραφείο αποκατάστασης της τύρφης.

Το περασμένο καλοκαίρι, ωστόσο, εν μέσω των δασικών πυρκαγιών, η κυβέρνηση έδωσε εντολή για αύξηση της χρήσης φοινικέλαιου αναμεμειγμένης με ντίζελ για την παραγωγή βιοκαυσίμων στην εγχώρια αγορά, με στόχο τη μείωση του κόστους εισαγωγής πετρελαίου.

Κι ενώ η παραγωγή βιοκαυσίμων στην Ινδονησία αναμένεται να αυξηθεί το 2019 κατά 43%, ο Πρόεδρος της χώρας υποστηρίζει ότι η κυβέρνησή του έχει ως άμεση προτεραιότητα την αποκατάσταση των δασών.

Ένα έγκλημα χωρίς ενόχους

Σύμφωνα με στοιχεία της ινδονησιακής αστυνομίας, 228 άτομα συνελήφθησαν το περασμένο καλοκαίρι με την κατηγορία της πρόκλησης δασικών πυρκαγιών.

Δύο από αυτούς, οι οποίοι κατηγορούνται ότι ξεκίνησαν τη φωτιά στην πόλη Παλανγκαράγια, στο Κεντρικό Καλιμαντάν, δέχτηκαν να μιλήσουν στο CNNi υπό τον όρο της ανωνυμίας.

Πηγή: CNNi

Ο ένας από αυτούς υποστηρίζει ότι έκαιγε χόρτα κοντά στο σπίτι του και αργότερα έριξε νερό στη φωτιά, πεπεισμένος ότι την είχε σβήσει. Τρεις μέρες μετά η φωτιά αυτή, έχοντας επεκταθεί μέσω της τύρφης, είχε ξεριζώσει περίπου 10 εκτάρια γης. Στην επιφάνεια της γης φαινόταν σβηστή, από κάτω όμως εξακολουθούσε να σιγοκαίει. Μόνο αφού πέρασαν αρκετές εβδομάδες κατάφερε να εξαλειφθεί.

Ο δεύτερος υποστηρίζει ότι ξεκίνησε τη φωτιά προσπαθώντας να καθαρίσει ένα κομμάτι γης προκειμένου να χτίσει μια νέα καλύβα. «Άναψα μια μικρή φωτιά αλλά αμέσως εξαπλώθηκε», λέει.

Η έλλειψη πρόθεσης όμως δεν επαρκεί ως αμυντικό όπλο. Οι κάτοικοι των περιοχών πρέπει να ευαισθητοποιηθούν προκειμένου να αποφευχθούν τέτοιες φωτιές ενώ μέσω της εκπαίδευσης είναι απαραίτητο να γνωστοποιηθούν οι κίνδυνοι μιας τέτοιας πράξης.

Οι παραβάτες μπορεί να καταδικαστούν σε χρηματικό πρόστιμο μέχρι και 635.000 ευρώ καθώς και σε ποινή φυλάκισης μέχρι και 10 ετών.

Το 2015, μετά από ένα μπαράζ δασικών πυρκαγιών, στους κόλπους της αστυνομίας της Ινδονησίας συγκροτήθηκε μια ειδική ομάδα με στόχο τη διάσωση των δασών.

Από τότε, 21 υποθέσεις έφτασαν στο δικαστήριο, οι άδειες τριών εταιρειών φοινικέλαιου ανακλήθηκαν ενώ επιβλήθηκαν 64 διοικητικές κυρώσεις.

Ωστόσο, παρότι τα πρόστιμα που έχουν επιβληθεί ανέρχονται σε 250 εκατ. δολάρια συνολικά, μόνο ένα έχει πράγματι καταβληθεί κι ενώ οι νόμοι υπάρχουν φαίνεται πως απλώς δεν εφαρμόζονται με αυστηρότητα.

Το πρόβλημα του φοινικέλαιου όμως δεν περιορίζεται στην Ινδονησία. Πηγαίνει στις παγκόσμιες εταιρείες που το αγοράζουν και στις επιλογές των καταναλωτών.Πηγαίνει σε εσένα.

Μια «βιτρίνα» βιωσιμότητας

Σε μια πρόσφατη έκθεσή της με τίτλο «Burning Down House», η Greenpeace κατηγορεί διεθνείς επιχειρηματικούς κολοσσούς ότι διαθέτουν προμηθευτές που συνδέονται με τις χιλιάδες φετινές πυρκαγιές. Ορισμένοι από τους προμηθευτές βρίσκονται επίσης υπό δημόσια έρευνα για την έναρξη παράνομων πυρκαγιών, αναφέρει η έκθεση.

«Εταιρείες δημιούργησαν μια βιτρίνα βιωσιμότητας, αλλά η πραγματικότητα είναι ότι οι πηγές που χρησιμοποιούν προέρχονται από τους χειρότερους παραβάτες», λέει η Ανίσα Ραχμαγουάτι, ακτιβίστρια της Greenpeace Ινδονησία για τα δάση.

«Οι εταιρείες που ευθύνονται για τις πυρκαγιές και εκείνες που επωφελούνται οικονομικά από αυτές πρέπει να λογοδοτούν για αυτές τις περιβαλλοντικές ωμότητες και τις καταστροφικές επιπτώσεις στην υγεία που προκαλούνται από τις πυρκαγιές».

Στην Ινδονησία, η ξηρασία και η αναμονή για τις πολύτιμες βροχές έχει περάσει για φέτος, αλλά το κόστος της κρίσης του περασμένου καλοκαιριού για το περιβάλλον και τον τοπικό πληθυσμό παραμένει απλωμένο μπροστά μας.

Η αποτυχία να προστατευθούν τα τροπικά δάση του Βόρνεο, γνωστά ως «Αμαζόνιος της Ασίας» - ένα ζωτικό αναπνευστικό σύστημα για τον πλανήτη - θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα από τα πιο καταστροφικά περιβαλλοντικά ατυχήματα στον κόσμο. Και όσο ακόμη ο καταναλωτισμός και η αναζήτηση κέρδους βρίσκονται τόσο ψηλά στην λίστα των ανθρώπινων αξιών, ο κίνδυνος σιγοκαίει.

Borneo is burning, by Rebecca Wright, Ivan Watson, Tom Booth and Masrur Jamaluddin, CNNi