Κάν'το όπως η Αρμενία: Μια Silicon Valley στον Καύκασο

Είναι στοιχεία που αναπόφευκτα μπαίνουν στη ζυγαριά της σύγκρισης με την Ελλάδα και του τι συμβαίνει στη χώρα μας στον τομέα της ψηφιακής τεχνολογίας και της πληροφορικής (ΙΤ), αλλά κυρίως στο θέμα της εκπαίδευσης και της αντιμετώπισης του ψηφιακού αναλφαβητισμού.
Ας ξεκινήσουμε όμως με τα απλά:

Τον Οκτώβριο, η Αρμενία θα φιλοξενήσει το 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Τεχνολογιών Πληροφορικής (ΙΤ), που αποτελεί και το μεγαλύτερο ετήσιο γεγονός για την βιομηχανία πληροφορικής παγκοσμίως. Ξεκίνησε στην Ισπανία το 1978 και συμμετέχουν είτε με ομιλητές είτε με αντιπροσωπίες, 80 χώρες και έχουν περάσει από τα πάνελ του από γκουρού της πληροφορικής (Μπιλ Γκέιτς) μέχρι «πλανητάρχες» (Μπιλ Κλίντον).

Ο πρόεδρος της Ένωσης Εταιριών Προηγμένης Τεχνολογίας, κ. Αλεξάντερ Γιεσαγιάν στην παρουσίαση του WCIT 2019

Όπως μας εξηγεί η κυρία Σιουζάνα Αζογιάν, διευθύντρια προγράμματος του Συνεδρίου, το φετινό συνέδριο θα ξεκινήσει με ένα κοντσέρτο πρωτότυπο και μοναδικό. Παραδοσιακές μουσικές από τις χώρες που συμμετέχουν, θα μπουν στον υπολογιστή και με τεχνητή νοημοσύνη θα δημιουργηθεί ένα νέο έργο με επιρροές από όλες τις παραπάνω μουσικές. Δεκάδες τεχνικοί εργάζονται εδώ και καιρό πάνω σε αυτό το project. Στο επίκεντρο του φετινού συνεδρίου θα είναι το περιβάλλον και οι πράσινες τεχνολογίες, τα νέα εργαλεία στην πληροφορική, τα social media και ο τρόπος που έχουν αλλάξει την επικοινωνία, θέματα που αφορούν στην νομοθεσία και στο ρυθμιστικό πλαίσιο, θα υπάρχουν τουλάχιστον 40 δήμαρχοι από πόλεις που έχουν χαρακτηριστεί smart cities λόγω του ότι έχουν εντάξει τις IT στην υπηρεσία της βελτίωσης της καθημερινότητας του πολίτη και πολλές υπουργικές συναντήσεις. Αναμένονται 3.000 καλεσμένοι από 70 χώρες.

Τέλος, στην κορυφή της ατζέντας θα είναι η αποκέντρωση, σε ότι αφορά τις εφαρμογές της υψηλής τεχνολογίας και ότι αυτό σημαίνει για την αγορά εργασίας, τη στήριξη της υπαίθρου, το brain drain και τη δημιουργία της νέας γενιάς μηχανικών υπολογιστών.
Είναι η πρώτη φορά που μια αναπτυσσόμενη χώρα αναλαμβάνει τη διοργάνωση του συγκεκριμένου συνεδρίου και πολλοί θα αναρωτηθούν γιατί;

Η παράδοση στις επιστήμες

Στη Σοβιετική εποχή, η Αρμενία ήταν η Silicon Valley του Ανατολικού μπλοκ. Είχε επιλεγεί από τη Σοβιετική ηγεσία λόγω της μακράς παράδοσής της στα μαθηματικά και στη φυσική, ως η περιοχή στην οποία θα δινόταν έμφαση στην έρευνα πάνω στις νέες τεχνολογίες και από την οποία θα προέκυπταν οι καινοτομίες και τα νέα προϊόντα.

Ο υπουργός υψηλής τεχνολογίας κ. Αγκόπ Αρσακιάν, τονίζει ότι ο τομέας της υψηλής τεχνολογίας καταγραφεί αύξηση 20% κάθε χρόνο

Έτσι η Αρμενία στα χρόνια της Σ. Ένωσης πρωτοπορούσε. Εκεί έγινε ο πρώτος σταθμός έρευνας της κοσμικής ακτινοβολίας από τον Αρτέμ Αλιχανιάν εν μέσω του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, το 1957 εκεί κατασκευάστηκε ο πρώτος ηλεκτρονικός υπολογιστής. Εκεί κατασκευάστηκε η πρώτη έγχρωμη τηλεόραση, Αρμένιος ήταν ο μαθηματικός και μηχανικός Αρτεμ Μικογιάν, σχεδιαστής των γνωστών μαχητικών αεροπλάνων MIG. Στο τέλος της δεκαετίας του ‘60 η Αρμενία ήταν το κέντρο της μικροηλεκτρονικής στην Σοβιετική Ένωση και προς το τέλος της δεκαετίας του ’80, η χώρα είχε 20.000 μηχανικούς ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Και μετά ήρθε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Με την κατάρρευση γκρεμίστηκε και ότι είχε χτιστεί τα προηγούμενα 70 χρόνια καθώς τα «μυαλά» της χώρας άρχισαν να φεύγουν κατά κύματα. Αυτό συνεχίστηκε και σε μικρότερο βαθμό συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Όλο και λιγότερο όμως στον κλάδο ΙΤ.

Η ριζωμένη όμως αγάπη των Αρμενίων για τα μαθηματικά και τη φυσική, η παράδοση στα επαγγέλματα που έχουν να κάνουν με την τεχνολογία και την μικροηλεκτρονική και η παράδοση του Σοβιετικού εκπαιδευτικού συστήματος που ευνοούσε την αριστεία και ήταν ιδιαίτερα πιεστικό για τους μαθητές, άφησαν πίσω τους μια κουλτούρα που έγινε η αφετηρία για μια νέα αρχή. Έτσι εδώ και μια δεκαετία, η Αρμενία αξιοποιώντας αυτή την κουλτούρα έχει μπει με ταχείς ρυθμούς στην κούρσα των νέων τεχνολογιών, όχι μόνο ως προορισμός outsourcing, αλλά και ως παραγωγός νέων ιδεών, εφαρμογών και προϊόντων.

Δοκιμή ψηφιακού τζόγου σε συνθήκες εικονικής πραγματικότητας στην εδρα της εταιρίας BETCONSTRUCT

Παραδείγματα επιχειρήσεων

H Synopsys είναι η 15η μεγαλύτερη εταιρία λογισμικού στον κόσμο και επέλεξε την Αρμενία για έδρα της μεγαλύτερης, εκτός ΗΠΑ έδρας της. Είναι μια από τις 900 εταιρίες ΙΤ που έχει αυτή τη στιγμή η Αρμενία και απασχολεί 800 μηχανικούς και τεχνικούς. Το ιδιαίτερο που έχει η συγκεκριμένη εταιρία όπως μας λέει η υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων κυρία Γκαγιανέ Μαρκοσιάν, είναι ότι έχει δημιουργήσει ένα εκπαιδευτικό κέντρο στο οποίο εκπαιδεύει εκατοντάδες νέους κάθε χρόνο, με δικό της εκπαιδευτικό σύστημα, δικό της εκπαιδευτικό υλικό και έχει αναπτύξει γι αυτό συνεργασία με 150 πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο.

Γυναικεία υπόθεση

Διαθέτει και ένα ακόμη ρεκόρ. Το 57% των φοιτητών της είναι γυναίκες, κάτι που για τα δεδομένα της Αρμενίας είναι φυσιολογικό. Είναι η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών εργαζομένων στο χώρο των ΙΤ, που φτάνει στο 33%. Στις ΗΠΑ για να δώσουμε μια τάξη μεγέθους είναι 10%. Στη Synopsys οι γυναίκες εργαζόμενες αποτελούν το 37% των εργαζομένων της. Η αιτία της ενασχόλησης τόσο μεγάλου ποσοστού γυναικών με τις ΙΤ, πρέπει να αναζητηθεί επίσης στην μαθηματική κουλτούρα της χώρας και στο σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα που την προωθούσε με κάθε τρόπο.

Τα κορίτσια όμως στα πανεπιστήμια διαλέγουν επίσης τις ΙΤ γιατί σήμερα ξέρουν ότι μπορεί να τους εξασφαλίσουν ένα καλό μέλλον, τους δίνει τη δυνατότητα για ευέλικτη εργασία και φυσικό επακόλουθο είναι να περιορίζεται το brain drain στον συγκεκριμένο κλάδο. Σαν την Synopsys, εταιρία δηλαδή που διαθέτει στην Αρμενία έδρα και ερευνητικά εργαστήρια , θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλές όπως, IBM, Microsoft, Synergy, Cisco, Oracle και πολλές άλλες.

Στα γραφεία της PicsArt

Η PicsArt, μπορεί ως όνομα να μη σας λέει τίποτα αλλά στους κάτω των 25 ετών ή και λίγο μεγαλύτερους, σίγουρα όχι μόνο λέει πολλά, αλλά έχουν και τις εφαρμογές της στο κινητό τους τηλέφωνο.
Είναι μια «γέννημα, θρέμμα» αρμένικη εταιρία που παρέχει εφαρμογές για επεξεργασία βίντεο και φωτογραφίες με αμέτρητες επιλογές. Είναι εγκατεστημένη σε περισσότερα από 600 εκατομμύρια κινητά τηλέφωνα σε όλο τον κόσμο και την χρησιμοποιούν πάνων από 130 εκατομμύρια άνθρωποι κάθε μήνα. Αυτές οι φωτογραφίες που αν έχει τύχει να δείτε στα social media είναι «πειραγμένες» με φίλτρα, αστεράκια κτλ, κατά 90% είναι αποτέλεσμα της PicsArt.

H εταιρία ξεκίνησε το 2009 να πειραματίζεται την πρώτη εποχή των smartphones και σήμερα διαθέτει γραφεία σε Λος Άντζελες, Πεκίνο, Μόσχα, Τόκιο , Σας Φρανσίσκο και Βραζιλία. Σήμερα στην Αρμενία απασχολεί 400 άτομα και όπως μας λέει o γενικός διευθυντής της Μικαέλ Βαρντανιάν, τα γραφεία της αποτελούν κάτι σαν τουριστικό προορισμό για το Ερεβάν καθώς δέχονται πολλές επισκέψεις ανθρώπων που θέλουν να δουν από κοντά πως λειτουργεί αυτή η δημοφιλής εφαρμογή. Όπως και τη Synopsys, διαθέτει το δικό της εκπαιδευτικό πρόγραμμα και το 52% των εργαζομένων της στο Ερεβάν είναι γυναίκες.

To Τεχνολογικό Κέντρο στο Βανατζόρ

Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε δεκάδες εταιρίες, τι κάνει η κάθε μία και πως λειτουργεί, αλλά νομίζουμε ότι αυτά τα δύο παραδείγματα μεταφέρουν το κλίμα και τη θέληση μιας χώρας, που έχει μόλις 3 εκατομμύρια πληθυσμό και δεν διαθέτει βαριά βιομηχανία εκτός των ορυχείων, να δημιουργήσει ΑΕΠ, επενδύοντας την ψηφιακή τεχνολογία.

Η νέα κυβέρνηση της χώρας πρόσφατα δημιούργησε υπουργείο υψηλής τεχνολογίας, θέλοντας να δώσει μεγαλύτερη προσοχή στον κλάδο, και στηρίζει τη νεοφυή επιχειρηματικότητα. Για τις νέες εταιρίες συγκεκριμένα, τις startups, οι όποιες υποστηρίζονται από διάφορες θερμοκοιτίδες στο Ερεβάν, και στο Βανατζόρ, που βρίσκεται στη Βόρεια Αρμενία, η φορολογία κερδών στα πέντε πρώτα χρόνια είναι 0% και στο εισόδημα 10%. Η χώρα έχει τις περισσότερες stratups στον κόσμο σε σχέση με τον πληθυσμό της.
Όπως μας είπε ο υπουργός υψηλής τεχνολογίας κ. Αγκόπ Αρσακιάν, ο τομέας της υψηλής τεχνολογίας καταγραφεί αύξηση 20% κάθε χρόνο και έχει μερίδιο 7,4% στο ετήσιο ΑΕΠ, σύμφωνα με τα στοιχεία του Enterprise Incubator Foundation. Τα τελευταία 7 χρόνια η hi-tech βιομηχανία πενταπλασιάστηκε. Σε παλαιότερη του αναφορά ο κ. Αρσακιάν είχε δώσει έμφαση στον τομέα της υψηλής τεχνολογίας για στρατιωτικούς σκοπούς θεωρώντας τον τομέα, ζωτικής σημασίας για την ασφάλεια της χώρας.

Πρόσφατα η χώρα παρουσίασε στην IDEX, (Διεθνής Έκθεση και Συνέδριο Άμυνας) στα Αραβικά Εμιράτα στρατιωτικό εξοπλισμό δικής της παραγωγής που είναι πλέον όχι μόνο για την δική της χρήση αλλά και για εξαγωγή.
Το 45% των εξαγωγών της κατευθύνονται προς τις ΗΠΑ και τον Καναδά, 25% στην Ευρώπη και 10% στη Ρωσία.
Πως όμως αυτή η μικρή χώρα του Καυκάσου, περιτριγυρισμένη από δύο κράτη με τα οποία έχει πολλά προβλήματα (Τουρκία, Αζερμπαϊτζάν) και κλειστά σύνορα, κατάφερε να μπει σε αυτό τον δρόμο.

Η έδρα του Κέντρου Δημιουργικών Τεχνολογιών TUMO στο Ερεβάν

Εκπαίδευση και επένδυση στην νέα γενιά

Αφήσαμε αυτή της διάσταση για το τέλος γιατί εκτός του ότι παρουσιάζει ενδιαφέρον θα μπορούσε να αποτελέσει καλό παράδειγμα για αντίστοιχες μικρές χώρες που χρειάζονται επενδύσεις σε τομείς που αποδίδουν γρήγορο και πολλαπλάσιο εισόδημα, όπως η Ελλάδα. Δύσκολο να δούμε στα επόμενα χρόνια να αναπτύσσετε στη χώρα μας ένα εκπαιδευτικό σύστημα –γιατί περί αυτού πρόκειται- που να στοχεύει στην καλλιέργεια ψηφιακής κουλτούρας και εκπαίδευσης των παιδιών στις νέες τεχνολογίες, έτσι ώστε μέσα από εκεί να προκύψουν οι αυριανοί εργαζόμενοι, ερευνητές, πρωτοπόροι.

Το εσωτερικό του Κέντρου Δημιουργικών Τεχνολογιών TUMO, όπου μαθητές εκπαιδεύονται στις νέες τεχνολογίες

Η διαφορά στην κουλτούρα αντιμετώπισης της ψηφιακής εκπαίδευσης με τη χώρα μας είναι η μέρα με τη νύχτα. Γιατί πρώτον οι Αρμένιοι έχουν αποβάλει το κόμπλεξ του κυνηγιού της αριστείας, κάτι το οποίο έζησαν για χρόνια επί Σοβιετικής Ένωσης και κατέληξαν στο ότι δεν ταιριάζει πια στη σύγχρονη εποχή και δεύτερον γιατί θεωρούν ότι η ψηφιακή εκπαίδευση είναι αγαθό, που θα πρέπει να παρέχεται στα παιδιά δωρεάν.

Τον Ιούνιο του 2018 ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν είπε κάποια στιγμή ότι η χώρα χρειάζεται άμεσα 4.000 εργαζόμενους στις ΙΤ με υψηλά προσόντα. Ήδη λοιπόν η απόφαση να επενδύσει η χώρα στις ΙΤ έχει αποδώσει και στην αγορά εργασίας και το επόμενο στάδιο θα είναι η αντιστροφή του brain drain.
Εκπαιδευτικά ιδρύματα όπως το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Αρμενίας που έχει 2.000 φοιτητές (το οποίο όσο κι αν ακούγεται περίεργο, για την ιστορία να πούμε ότι, ιδρύθηκε επί Σοβιετικής Ένωσης σε συνεργασία με τις ΗΠΑ), το κρατικό πανεπιστήμιο της χώρας και άλλα ιδρύματα κάνουν αγώνα δρόμου για να εκπαιδεύσουν τους φοιτητές τους στις νέες τεχνολογίες με πολλά και διαφορετικά προγράμματα.

Το πρόγραμμα Armath, είναι για παιδιά από 10 έως 18 χρονών και γίνεται στα σχολεία της χώρας

Η δουλειά όμως ξεκινά πολύ νωρίτερα, στο δημοτικό σχολείο.
Το πρόγραμμα Armath, είναι για παιδιά από 10 έως 18 χρονών και γίνεται στα σχολεία της χώρας. Σύμφωνα με έρευνες που έγιναν για την αγορά εργασίας διαπιστώθηκε ότι αυτή τη στιγμή το 70% των θέσεων εργασίας δεν χρειάζονται πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Αυτό σημαίνει ότι με βασικές γνώσεις υπολογιστών τα παιδιά από 14 ετών που είναι το όριο για την εργασία με μειωμένο ωράριο, μπορούν να εργαστούν, κάτι που είναι πολύ σημαντικό για τις απομακρυσμένες περιοχές όπου η τηλεργασία είναι η μόνη επιλογή πλην των αγροτικών εργασιών. Πάρα πολλές startups ξεκινούν από παιδιά ηλικίας 14-15 ετών.

Αυτή τη στιγμή στην Αρμενία υπάρχουν 280 εργαστήρια Armath στα οποία πάνε 7.000 παιδιά και η κυβέρνηση αποφάσισε να χρηματοδοτήσει άλλα 290 τέτοια εργαστήρια. Μέχρι το τέλος του 2020 όλα τα σχολεία της χώρας θα διαθέτουν Armath εργαστήριο. Σε αυτά τα εργαστήρια τα παιδιά μαθαίνουν δωρεάν - και το τονίζουμε το δωρεάν - προγραμματισμό ξεκινώντας από απλές γλώσσες και σταδιακά ανεβαίνουν επίπεδο. Μόλις τα παιδιά τελειώσουν το εργαστήριο συνεχίζουν εξειδικευμένη εκπαίδευση και γίνονται juniors specialists.

Τα προγράμματα αυτά χρηματοδοτήθηκαν από δωρεές κυρίως από τη διασπορά ενώ το κράτος πληρώνει τους μισθούς των εκπαιδευτών.
Μόλις τελειώσει αυτό το επίπεδο της εκπαίδευσης υπάρχει τα επόμενο στάδιο για όποιον θέλει να το ακολουθήσει και να μπει γρήγορα στην αγορά εργασίας. Το «πραγματικό σχολείο». Είναι εκπαιδευτικά προγράμματα από εταιρίες και τα παιδιά εκπαιδεύονται σε εξειδικευμένους πλέον τομείς από τα στελέχη των εταιριών. Οι απόφοιτοι έχουν την δυνατότητα είτε να δουλέψουν σε αυτή την εταιρία, είτε σε άλλη, είτε να κάνουν τη δική τους startup με στόχο να δημιουργήσει κάποτε και αυτή το δικό της «πραγματικό σχολείο» και να κλείσει έτσι ο κύκλος.
Τι λένε οι μετρήσεις; Ότι στα παιδιά που έχουν παρακολουθήσει προγράμματα Armath υπάρχει 43% απασχολισημότητα, το 84% πάνε πανεπιστήμιο, το 12% ιδρύουν startup και υπάρχει 0% μετανάστευση.

Εκπαίδευση μαθητών στο πρόγραμμα COAF σε απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές.

Επενδύοντας στη γνώση

Στην Αρμενία υπάρχουν εδώ και μερικά χρόνια τα Κέντρα Δημιουργικών Τεχνολογιών TUMO. Είναι υπερσύγχρονα κέντρα, που προσφέρουν μετασχολική εκπαίδευση στις νέες τεχνολογίες σε παιδιά από 12 έως 18 ετών. Υπάρχουν τέσσερα τέτοια κέντρα στην Αρμενία και προετοιμάζονται άλλα δύο. Σε αυτά τα κέντρα εκπαιδεύονται 15.000 παιδιά το μήνα, στις νέες τεχνολογίες.

Στόχος είναι να εξερευνήσουν τις δυνατότητες και τις επιθυμίες τους ώστε να πάρουν την κατεύθυνση που θέλουν. Η εκπαίδευση ξεκινά από χαμηλά επίπεδα και στη συνέχεια γίνονται ειδικά εργαστήρια σε διάφορες εφαρμογές. Το πρόγραμμα λειτουργεί συμπληρωματικά με το Armath, είναι αυτοχρηματοδοτούμενο με δωρεές και προσφορές και είναι φυσικά δωρεάν. Όπως μας λέει ο διευθυντής ανάπτυξης και εκ των ιδρυτών κ. Πεγκόρ Παπατζιάν, τα TUMO δεν κλείνουν την πόρτα τους σε κανένα παιδί και παρακινούν τα παιδιά να συμμετέχουν στα προγράμματα. Στόχος είναι οι εκπαιδευτές να παρακολουθούν τι κάνουν τα παιδιά στο σχολείο και να συμπληρώνουν τις γνώσεις τους.

Ο κ. Παπατζιάν λέει στο CNN Greece ότι πριν από 15 χρόνια όταν επέστρεψε στην Αρμενία διαπίστωσε ότι υπήρχε η κουλτούρα της τεχνολογίας αλλά όχι οι υποδομές οι οποίες ήταν ότι είχε μείνει από τη Σοβιετική Ένωση. Στόχος των ιδρυτών ήταν να φτιάξουν ένα ανοιχτό εκπαιδευτικό κέντρο χωρίς καταναγκασμούς στο οποία οι μαθητές θα μπορούσαν να κινηθούν όπως θέλουν και να φεύγουν ότι ώρα θέλουν.

Όπως μας λέει ο κ. Παπατζιάν, «επί Σοβιετικής Ένωσης ο εκπαιδευτικό σύστημα ήταν πολύ αυστηρό και σκληρό, στοχεύοντας στην αριστεία και στις διάνοιες γιατί ακριβώς αυτό ήταν που χρειαζόταν η χώρα. Το θέμα όμως είναι ότι δεν είναι όλα τα παιδιά διάνοιες ή ταλαντούχα και κάποια μαθαίνουν με πιο αργούς ρυθμούς. Δεν μπορείς αν στερήσεις από αυτά τα παιδιά τη γνώση». Ωστόσο όπως μας λέει ο κ. Παπατζιάν, η Σοβιετική Ένωση έφτιαξε κουλτούρα αγάπης προς τα μαθηματικά και τις επιστήμες και επίσης συνέβαλε καθοριστικά στη χειραφέτηση των γυναικών δίνοντας τους ίσες ευκαιρίες. Σήμερα ένα παιδί μπορεί να διδαχθεί και να εκπαιδευτεί στην υψηλή τεχνολογία, σε κλάδους όπως: animation, δημιουργία βιντεοπαιχνιδιών, σχέδιο, βίντεο και κινηματογράφος, 3D μοντέλα, προγραμματισμός, νέα μέσα, φωτογραφία, ανάπτυξη ιστοσελίδων, ρομποτική κτλ. Και όλα αυτά δωρεάν.

Τέλος, αξίζει να κάνουμε μια αναφορά στο πρόγραμμα COAF και αυτό είναι κάτι που έχει να κάνει με το θέμα της αποκέντρωσης, που αναφέραμε στην αρχή του κειμένου. Η Αρμενία είναι μια κατά βάση αγροτική χώρα. Ο κόσμος στην περιφέρεια δεν έχει πολλές επιλογές και τα παιδιά δεν έχουν τις περισσότερες φορές, ακόμη, τη δυνατότητα να μάθουν όσα τα παιδιά της πρωτεύουσας.

Το Κέντρο Εκπαίδευσης COAF στην επαρχία Λόρι

Η ιδέα λοιπόν ήταν να δημιουργηθεί ένα πρόγραμμα για τα παιδιά της επαρχίας ώστε να μπορούν να εκπαιδεύονται στις νέες τεχνολογίες με σκοπό να μπορούν να δουλέψουν με τηλεργασία αν το θελήσουν και να δημιουργηθεί η κατάλληλη «μαγιά» ώστε μελλοντικά να ξεπηδήσουν startups στην επαρχία. Όπως για παράδειγμα έχει γίνει στο Βανατζόρ μια πόλη στο Βορρά όπου η δημιουργία τεχνολογικού κέντρου πριν μερικά χρόνια με πλήθος εκπαιδευτικών προγραμμάτων οδήγησε στο να δημιουργηθεί σήμερα στην περιοχή ένα μεγάλο οικοσύστημα startups υψηλής τεχνολογίας.

Στην βόρεια επαρχία Λόρι της Αρμενίας, κυριολεκτικά στη μέση του πουθενά, χτίσθηκε από το μηδέν ένα υπερσύγχρονο κέντρο εκπαίδευσης για να εξυπηρετήσει τα 51 χωριά της περιοχής. Κάθε μέρα εκπαιδεύονται κατά μέσο όρο 200 παιδιά σε διαφορές ειδικότητες. Οι νέες τεχνολογίες είναι μια από αυτή. Τα πάντα είναι δωρεάν, ακόμη και τα μεταφορικά και στα επόμενα χρόνια θα υπάρξουν τέτοια κέντρα και σε άλλα σημεία της χώρας.