Γιατί τόσοι άνθρωποι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας

Ο Βασίλης Παυλόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής του τμήματος Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, απαντά σε αυτές τις ερωτήσεις, σκιαγραφώντας στο CNN Greece όλες τις πτυχές των θεωριών συνωμοσίας.

Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας;

Όπως εξηγεί ο κ. Παυλόπουλος, μέσω των θεωριών συνομωσίας ο άνθρωπος «επιχειρεί να ερμηνεύει καταστάσεις και να αναζητήσει εξηγήσεις. Παρότι πρόκειται για μία διαδικασία που κάνουμε πάντοτε, (σ.σ. οι θεωρίες συνωμοσίας) έχουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι τις όποιες αιτίες και ερμηνείες τις αποδίδουμε σε μία συνδυασμένη στρατηγική. Αυτή η στρατηγική υφαίνεται από κάποια αόρατα κέντρα εξουσίας που – για κάποιους λόγους – δεν θέλουν να αποκαλύψουν τους πραγματικούς σκοπούς τους».

Τα δύο σφάλματα

«Οι θεωρίες συνωμοσίας εδράζονται σε κάποια χαρακτηριστικά που υπάρχουν σε όλους τους ανθρώπους».

Αυτό ξεκαθαρίζει ο αναπληρωτής καθηγητής. Ωστόσο, κάνει λόγο για δύο βασικά σφάλματα «τα οποία κάνουμε στον τρόπο με τον οποίο αποδίδουμε τις αιτίες διαφόρων γεγονότων και φαινομένων».

«Ένα τέτοιο σφάλμα είναι αυτό που ονομάζουμε σφάλμα επιβεβαίωσης: τείνουμε να είμαστε μεροληπτικοί στις πληροφορίες που λαμβάνουμε, ώστε να κρατάμε αυτές που είναι επιβεβαιωτικές για τη δική μας οπτική των πραγμάτων. Και τείνουμε να υποβαθμίσουμε τις ερμηνείες οι οποίες δεν είναι συμβατές με τη δική μας οπτική», εξηγεί.

Μάλιστα, συγκρίνει αυτή την περίπτωση με τους προληπτικούς ανθρώπους, οι οποίοι φορούν μία συγκεκριμένη φανέλα γιατί θεωρούν ότι τους φέρνει γούρι. Μπορεί να συνέβη μόλις μία φορά κάτι καλό ενώ τη φορούσαν, αλλά θυμούνται επιλεκτικά μόνο αυτή τη στιγμή και έχουν απωθήσει όποια άλλη μνήμη θα οδηγούσε στην κατάρρευση της θεωρίας τους.

«Ένα άλλο σφάλμα που κάνουμε είναι ότι πιστεύουμε πως τα σημαντικά γεγονότα πρέπει οπωσδήποτε να έχουν από πίσω και σημαντικά αίτια. Αυτό είναι κάτι που το λέμε σφάλμα αναλογικότητας».

Παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση δολοφονίας του Αμερικανού προέδρου Τζον Κένεντι, όπως λέει. Ο κόσμος δεν πιστεύει ότι ο θάνατός του οφείλεται στο προσωπικό πρόβλημα που είχε ο δράστης, αλλά αναζητά κάποια κρυφή αλήθεια.

Το προφίλ των ατόμων που πιστεύει στις θεωρίες συνωμοσίας

Σκιαγραφώντας το προφίλ των ατόμων που είναι περισσότερο ευάλωτα στις θεωρίες συνωμοσίας και βασιζόμενος σε στοιχεία ερευνών, ο κ. Παυλόπουλος αναφέρει πως, συνήθως, πρόκειται για «άτομα χαμηλότερης εκπαίδευσης. Ο λόγος είναι ότι εκεί λείπουν πληροφορίες. Αν κανείς έχει αντικειμενικές πληροφορίες για να ερμηνεύσει ένα φαινόμενο, δεν χρειάζεται να ψάξει άλλες εξηγήσεις».

Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό που παραθέτει είναι η «αίσθηση της ανημπόριας». Δηλαδή, στην προσπάθειά του να ελέγξει καταστάσεις τις οποίες δεν μπορεί, ο άνθρωπος σκέφτεται μηχανισμούς οι οποίοι του εξηγούν τα φαινόμενα που βιώνει και του προσφέρουν μία αίσθηση ελέγχου στη ζωή του.

«Όταν άσχημα πράγματα συμβαίνουν γύρω σου και εσύ αισθάνεσαι ότι είσαι στο έλεος αυτών των καταστάσεων, εκεί χρειάζεται να αναπτύξεις μία αίσθηση ότι μπορείς να νοηματοδοτήσεις τα φαινόμενα. Στη συνέχεια, αυτό μπορεί να σου δώσει την αίσθηση ότι μπορείς να τα ελέγξεις, αλλά και να τα προβλέψεις και να τα αποφύγεις. Αυτή η ανάγκη για έλεγχο είναι μία ανάγκη που την έχουν όλοι, απλά μερικοί την έχουν πιο έντονη από κάποιους άλλους».

Το κοινωνικό «αποτύπωμα»

Ο αναπληρωτής καθηγητής μιλά και για κοινωνικό «αποτύπωμα» που έχουν οι θεωρίες συνωμοσίας.

«Η διαδικασία του να αποδέχομαι κάποια θεωρία συνωμοσίας και στη συνέχεια να την αναπαράγω, είναι μία διαδικασία μέσα από την οποία οι άνθρωποι φτιάχνουν ομάδες που έχουν μία κοινή ταυτότητα. Αυτό συνδέεται με την αυτοεκτίμηση που αντλούν από την ταυτότητα αυτή και με την αίσθηση υπεροχής, την οποία μπορεί να έχουν σε σχέση με άλλες ομάδες».

Για παράδειγμα, όσοι πιστεύουν πως ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ στη Σελήνη, θεωρούν τον εαυτό τους πιο σωστά ενημερωμένο απ΄αυτούς που το πιστεύουν.

Ο αστροναύτης, Edwin "Buzz" Aldrin, της αποστολής Apollo 11 περπατά στο φεγγάρι τον Ιούλιο του 1969. Αυτός και ο Neil Armstrong ήταν οι πρώτοι άνθρωποι που άφησαν τον αποτύπωμά τους στον δορυφόρο της Γης/Πηγή: AP Photo/NASA

Ο αντίκτυπος των social media

Οι θεωρίες συνωμοσίας υπάρχουν εδώ και πολλές δεκαετίες. Η όποια αίσθηση ότι το ζήτημα έχει διογκωθεί στη σημερινή εποχή ίσως να προκύπτει από την αύξηση των μέσων που έχει στη διάθεσή του πλέον ο άνθρωπος.

Στις ημέρες της τεχνολογικής επανάστασης που βιώνουμε, στα παραδοσιακά μέσα έχουν προστεθεί τα ηλεκτρονικά, τα κοινωνικά δίκτυα και εν γένει το διαδίκτυο.

«Το διαδίκτυο είναι ένας πρωτόγνωρος δίαυλος διάχυσης πληροφοριών. Εκεί, χωρούν και οι θεωρίες συνωμοσίας, επομένως πράγματα που στο παρελθόν – όπως φήμες, διαδώσεις ή κουτσομπολιά – θα χρειάζονταν περισσότερο χρόνο για να γίνουν γνωστά σε πολλούς ανθρώπους, σήμερα μπορούν να γίνουν γνωστά με ένα κλικ», λέει ο αναπληρωτής καθηγητής.

Ωστόσο, υπογραμμίζει πως νέα μέσα και ειδικά τα social media «από μόνα τους δεν είναι το πρόβλημα. Είναι ένα εργαλείο. Αν κάποιες "ελαττωματικές", ας πούμε, πληροφορίες, διαχέονται σε κάποια μέσα, το πρόβλημα δεν είναι τα μέσα που τις διαχέουν, αλλά οι ίδιες οι πληροφορίες».

Είναι επιρρεπής η ελληνική κοινωνία;

«Θα ήταν λάθος να πει κάτι τέτοιο κανείς για μία κοινωνία στο σύνολό της», απαντά σχετικά με τον εάν η ελληνική κοινωνία είναι επιρρεπής στις θεωρίες συνωμοσίας.

«Κάθε κοινωνία, σε κάθε εποχή, είναι επιρρεπής στο να διαμορφώνει και να αναπαράγει τέτοιου τύπου φήμες. Το ότι συμβαίνει σε κάποιες εποχές ή σε κάποιες κοινωνίες περισσότερο, έχει να κάνει και με συγκυριακούς παράγοντες και όχι με στοιχεία των ανθρώπων των κοινωνιών αυτών».

Η προειδοποίηση

Παράλληλα, ο κ. Παυλόπουλος προειδοποιεί ότι οι θεωρίες συνομωσίας – πλην της όποιας αστείας πλευράς τους – ενέχουν και σοβαρούς κινδύνους.

Χαρακτηριστικό είναι «το θέμα με τα εμβόλια που είχε προκύψει πρόσφατα. Όλη η παραφιλολογία που αναπτύχθηκε σε σχέση με το ότι μπορεί να προκαλούν αυτισμό ή άλλες ασθένειες και άρα ο κόσμος δεν πρέπει να εμβολιάζει τα παιδιά του. Δεν είναι κάτι αφελές και αθώο που πρέπει να το αντιμετωπίζουμε μεταξύ σοβαρού και αστείου».

Το παραπάνω ζήτημα, επιμένει, δεν έγκειται στη σφαίρα θεωριών όπως αυτή του ότι ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ στα φεγγάρι, αλλά είναι πολύ σοβαρότερη και απαιτεί μεγάλη προσοχή.

«Οι φορείς που εμπλέκονται σε συγκεκριμένες θεωρίες συνομωσίας πρέπει να κάνουν σωστή και έγκαιρη ενημέρωση, να έχουν διαφάνεια στον τρόπο που λειτουργούν για να μην δίνουν περαιτέρω τροφή σε ενίσχυση θεωριών συνομωσίας», προσθέτει.

Η αντιμετώπιση

Ο κ. Παυλόπουλος, σημειώνει ότι αν κάποιος θέλει να κάνει κάτι γι’ αυτή την κατάσταση, τότε πρέπει να «πολεμήσει» τις αιτίες ή «να εξοπλίσει τους ανθρώπους με διαδικασίες που θα τους βοηθήσουν να είναι πιο αποτελεσματικοί στην κριτική αξιολόγηση των πληροφοριών».

Ακόμη, κάνει λόγο για ανάγκη ύπαρξης φορέων που θα είναι «υπεύθυνοι για τη σωστή λειτουργία των μέσων (σ.σ. social media), για την τήρηση των κανόνων και για την καλή προετοιμασία των ανθρώπων».

Ο χρόνος, όπως λέει, θα επιδράσει καταλυτικά, καθώς με το πέρασμά του «τα social media θα ενσωματωθούν με έναν πιο ανεπαίσθητο τρόπο στην καθημερινότητά μας». Ωστόσο, οι υπεύθυνοι φορείς δεν πρέπει να στηριχτούν μόνο στην… ευεργεσία του χρόνου.

«Η λύση δεν είναι στο να περιορίσεις τη δυνατότητα. Αυτό θα ήταν μία λογική του "πονάει κεφάλι, κόψει κεφάλι". Δεν μπορείς να σταματήσεις την εξέλιξη της τεχνολογίας, μπορείς να αναπτύξεις μηχανισμούς για την πιο ορθολογική και πιο αποτελεσματική αξιοποίησή της», σημειώνει, ολοκληρώνοντας, ο αναπληρωτής καθηγητής του ΕΚΠΑ.