Ένα λεξικό «γέφυρα» ανάμεσα στους Ελληνοκύπριους και τους Τουρκοκύπριους

Το «Κοινό Λεξικό της Ελληνοκυπριακής και Τουρκοκυπριακής Διαλέκτου» είναι ένα «παράθυρο» στην ιστορία της Κύπρου, ένα… παραμύθι από τα παλιά, που συνυπογράφουν ο Ελληνοκύπριος Ιάκωβος Χατζηπιέρης και ο Τουρκοκύπριος Ορχάν Καπατάς.

Μέσα από 3.425 λήμματα -κοινές λέξεις ανάμεσα στην Ελληνοκυπριακή και Τουρκοκυπριακή διάλεκτο- οι δύο άντρες παρουσιάζουν την ιστορία της Κύπρου, τους ανθρώπους, τα βιώματα και την κοινή πορεία των δύο κοινοτήτων μέσα από ένα απρόσμενο μέσο –τη γλώσσα.

Ο Ιάκωβος Χατζηπιέρης (δεξιά) και ο Ορχάν Καπατάς

Ο Ιάκωβος Χατζηπιέρης, απόφοιτος του Τμήματος Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Κύπρου, εξηγεί στο CNN Greece ότι το λεξικό αυτό δείχνει ότι οι ζωές των μουσουλμάνων και των χριστιανών στην Κύπρο ήταν κάποτε στενά συνυφασμένες, κάτι που φαίνεται από τις λέξεις που δάνεισε η μία πλευρά στην άλλη.

«Καταλαβαίνουμε από τις ερμηνείες, που φέρουν αυτές οι κοινές λέξεις, ότι ζήσαμε πάρα πολλά ωραία χρόνια μαζί και τα έχουμε χάσει δυστυχώς» λέει ο κ. Χατζηπιέρης.

Το λεξικό

Το εν λόγω λεξικό είναι το πρώτο του είδους του και αποτελεί μια προσπάθεια εντοπισμού και παράλληλης παράθεσης, με ετυμολογικές παρατηρήσεις, των κοινών λέξεων των δύο διαλέκτων.

Από την τουρκική προς την ελληνοκυπριακή εμφανίζονται 1.840 δάνειες λέξεις και 390 παράγωγα, ενώ από την ελληνική προς την τουρκοκυπριακή, 840 λέξεις.

Την ίδια ώρα, 510 τουρκικές λέξεις χρησιμοποιούνται και στην κοινή νέα ελληνική, ενώ 355 λέξεις έχουν εισέλθει στις δύο διαλέκτους από άλλες γλώσσες.

«Έχουμε διαπιστώσει ότι οι περισσότερες λέξεις ήταν από την τουρκική προς την ελληνοκυπριακή διάλεκτο, γιατί ήταν περισσότερα τα χρόνια της οθωμανικής περιόδου και διοίκησης στην Κύπρο. Η πλειοψηφία των λέξεων ήταν διοικητικές αλλά σταμάτησαν να υπάρχουν και τις αντικαταστήσαμε με άλλες ελληνικές λέξεις, όπως παραδείγματος χάριν ο κοινοτάρχης, που παλιά λεγόταν μουχτάρης. Και τώρα μπορεί να χρησιμοποιήσουμε αυτόν τον όρο αλλά πλέον αντικαταστάθηκε με τη λέξη κοινοτάρχης. Ή και ο αζάς που είναι ο σύμβουλος του χωριού» αναφέρει ο κ. Χατζηπιέρης, και συμπληρώνει: «Κάποιες από αυτές τις λέξεις τείνουν να χαθούν γιατί δεν τις χρησιμοποιούμε πλέον, ίσως μόνο οι γέροντες στα χωριά. Μάλιστα, ορισμένοι από αυτούς μόλις κοιτάξουν το λεξικό, ενθουσιάζονται και θέλουν να το διαβάσουν όλο σαν παραμύθι, γιατί τους θυμίζει τα παλιά χρόνια».

Υπάρχει, όμως, και μια ομάδα λέξεων που παραμένει μέχρι στιγμής αναντικατάστατη. «Οι περισσότερες στα φαγητά αλλά και κάποιες… βρισιές!» εξηγεί ο ίδιος.

Μια από τις σελίδες του λεξικού. Σε αυτή εμφανίζεται και η λέξη γιαβρίν, που αναφέρθηκε παραπάνω και είναι μια κολακευτική προσφώνηση προς κοριτσόπουλα. Ο γιαγκέσης είναι αυτος που έχει άσχημη και κακή εμφάνιση, ο άνοστος αλλά και ο λωποδύτης.

Πώς ξεκίνησε η προσπάθεια

Πώς, όμως, ξεκίνησε αυτή η προσπάθεια;

«Το 2003 όταν άνοιξαν τα οδοφράγματα και είχα πάει στα Κατεχόμενα μπήκα σε ένα βιβλιοπωλείο και αναζήτησα κάποια βιβλία -εκείνη την περίοδο σπούδαζα τουρκολογία- και εκεί συνάντησα τον Ορχάν, που έκανε κάποιες άλλες γλωσσολογικές μελέτες και τον βοήθησα να τις τελειώσει» απαντά ο κ. Χατζηπιέρης, και συνεχίζει: «Μόλις τελειώσαμε με αυτή την εργασία, του πρότεινα και εγώ να συνεργαστούμε, καθώς έχουμε πάρει κάποιες λέξεις τουρκικές εμείς οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι κάποιες ελληνικές. Έτσι, του πρότεινα να κάνουμε ένα κοινό λεξικό. Με αυτόν τον τρόπο ξεκινήσαμε και τελικά μας πήρε σχεδόν έξι χρόνια δουλειάς».

Παρότι το λεξικό είναι πρωτίστως επιστημονικό, καταρτισμένο σε σχέση με την επιστήμη της γλωσσολογίας, της λεξικογραφίας και της κοινωνιογλωσσολογίας, έχει και έναν άλλο ιδιαίτερο συμβολισμό. Όπως εξηγεί ο κ. Χατζιπιέρης, χωρίς να το θέλουν οι δύο συγγραφείς, το σημείο που υπερνικά είναι ότι το γλωσσολογικό κομμάτι ενώνει τις δύο κοινότητες, παρά τις εθνικές ή θρησκευτικές διαφορές Τουρκοκύπριων και Ελληνοκύπριων.

Άλλωστε, ο κοινός γλωσσικός πλούτος αποτελεί απόδειξη ότι χριστιανοί και μουσουλμάνοι ζούσαν κάποτε ειρηνικά σε κοινές γειτονιές και χάραζαν από κοινού την πορεία τους. Σε αυτή την ιστορία του τόπου, σύμφωνα με τον κ. Χατζηπιέρη, περιλαμβάνεται και η γλώσσα.

«Στην Κυπριακή Δημοκρατία έχουμε επίσημες γλώσσες την ελληνική την τουρκική. Πρέπει λοιπόν να θέσουμε το θέμα γιατί δεν τις έχουμε ακόμη καθιερώσει με σοβαρό τρόπο. Αν και το 2003-2004 ξεκινήσαμε να έχουμε επιλεγόμενο μάθημα της τουρκικής σε όλα τα λύκειά μας, εντούτοις σήμερα το μάθημα παρέχεται μόνο σε δύο λύκεια. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι όχι μόνο δεν υπάρχει η πρόθεση, αλλά πιθανώς και κάτι το αντίθετο. Ξεκινώντας από την παιδεία, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε πολλά προβλήματα. Η γλώσσα λύνει προβλήματα, δεν δημιουργεί» λέει ο ίδιος.

Παρουσίαση του λεξικού στο «Σπίτι της Κύπρου»

Το λεξικό, το οποίο έγινε αποδεκτό με ιδιαίτερο ενθουσιασμό τόσο από τους Ελληνοκύπριους όσο και από τους Τουρκοκύπριους, παρουσιάζεται την Τρίτη 27 Φεβρουαρίου στις 19:00 στην Αθήνα, στο «Σπίτι της Κύπρου» (Ξενοφώντος 2Α Σύνταγμα).

Για το λεξικό θα μιλήσουν η κ. Αγγελική Ράλλη, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστήμιου Πατρών, Μέλος της Ακαδημίας της Ευρώπης, η κ. Σία Αναγνωστοπούλου, Καθηγήτρια Ιστορίας του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και ο κ. Αλέξης Ηρακλείδης, Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Ανάλυσης-Επίλυσης Συγκρούσεων του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

Την εκδήλωση θα συντονίζει ο κ. Χρίστος Ζάνος, σκηνοθέτης, εκπαιδευτικός ενώ αποσπάσματα από το λεξικό θα διαβάσει ο ηθοποιός κ. Αντρέας Νικολαΐδης.

Ποιοι είναι οι Ιάκωβος Χατζηπιερής και Ορχάν Καπατάς

Ο Ιάκωβος Χατζηπιερής είναι απόφοιτος του Τμήματος Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, με κατεύθυνση την Τουρκική Λογοτεχνία. Μιλά την τουρκική και αγγλική γλώσσα. Έχει διδάξει, επί σειρά ετών, την τουρκική γλώσσα σε Ελληνοκύπριους και την ελληνική γλώσσα σε Τουρκοκύπριους εκπαιδευτικούς. Συμμετέχει, ως ερευνητικός συνεργάτης, σε κοινωνιογλωσσολογικά ερευνητικά προγράμματα.

Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη συστηματική μελέτη του γλωσσικού πλούτου της κυπριακής διαλέκτου, στην ένταξη της κυπριακής διαλέκτου στα ιστορικά και ετυμολογικά της συμφραζόμενα και στη μελέτη των γλωσσικών δανείων και αντιδανείων που επηρεάζουν το ιστορικό γίγνεσθαι των γλωσσών και των διαλέκτων.

Ο Ορχάν Καπατάς είναι απόφοιτος της Παιδαγωγικής Σχολής Μπεσικτουζού της Τραπεζούντας. Μετεκπαιδεύτηκε στο Τουρκολογικό Τμήμα στον Τομέα Γλώσσας και Ιστορίας. Έκανε Μεταπτυχιακές Σπουδές με αντικείμενο την Παλαιά Τουρκική. Εργάζεται στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ως καθηγητής φιλολογίας.

Έχει λάβει μέρος σε πολλά συνέδρια γλωσσολογικού ενδιαφέροντος και έχει δημοσιεύσει πολλές μελέτες και άρθρα σε επιστημονικά ερευνητικά περιοδικά, κυρίως σε θέματα που αφορούν στη σχέση τουρκικής γλώσσας και λογοτεχνίας.

Ένα από τα σημαντικότερα συγγράμματά του, εκτός από το παρόν, είναι το «Τουρκοκυπριακό Ετυμολογικό Λεξικό», το οποίο αποτέλεσε και την αφορμή για συνάντηση και συνεργασία με τον Ιάκωβο Χατζηπιερή.