Για μια άλλη Ιφιγένεια. Κωνσταντίνος Μίχος: Ιφιγένεια εν…, Φεστιβάλ Αθηνών

Ο Κωνσταντίνος Μίχος έχει επιλέξει τον μικρό μονόλογο της ηρωίδας που αποφασίζει να θυσιαστεί για τους Αργείους, αποχαιρετώντας έτσι τη μητέρα της. Η Τατιάνα Παπαμόσχου, μικρό κορίτσι στην ταινία, ανήκει στους συντελεστές της τωρινής παράστασης, μαζί με τις Αθηνά Κυρούση και Πέτρα Μαυρίδη.

Ακριβώς μπροστά από το παράθυρο, πάνω σε έναν πάκο συνδικαλιστικών εντύπων των εργατών, ένα μικρό βιβλίο: η Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη. Το πλήθος μπροστά στα πλοία της ταινίας απουσιάζει εδώ, αλλά ένα άλλο σιωπηλό πλήθος θεατών γεμίζει το πλάνο της Ζώνης και του λιμανιού. Απουσιάζει και ο Κάλχας που απαιτεί τη θυσία, αλλά τη δραματουργική του θέση στα σύγχρονα συμφραζόμενα έχει πάρει η Cosco και άλλες επισκευαστικές εταιρείες. Αντιθέτως, το ζεστό καλοκαίρι που διάλεξε ο Κακογιάννης για να γυρίσει την ταινία του το 1977 είναι ολοζώντανο μπροστά στους θεατές σαράντα χρόνια μετά.

Η θυσία στον Ευριπίδη και τον Κακογιάννη επιβαλλόταν για να πνεύσει ούριος άνεμος και να διευκολυνθεί ο απόπλους για τον πόλεμο. Στην παράσταση του Μίχου ο στόχος δεν είναι η απαρχή του πολέμου, αλλά το ταξίδι των πλοίων. Στη Ζώνη τα πλοία κατασκευάζονται για να αποπλεύσουν, επιστρέφουν για να επιδιορθωθούν και να συντηρηθούν. Η θυσία έχει να κάνει με το ταξίδι και το κέρδος. Ο πόλεμος έχει αντικατασταθεί από το εμπόριο και το κέρδος. Η σύγχρονη Ιφιγένεια δεν είναι μία και επώνυμη, αλλά ένα πλήθος ανώνυμων προσώπων που θυσιάζουν τη ζωή τους, ενίοτε και κυριολεκτικά, για να βγάλουν το ψωμί τους, σε μια από τις πιο βαριές δουλειές. Στον βωμό, που είναι τα αμπάρια των πλοίων, δεν κρύβεται καμία Άρτεμις. Οι οξυγονοκόλληση κρύβει πολλούς κινδύνους όταν τα μέτρα ασφαλείας είναι ανύπαρκτα. Τα εργατικά ατυχήματα, τα σακατεμένα σώματα, οι σκληροί τραυματισμοί, οι θανατηφόρες πτώσεις είναι οι θυσίες που συχνά αγνοούνται από τους σύγχρονους Αργείους.

Η παράσταση, υπό την αιγίδα του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, εντάσσεται στην πλατφόρμα δράσεων του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά «Γεφυρώνοντας τις διαφορετικότητες». Δυσκολεύομαι να αποδεχθώ την ένταξη μιας τέτοιας performance σε κάποιο εννοιολογικό σχήμα της διαφορετικότητας. Ως προς τι οι λιμενεργάτες, οι ναυπηγοκατασκευαστές, οι οξυγονοκολλητές κ.ο.κ. αποτελούν μια διαφορετικότητα και σε σχέση με ποιον; Οι υπεύθυνοι της πλατφόρμας θέλουν, πολύ εύστοχα, να προσεγγίσουν με έναν καλλιτεχνικό τρόπο κοινωνικές δομές και ανθρώπινες ομάδες που συνήθως αποκλίνουν από τον κοινωνικό και οικονομικό «κανόνα». Εάν όμως ονομάζουμε «διαφορετικότητες» τις αποκλίσεις δεν είναι σαν να νομιμοποιούμε έμμεσα τον κανόνα; Το διαφορετικό νομιμοποιεί αυτό από το οποίο διαφοροποιείται, αλλά οι «κανόνες» είναι όχι μόνο σχετικοί, αλλά και κατασκευασμένοι. Δεν έχει κανένα νόημα να τους επιβεβαιώνουμε ως οιονεί φυσικούς.

Η παράσταση ήταν λιτή, απλή και μετρημένη. Περιδιάβαση στην προβλήτα, όπου κάποιοι «ξεναγοί» αφηγούνται μικρές ιστορίες εργατών και σκαριών. Ένας εργάτης έπεσε από ψηλά και τσακίστηκε. Οι γιατροί τον είχαν ξεγραμμένο, αλλά τελικά σώθηκε και είναι μπροστά μας και μας μιλάει. Ένας άλλος νεαρός πριν από πολλά χρόνια σκοτώθηκε από τις πρώτες κιόλας ημέρες. Το άγαλμά του σε υποδέχεται στην αρχή της περιδιάβασής σου και σε αποχαιρετά τελευταίο.

Σε μια μαούνα που ανέσυραν από τον βυθό βρίσκεται ο Γεράσιμος Γενατάς και απαγγέλλει τους στίχους του Αγαμέμνονα και του Μενελάου από το έργο του Ευριπίδη. Λίγο παρακάτω, σε ένα άλλο σκουριασμένο σκάφος, ο ίδιος ηθοποιός βγαίνει από μία καταπακτή για να μας μιλήσει για την σύγχρονη κατάσταση της Ζώνης. Όλα θα τα αγοράσουν οι Κινέζοι επενδυτές και όλα θα ξαναλειτουργήσουν. Όποιος θέλει μπορεί να δουλέψει και να μην έχει πολλές απαιτήσεις. Ο σαρκασμός, η ειρωνεία και ο κυνικός λόγος του θυμίζουν τον τόνο συγγραφέων του κοινωνικού ρεαλισμού, που δέσποζε στη δραματουργία μας στη δεκαετία του ’70. Και αυτή η αναδρομή είναι μέρος του σαρκασμού του.

Σε όλη τη διάρκεια της περιδιάβασης θα δούμε την Ιφιγένεια να μας θυμίζει τη δική της ιστορία και μαθητές του Καλλιτεχνικού Σχολείου Γέρακα και της ερασιτεχνικής σχολής του Κερατσινιίου «Χοροέκφραση» μαζί με την εξαιρετική δασκάλα τους Μαρία Πολίτη να συντροφεύουν τα βήματα των θεατών με χορευτικά δρώμενα που παραπέμπουν στη σκληρή ζωή των εργατών και των ναυτικών, οι οποίοι δεν χρειάζεται να ταξιδεύσουν στην Τροία για να νιώσουν ότι πολεμούν.

O Κωνσταντίνος Μίχος έχει πλέον εμπειρία στις site specific performances. Θυμόμαστε τις παραστάσεις του στα Προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας (2003), στα πρώην υπόγεια γερμανικά κρατητήρια στο κτήριο της Ασφαλιστικής (2004) και στο Νοσοκομείο Σωτηρία (2005). Οι καλλιτεχνικές του επεμβάσεις σε ετεροτοπικούς και μνημονικούς τόπους δεν αφήνουν ανέπαφους ούτε τους τόπους, ούτε τους θεατές. Όσο δε και αν η πλαισίωση τέτοιων δράσεων σου αφήνει μια πικρή γεύση ότι δεν είσαι παρά ένας επισκέπτης που καταναλώνει μνήμες και βιώματα άλλων, στο τέλος κάτι μένει. Στο τέλος της συγκεκριμένης παράστασης ο θεατής παροτρύνεται να φύγει μόνος του από την προβλήτα και να ψάξει να βρει κάποιον δούρειο ίππο στον δρόμο του. Ίσως γι’ αυτό προσπαθούσα να ανιχνεύσω τη μορφή πολεμικού αλόγου σε έναν τεράστιο γερανό, που περίμενε σιωπηλός να σηκώσει το φορτίο του.

*Ο Γιώργος Π. Πεφάνης είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας και Θεωρίας του Θεάτρου και του Δράματος στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και κριτικός θεάτρου