Με αφορμή ένα χέρι. Ντάνιελ Ντιμέκο: Το χέρι του Γιάνος, Θέατρο του Νέου Κόσμου

Στα χρόνια της κρίσης (την οποία η Ελλάδα ακόμα διάγει) υπάρχουν δύο τέτοια παραδείγματα που αντλούνται από τον μεσοπόλεμο και συχνά πυκνά προβάλλονται, μέσω της καλλιτεχνικής, θεωρητικής, πολιτικής ή δημοσιογραφικής οδού, ως εφάμιλλα, ανάλογα ή και παρόμοια: η σοβιετική Ρωσία αφ’ ενός, η ναζιστική Γερμανία αφ’ ετέρου.

Η επιλεκτικότητα των αναφορών είναι εμφανής: όχι ο Λένιν, αλλά ο Στάλιν, όχι η υλικοτεχνική δύναμη, η οικονομική βοήθεια ή ο διπλωματικός αλληθωρισμός που προσφέρθηκε άμεσα ή έμμεσα στον Χίτλερ, αλλά οι τερατωδίες του Φύρερ. Άλλα στοιχεία μένουν στη λήθη και απονευρώνονται, ενώ άλλα προβάλλονται στον αφρό των γεγονότων και επιπλέουν εφ’ εξής στα ήσυχα νερά της επίσημης ιστορίας. Ο αποκλεισμός των πρώτων συμβάλλει στην ενίσχυση της ηγεμονίας του σύγχρονου νεοφιλελεύθερου consensus, ενώ η παράλληλη περιαγωγή των δεύτερων στα σχολικά εγχειρίδια, στα δημοσιογραφικά debates και προσφάτως στις θεατρικές σκηνές συγκροτεί έναν θίασο καταραμένων, ιδρύει μια πινακοθήκη φρικιαστικών φαντασμάτων, κατασκευάζει το αρνητικό άλλοθι των σύγχρονων ολιγαρχιών.

Απότοκο μιας τέτοιας στρατηγικής είναι και η εκτρωματική θεωρία των δύο άκρων, όπου ο ένας πόλος αντισταθμίζει, ακυρώνει ή καταστρέφει τον άλλον, ώστε να μείνει στον ορίζοντα, ανοικτός, ελεύθερος, απαλλαγμένος από τα βάρη των αποκλίσεων, ο μεσαίος χώρος, αυτός της μεταδημοκρατίας ή της νεοφιλελεύθερης φεουδαρχίας. Διπλό το κέρδος λοιπόν. Σταλινισμός και ναζισμός συστεγάζονται αβίαστα στο σκοτεινό φάσμα του ολοκληρωτισμού (το παράδειγμα του γερμανικού Historikerstreit είναι εδώ ενδεικτικό) , αλληλοεξουδετερώνονται, αλλά, προς λύπη όσων αρέσκονται στους βολικούς συμψηφισμούς, δεν ταυτίζονται.

Οι κοινωνίες (όπως η δική μας), οι ready made πολιτικές θεωρίες και οι συμψηφιστικές ιστορικές ερμηνείες που είναι ανίκανες ή δεν θέλουν να διακρίνουν τις λεπτές διαφοροποιήσεις στα πολιτικά σκηνικά του παρελθόντος, είναι επίσης ανίκανες να δεχθούν μια ανοιχτή δομή, μια γραμμή διαφυγής, αν όχι μια προοπτική αλλαγής ή ένα όραμα για το μέλλον.

Νομίζω ότι ένας από τους ρόλους του θεάτρου, και όχι τους ήσσονες, είναι η διαίσθηση, η σύλληψη και η αναπαράσταση αυτού του χώρου που ονομάζουμε «σκηνή», όπου μπορούν να υπάρξουν δυνητικά αυτές οι ελάσσονες, τεθλασμένες ή διακεκομμένες, γραμμές, οι γραμμές που χαράσσουν το λείο σώμα της οικονομικής ορθοδοξίας και μπορούν να αμφισβητήσουν έστω και για λίγο τον εργαλειακό λόγο του πολιτικού ορθολογισμού.

Αυτές οι σκέψεις γράφονται με αφορμή το έργο Το χέρι του Γιάνος του Αργεντινού Daniel Dimeco που παρουσιάστηκε στο θέατρο του Νέου Κόσμου. Με αφορμή το έργο, με αφορμή ένα χέρι, ένα συγκεκριμένο χέρι, αυτό του Λαβρέντι Μπέρια που έγινε το «δεξί χέρι» του Στάλιν στις εσωτερικές εκκαθαρίσεις του. Με αφορμή το έργο, όχι για το ίδιο το έργο που γράφεται στην επιπολή των πραγμάτων, με μια ευκολία στη θεματική του εστίαση.

Ο Dimeco στήνει το σκηνικό της ιστορικής αναδρομής, της επιστροφής στην προπολεμική σοβιετική Ρωσία και ακριβέστερα στο εσωτερικό μιας κοινωνίας που παραπαίει ανάμεσα στην εκφυλισμένη επανάσταση και στον επελαύνοντα ναζισμό, που κανένα Σύμφωνο μη επίθεσης δεν μπορεί να σταματήσει. Το σκηνικό όπου πρωταγωνιστεί ο «κόκκινος Χίμλερ», ο πρωτεργάτης των δολοπλοκιών και των εκτοπίσεων στα γκούλαγκ, ο κομισάριος της προπολεμικής Σοβιετικής Ένωσης που αποπτίλωσε όλη την παλιά φρουρά των μπολσεβίκων που συμμετείχαν στην Οκτωβριανή Επανάσταση (συμπεριλαμβανομένου του Τρότσκι στο Μεξικό το 1940), αλλά και ο συντονιστής των ρώσων παρτιζάνων στη διάρκεια του πολέμου, ο ενορχηστρωτής του δικτύου κατασκοπείας και σαμποτάζ πίσω από τις ναζιστικές γραμμές.

Με αφορμή το έργο λοιπόν και όχι για το έργο, όχι για την αυτονόητη σήμερα καταγγελτική του διάθεση, την αναμενόμενη ευκολία με την οποία σημαδεύουμε τον εκφυλισμό ενός επαναστατικού προτάγματος για να ακυρώσουμε το ίδιο το πρόταγμα και κάθε μεταγενέστερη ριζοσπαστική εκδοχή του. Ο Dimeco μοιάζει να παίζει τον δικηγόρο του διαβόλου (όπου «διάβολος» βλ. τον κίνδυνο για τη δημοκρατία), αλλά ο διάβολος και ο δικηγόρος του κάποτε συγχωνεύονται στον ίδιο ρόλο, συνάδουν την ίδια μονότονη θεωρία των άκρων.

Όσο για την παράσταση, μάλλον είναι γενναιόδωρη με το κείμενο. Κρατώ την προσεγμένη σκηνοθεσία της Ιουλίας Σιάμου και της Ζωρζίνας Τζουμάκα που συμπύκνωσε τους τριγμούς ενός κόσμου σε μια μικρή σκηνή και από τις καλές ερμηνείες των ηθοποιών ξεχωρίζω (ποιους άλλους; τους «κακούς» ρόλους, πάντα το ενδιαφέρον στρέφεται προς το «κακό») τον Μπέρια του Νικόλα Αγγελή και τη Μαρία της Καλλιόπης Παναγιωτίδου. Από τον Γιάνος (ή τέλος πάντων από αυτό που κρύβει πίσω του αυτό το πρόσωπο) δεν είδα παρά μόνο το τρεμάμενο χέρι του στον τίτλο και σε λίγες καλές στιγμές του Μάνου Καρατζογιάννη. Και αυτό διότι το χέρι του Γιάνος το σκιάζει το χέρι του Dimeco.

*Ο Γιώργος Π. Πεφάνης είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας και Θεωρίας του Θεάτρου και του Δράματος στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και κριτικός θεάτρου

-------------------------

1. Rudolf Augstein (dir.): Devant l'histoire: Les documents de la controverse sur la singularité de l'extermination des juifs par le régime nazi, [1980-1987], éd. Du CERF, Paris 1988.