Το ιστορικό υπόβαθρο της στρατιωτικής συνεργασίας ΗΠΑ-Ελλάδας

Είναι γνωστές ευρέως οι διπλωματικές παρεμβάσεις των Η.Π.Α. (λ.χ. επιστολή Lyndon Johnson, διαμεσολάβηση Holbrooke στη διάρκεια της κρίσης των Ιμίων, παρέμβαση Jack Lew για ελάφρυνση του χρέους κ.α.), δια τούτο το παρόν κείμενο εστιάζει στην κρισιμότερη έκφανση αυτής, ήτοι στις παραμέτρους της αμοιβαίας στρατιωτικής συνεισφοράς.

Το Μεταπολεμικό Ψυχροπολεμικό Περιβάλλον

Αρχικά κρίνεται χρήσιμο να γίνει σύντομη μνεία στο ζήτημα του «Ψυχρού» Πολέμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ένας αέναος ιδεολογικός, οικονομικός και γεωπολιτικός ανταγωνισμός, μεταξύ Η.Π.Α., Ε.Σ.Σ.Δ και των συμμάχων τους, που ξεκίνησε το 1946 και τερματίστηκε το 1991. Ο όρος «Ψυχρός» αποδόθηκε στο γεγονός ότι ποτέ οι δύο υπερδυνάμεις δεν κατέληξαν σε ένοπλη μετωπική σύγκρουση, ωστόσο οι περιφερειακές συγκρούσεις μεταξύ των συμμάχων τους, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις οι άμεσες επεμβάσεις των δυο υπερδυνάμεων, δεν έλειψαν. Ο αποκλεισμός του Βερολίνου και η κρίση της Κούβας αφορούν ενδεικτικές καταστάσεις εκτράχυνσης προς μια ευθεία αντιπαράθεση των μεγάλων δυνάμεων.

Ο ανταγωνισμός των αντιπάλων διεξήχθη σε όλα τα επίπεδα. Στον στρατιωτικό τομέα, στην κατάκτηση του διαστήματος, στην οικονομική ευμάρεια, στην τεχνολογική πρόοδο, στις κοινωνικές παροχές, στην εκπαίδευση, στις αθλητικές επιδόσεις, στην κυριαρχία του ιδεολογικού υπόβαθρου, στους πυρηνικούς εξοπλισμούς κ.τ.λ.

Η έναρξη του ψυχρού πολέμου, θα μπορούσε να τοποθετηθεί χρονικά το 1946, όταν ο Βρετανός πρωθυπουργός σε ομιλία του στο πανεπιστήμιο του Fulton, έκανε λόγο περί «Σιδηρούν Παραπετάσματος», το οποίο απλώνεται πάνω από την ανατολική Ευρώπη, θέλοντας να δώσει έμφαση στον ιδιότυπο ιδεολογικό και οικονομικό αποκλεισμό τον οποίον επέβαλε το Σταλινικό καθεστώς, στους λαούς των χωρών υπό Σοβιετική επιρροή.

Σχέδιο Marshall και Εμφύλιος: Η Ελλάδα περνά στην Αμερικανική Σφαίρα Επιρροής

Τόσο στη Yalta, όσο και στο Potsdam του Βερολίνου, οι χαραχθείσες ζώνες επιρροής στιγμάτισαν καθοριστικά τις πορείες χωρών και λαών για τα επόμενα 60 χρόνια. Η Βουλγαρία η Αλβανία και η Ρουμανία όπως προέβλεπε ο σχετικός σχεδιασμός εντάχθηκαν στο σοβιετικό bloc, ενώ η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε πορεία επίσης προς ανατολάς (αρχικώς, και εν συνεχεία αδέσμευτη), αν και σύμφωνα με το σχέδιο ο προσανατολισμός της θα ήταν κατά το ήμισυ και προς τις δύο κατευθύνσεις. Η Ελλάδα υπήχθη υπό βρετανική «κηδεμονία», παρόλο που η κυρίαρχη εσωτερική αντιστασιακή οργάνωση (ΕΑΜ), επιθυμούσε διακαώς συμπόρευση με την Ε.Σ.Σ.Δ. Ασφαλώς επικράτησε το Βαλκανικό Σχέδιο το οποίο προωθούσε ο Winston Churchill ως οδικό χάρτη προς εφαρμογή σε συνεννόηση με τον ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης J. Stalin.

Το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 40, χαρακτηρίζεται από την εδραίωση της πολυπρισματικής υπερατλαντικής πολιτικής και συνεργασίας. Την ίδια περίοδο η Μ. Βρετανία αναθεωρεί το ρόλο της σε παγκόσμιο επίπεδο, αναπροσαρμόζοντας την πολιτική της στα τρέχοντα δεδομένα.

Η αμερικανική οικονομική βοήθεια στο πλαίσιο του Σχεδίου Marshall, διαιρέθηκε ανάμεσα στις συμμετέχουσες χώρες βασισμένη στο "κατά κεφαλήν" εισόδημα, ενώ προτεραιότητα δόθηκε στις βιομηχανικές χώρες. Παρά την έντονη κριτική που ασκήθηκε από δημοσιολόγους περί αμερικανικού ρεβιζιονισμού, η οικονομική αρωγή ήταν κεφαλαιώδους σημασίας λειτουργώντας ως εφαλτήριο για την ευρωπαϊκή οικονομική ανόρθωση. Η Ελλάδα έλαβε τμηματικά και σε διάστημα τετραετίας ποσό άνω των 366 εκατομμυρίων δολαρίων. Η αποτυχία απορρόφησης-αξιοποίησης των κονδυλίων οφείλονταν i) στην απουσία οργανωμένης δημόσιας διοίκησης, ii) στην έξαρση της εμφύλιας σύγκρουσης και στις αυξημένες κοινωνικές ανάγκες και στις στρατιωτικές δαπάνες.

Στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου, οι κυβερνητικές δυνάμεις παρέλαβαν αεροσκάφη βομβαρδισμού καθέτου εφορμήσεως SB-2C Helldivers, άρματα μάχης Μ-24, τεθωρακισμένα Μ-8 Greyhound, εμπρηστικές βόμβες (Napalm) και σύγχρονα για την εποχή πυροβόλα, αλλάζοντας παντελώς το χαρακτήρα της σύγκρουσης στην ελληνική ύπαιθρο. Υπενθυμίζεται ότι η οριστική τροπή υπέρ των κυβερνητικών δυνάμεων οφείλεται αφενός στην προειρημένη βοήθεια, αφετέρου στην περίφημη ρήξη μεταξύ της κυβέρνησης του Βελιγραδίου με το καθεστώς Στάλιν.

Η Ελλάδα στο Ν.Α.Τ.Ο. Οι Αμερικάνικες Βάσεις, και η Παραχώρηση Πυρηνικών Όπλων

Το 1952 κατόπιν αμερικανικής πρωτοβουλίας, Ελλάδα και Τουρκία προσχώρησαν στο Ν.Α.Τ.Ο, «προεκτείνοντας» το γεωγραφικό και επιχειρησιακό χώρο του Συμφώνου, στην ανατολική Μεσόγειο. Αξίζει να επισημανθεί πως η συγκεκριμένη διεύρυνση προκάλεσε την ένσταση χωρών όπως η Μ. Βρετανία, η Δανία και η Ισλανδία, πλην όμως όλες οι αντιρρήσεις κάμφθηκαν, εξαιτίας της σθεναρής στάσης της Washington, και η ενταξιακή διαδικασία ολοκληρώθηκε σύντομα και απρόσκοπτα, εντάσσοντας εν τέλει τη χώρα στο συλλογικό ευρωπαϊκό πλαίσιο ασφαλείας. Αξιοσημείωτο γεγονός η προηγηθείσα συμμετοχή της Ελλάδας με εκστρατευτικό σώμα και αεροπορικό κλιμάκιο στην Κορέα.

Η γεωπολιτική θέση της χώρας στο παγκόσμιο στερέωμα, υπήρξε σημαντικότατη και κρίσιμης σημασίας για τους αμυντικούς σχεδιασμούς της δυτικής συμμαχίας. Η Ελλάδα αποτελεί σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής και Μέσης Ανατολής, αφού βρίσκεται γεωγραφικά ανάμεσα σε 3 Ηπείρους και 5 θάλασσες.

Η γειτoνίαση με χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, την καθιστούσαν απαγορευτικό παράγοντα για πιθανή απόπειρα καθόδου αυτών, προς τη Μεσόγειο. Παράλληλα το εκτεταμένο νησιωτικό σύμπλεγμα σε Ιόνιο και Αιγαίο, προσέδιδε δυνατότητα ελέγχου κάθε ναυτικής προσπάθειας της Ε.Σ.Σ.Δ, να κατέλθει στις θερμές θάλασσες. Επιπλέον, η Ελλάδα παρείχε τη δυνατότητα μέσω των συμμαχικών βάσεων να υποστηριχτεί η Γιουγκοσλαβία σε περίπτωση Σοβιετικής απειλής, ή να απειληθούν οι σοβιετικοί σύμμαχοι στα Βαλκάνια, υποχρεώνοντας το Aνατολικό bloc, να δεσμεύσει σημαντικό αριθμό στρατιωτικών μέσων στην περιοχή σε καθήκοντα φύλαξης, τα οποία υπό διαφορετικές συνθήκες, θα δύνατο να χρησιμοποιηθούν στο κεντρικό μέτωπο της Δυτικής Γερμανίας.

Η Ελλάδα υπό την σκέπη του Ν.Α.Τ.Ο, προσέδιδε «αμυντικό» βάθος και γεωγραφική συνέχεια στη συμμαχία, αφού αποτελούσε το συνδετικό κρίκο στην αλυσίδα που ξεκινούσε από τη Δ. Ευρώπη, κατέρχονταν στην Ιταλία, και διαμέσου Αιγαίου-Τουρκίας, έφτανε μέχρι τον Καύκασο και τη Μέση Ανατολή. Ωστόσο και η ίδια επωφελούνταν της ασφάλειας και των συμμαχικών εγγυήσεων, και τούτο κατέστη πάνδηλο στη διάρκεια της ελληνογιουγκοσλαβικής διπλωματικής κρίσης του 1962.

Η ύπαρξη συμμαχικών βάσεων στο ελληνικό έδαφος, έδινε τη δυνατότητα στις Η.Π.Α., για έγκαιρη προειδοποίηση, ηλεκτρονικό πόλεμο και παρακολούθηση των Σοβιετικών κινήσεων, ενώ οι βάσεις στην Κρήτη, παρείχαν τη δυνατότητα για συνεχή παρουσία αμερικανικών σκαφών και αεροπλάνων, στις περιοχές ανατολικής Μεσογείου και Μ. Ανατολής.

Η θέση της Ελλάδος στο πλαίσιο της συμμαχίας, αναβαθμίστηκε κατακόρυφα μετά από μια σειρά γεγονότων, που κατέδειξαν την αξία της διατήρησης βάσεων σε ελληνικό έδαφος. Η σταδιακή άνοδος του αντί-αμερικανισμού στην Τουρκία (και τα εναλλακτικά σενάρια που εξετάστηκαν), η κάθοδος της 5ης Σοβιετικής ναυτικής μοίρας στη Μεσόγειο, τα επαναστατικά κινήματα σε Λιβύη και Πολωνία, η επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία, και η ασφάλεια του Ισραήλ κατόπιν 2 συγκρούσεων (1967 και 1973), αποδείκνυαν τη ζωτικής σημασίας συμμετοχή της Ελλάδας στο Ν.Α.Τ.Ο, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την παραχώρηση και αποδέσμευση σημαντικών ποσοτήτων όπλων, μεταξύ αυτών και πυρηνικών.

Ειδικότερα οι Αμερικανικές βάσεις στην Ελλάδα ήταν οι κάτωθι:

1) αεροπορική βάση ελληνικού: Από τη βάση εξορμούσαν αεροσκάφη ηλεκτρονικής παρακολούθησης (RC-135, ΕP-3C ELINT). Στο πλαίσιο αυτό λειτουργούσαν οι εξής μονάδες:
a) 7206 Air Base Group, b) 2140 Communication squadron c) 6916 electronic security squadron, d) Αποσπάσματα της διοίκησης Μεταφορών, του Ναυτικού, Σύνδεσμοι Πυροβολικού κτλ.

2) συγκρότημα Σούδας Χανίων: Υπάρχουν εγκαταστάσεις φύλαξης όπλων, αεροδρόμιο, όρμος ελλιμενισμού του 6ου στόλου (U.S. Navy), αποθήκες καυσίμων και ανταλλακτικών.

3) Αεροσταθμός Ηρακλείου Κρήτης: Λειτουργούσε υποστηρικτικά, ως βάση εξόρμησης των ιπτάμενων τάνκερ KC-135A, τα οποία εφοδίαζαν με καύσιμα τα αναγνωριστικά αεροσκάφη της συμμαχίας. Στη βάση υπήρχαν: a) 7276 air base group, b) Αποσπάσματα της SAC

4) Electronic Surveillance Station στο Χάνι Κοκκίνη (Γούρνες Ηρακλείου).
Ο σταθμός άνηκε στην περίφημη N.S.A. με έδρα το Maryland, και χαρακτηρίζονταν ο σπουδαιότερος της Μεσογείου. Επανδρώνονταν με προσωπικό υψηλής ειδίκευσης, το οποίο παρακολουθούσε όλες τις ηλεκτρονικές εκπομπές από τα αντίπαλα μεσογειακά κράτη, και τη σοβιετική αρμάδα. Ο σταθμός επανδρώνονταν από την 6931 electronic security squadron.

5) Naval Major Communications Complex (Νέα Μάκρη). Ο σταθμός αυτός, αποτελούσε τμήμα ενός ευρύτερου δικτύου τηλεπικοινωνιακών σταθμών ανά την υφήλιο, ενώ πραγματοποιούσε και αποστολές παρεμβολών και ηλεκτρονικής κατασκοπείας (συλλογής). Ο σταθμός αυτός είχε άμεση επαφή με το απόσπασμα Κάτω Σουλίου Αττικής, διατηρούσε επαφή με τα πλοία του 6ου στόλου, ενώ συνδέονταν με τα αντίστοιχα τερματικά κέντρα στο Moron (Ισπανία), και στη Licola (Νάπολη).

6) Σταθμοί του δικτύου Defense Communications System. Οι σταθμοί αυτοί λειτουργούσαν στο τριαδικό πλαίσιο C-3 (Command-Control-Communication), και συνδέονταν με τον προαναφερθέν σταθμό της Μάκρης. Οι κυριότεροι σταθμοί βρίσκονταν στο όρος Εδερί (Κρήτη), στο όρος Πατέρας (Μέγαρα), σε Πάρνηθα, Χορτιάτη και Εγκλουβή Λευκάδας.

7) Κέρκυρα (νησί Οθωνοί και Παλαιοκαστρίτσα), εγκαταστάσεις διοικητικής υποστήριξης αμερικανικού στόλου. Η τοποθεσία δεν ήταν τυχαία, εξαιτίας των στενών του Οτράντο.
Τέλος, υπήρχε μια σειρά από μικρότερες βάσεις διάσπαρτες στην Ελλάδα, (Πειραιάς, Ελαφόνησος, Αίνος, Ταΰγετος, κτλ), οι οποίες εκτελούσαν λειτουργίες λογιστικής υποστήριξης. Πέραν των Αμερικανικών βάσεων, λειτουργούσε και μία σειρά Νατοϊκών, για εξυπηρέτηση όλων των μελών της συμμαχίας, όπως το Πεδίο βολής Κρήτης, το Πεδίο Βολής Χρυσής Ιεράπετρας κ.α.

Η ανάπτυξη ενός τόσο διευρυμένου δικτύου Αμερικανικών και Νατοϊκών βάσεων στο ελληνικό έδαφος, αυτόματα στοχοποίησε τη χώρα στους σοβιετικούς σχεδιασμούς. Η προμήθεια πυρηνικών όπλων για χρήση από τα εθνικά μέσα, ήταν επιβεβλημένη όσο ποτέ άλλοτε. Κυρίως μετά την κρίση της Κούβας, ο υπουργός άμυνας Robert Mc Namara, υιοθέτησε ένα νέο δόγμα, γνωστό ως «Εύκαμπτης Ισόρροπης Απάντησης» ( Gradual or Flexible and Balanced Response), σύμφωνα με το οποίο οι Η.Π.Α, θ’ απαντούσαν σε εχθρική επιθετική ενέργεια με τρόπο και μέσα ισόποσα, κάτι το οποίο θα μεταβάλλονταν ανάλογα με τις επόμενες κινήσεις του αντιπάλου, προκειμένου να διατηρηθεί η σύγκρουση στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο, και ν’ αποφευχθεί η πιθανότητα γενικευμένου πυρηνικού ολέθρου.
Στο πλαίσιο διασποράς πυρηνικών όπλων προς χρήση από τους συμμάχους, η Ελλάδα έλαβε τα εξής (επιγραμματικά):

Ο στρατός ξηράς, καθ όλη τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, απέκτησε τα κάτωθι:
1) 8 εκτοξευτές και 36 βλήματα MGR-1 Honest John, με έδρα την Αργυρούπολη Κιλκίς και τον Λαγκαδά.

2) 300 περίπου πυρηνικές νάρκες YAK και ADM.

3) Πυρηνικές οβίδες Μ-422 ισχύος 1 kt, για πυροβόλα με διαμέτρημα σωλήνα 203mm, δηλαδή για τα αυτοκινούμενα Μ-110, και τα ρυμουλκούμενα Μ-115.

4) Πυρηνικές οβίδες W-48 και W-74, διαμετρήματος 155mm.
Η πολεμική αεροπορία ήταν ο κύριος επιθετικός κλάδος, που θα καλούνταν να εκτελέσει πυρηνικές επιθέσεις, σε μεγάλο βάθος εντός της εχθρικής ενδοχώρας. Για την εκτέλεση των «κρούσεων» αυτών, διατέθηκαν:

5) 24 θερμοπυρηνικές βόμβες τύπου B-61-5, με κυμαινόμενη ισχύ 10-500 kt. Τα όπλα αυτά βρίσκονταν υπό τη διοίκηση του αμερικανικού κλιμακίου 731 MUNSS, το οποίο υπάγονταν διοικητικά στη βάση του Spangdalhem. Σημειώνεται πως της παραλαβής των βομβών Β-61, προηγήθηκαν οι προηγούμενης τεχνολογίας Mk-7 blue boy, B-28 και B-57 την περίοδο 1960-1964. Οι βάσεις φύλαξης στην Ελλάδα, ήταν αρχικά αυτές της Τανάγρας και του Αράξου, αλλά σταδιακά όλα τα όπλα μεταφέρθηκαν στη δεύτερη. Αεροσκάφη-φορείς των Β-61-5, υπήρξαν τα F-104 την περίοδο 1964-1993.

Η Στρατιωτική βοήθεια των Η.Π.Α. προς την Ελλάδα: Η Ελληνική Ανταπόδοση

Η δωρεάν παραχώρηση πολεμικού υλικού από τις Η.Π.Α. προς την Ελλάδα οι οποία ξεκίνησε την εποχή της εμφύλιας σύρραξης, συνεχίστηκε καθ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά και μέχρι την παρούσα εποχή. Αρχικώς παραχωρήθηκαν μεγάλες ποσότητες μεταχειρισμένου υλικού (π.χ. Τ-33 Silver Star, F-84G/F), ενώ παράλληλα καθιερώθηκαν και οι πιστώσεις FMS σε αναλογία 7 προς 10 σε σχέση με την Τουρκία.

Το 1991 μετά την ολοκλήρωση των νηοψιών του ελληνικού ναυτικού στον Περσικό κόλπο και γενικότερα της ελληνικής συμβολής στην επιχείρηση Desert Storm, στη διάρκεια επίσκεψης του 41ου Προέδρου George H.W. Bush στην Ελλάδα, οι Η.Π.Α. ανακοίνωσαν τη δωρεάν χορήγηση κολοσσιαίας ποσότητας στρατιωτικού εξοπλισμού που μεταξύ άλλων περιλάμβανε 671 άρματα μάχης Μ-60A1/Α3 TTS, 62 βομβαρδιστικά A-7E/TA-7C, 28 μαχητικά F-4E (S.R.A.), 3 φρεγάτες KNOX κ.α.

Η Ελλάδα διαχρονικά υλοποιεί εξοπλιστικά προγράμματα υψηλού κόστους, εξαιτίας του τουρκικού αναθεωρητισμού. Ως επί το πλείστον, τα προγράμματα αυτά καταλήγουν σε αναδόχους-κατασκευαστές των Η.Π.Α. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο του τετραμερούς προγράμματος «Peace Xenia» η Ελλάδα απέκτησε 170 αεροσκάφη F-16C/D, καθιστώντας την ημέτερη Αεροπορία ως τον 5ο μεγαλύτερο χρήστη παγκοσμίως. Η χώρα μόνο για τη συγκεκριμένη προμήθεια δαπάνησε περισσότερο από 12 δις δολάρια, τα οποία κάλυψαν εκατοντάδες θέσεις εργασίας της General Dynamics (μετέπειτα Lockheed Martin).

Παούνης Νικόλαος
Βαλκανιολόγος, Διεθνολόγος MSc
Συνεργάτης G.F.C. Chicago

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1) Defense Security Cooperation Agency. Solution for America’s Global Partners. Foreign Military Sales.
2) Department of State: Aid to Greece and Turkey, a collection of state papers. 1947.
3) Michael Mark Amen: American Foreign Policy in Greece 1944-1949. Economic Military & Institutional Aspects. (Frankfurt 1978).
4) Young. J. H Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου.
5) ΕΛΙΑΜΕΠ: Η Αμυντική Πολιτική των Βαλκανικών Κρατών. Εκδόσεις Παπαζήση.
6) ΕΛΙΑΜΕΠ: Σηµεία και Χαρακτηριστικά της Αμερικανικής Βοήθειας στην Ελλάδα από την Λήξη του Πολέµου µέχρι την εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ (1945 – 1948).
7) Κουσκουβέλης Η. Αποτροπή και Πυρηνική Στρατηγική. Εκδόσεις Ποιότητα.
8) Λιόλιος Θ. Εγχειρίδιο Πυρηνικών Όπλων. (Μετάφραση Τσίπης Κ.) Α.ΔΙ.Σ.ΠΟ.