Λευκή αναπηρία και μαύρο χιούμορ - Γύρισε πίσω της Χριστίνας Σαμπανίκου στο θέατρο «Άβατον»

Η Χριστίνα Σαμπανίκου, τόσο στο προηγούμενο έργο της Σκάσε ή Η χαμένη παντόφλα του Μανώλη Καρέλη,[1] όσο και στο Γύρισε πίσω που παρουσιάζεται τώρα στο θέατρο «Άβατον» σε σκηνοθεσία Βίκυς Αδάμου κινείται σε αυτό το πεδίο. Με μία γεύση εγκλεισμού, με μία επίγευση αρχόμενης κατάθλιψης, και τα δύο έργα αγγίζουν τη μοναξιά. Στο πρώτο έργο η κατάθλιψη εκφράζεται με την καθήλωση σε μια λιμνάζουσα καθημερινότητα, ενώ στο δεύτερο με τον κλειστοφοβικό σχεδόν περιορισμό. Το εγχείρημα της συγγραφέως, και στις δύο περιπτώσεις, είναι αφ’ ενός να ενσταλάξει κωμικά στοιχεία σε αυτήν την πνιγηρή ομίχλη και αφ’ ετέρου να θίξει κοινωνικά και εν πολλοίς, κοινωνικά ζητήματα της σύγχρονης εποχής.

Στο Γύρνα πίσω, που μας ενδιαφέρει εδώ, περιγράφεται ένα δυστοπικό κοινωνικό τοπίο, μια προβολή της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας: οι πολίτες σε μια πολλαπλή ειρκτή, εθνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική. Η τροφή και το νερό σπανίζουν. Η ανεργία καθηλώνει οποιαδήποτε ελπίδα, η μετανάστευση είναι ένα άπιαστο όνειρο. Ακόμα και η σωματική κίνηση μοιάζει απαγορευμένη. Στον κόσμο που καταρρέει, στον χρόνο που βαλτώνει, στον χώρο που στενεύει όλο και πιο απειλητικά, οι δύο αδελφές δεν έχουν να αντιτάξουν παρά αφηγήσεις. Αφηγούνται το άλλοτε και το αλλού, παίζουν παιχνίδια πάλι μέσω της αφήγησης, σχεδιάζουν μια βραδινή έξοδο σε κάποιο φεστιβάλ τσίχλας ή καφέ, αλλά τελικά δεν μετακινούνται καθόλου.

Είναι ευκρινείς οι παραπομπές στα μπεκετικά τοπία: η ακινησία, ο εγκλεισμός, η αδυναμία μετουσίωσης του λόγου σε πράξη· πάνω από όλα αυτές οι δύο πολυθρόνες που έχουν ενσωματωθεί στο σώμα των ηθοποιών ανακαλούν το μοτίβο των «ωραίων ημερών». Στην παράσταση της Βίκυς Αδάμου λείπουν τα σκηνικά αντικείμενα και κυριαρχούν στο σκοτεινό φόντο αυτές οι δύο πολυθρόνες-κοστούμια. Αυτές συμπρωταγωνιστούν σε μια ακίνητη δράση, αυτές γίνονται από έπιπλα ανθρώπινο δέρμα, προσωπική μικρή φυλακή, φωλιά και κέλυφος μιας προσωπικότητας σκορπισμένης που όμως πρέπει να παραμείνει συγκεντρωμένη.

Η Σαμπανίκου και η Αδάμου, συγγραφέας και σκηνοθέτις, ενσαρκώνουν κυριολεκτικά αυτές τις πολυθρόνες, θυσιάζοντας τη σωματικότητά τους, δίνοντας παράλληλα την αίσθηση μιας λευκής αναπηρίας. Και οι δύο είναι εύστοχες, λιτές και ακριβείς στην ερμηνεία τους. Ο Θανάσης Ζερίτης συμπληρώνει με επιτυχία το ιδιότυπο τρίγωνο. Πρόσωπο προερχόμενο από παραλογικές σκηνές, εισβάλλει απρόσκλητο για να δώσει κάποια ένταση, ίσως και κάποιες φρούδες ελπίδες, στην κατατονική συντροφιά των δύο αδελφών. Τηλεοπτικός παρουσιαστής ή εμψυχωτής, αστυνομικός ή ψυχίατρος, διασκεδαστής ή απλώς ρουφιάνος, είναι ο οφθαλμός της εξουσίας και μαζί το στόμα της παραμυθίας, αστικό σακάκι με φουστανέλα, ο σύγχρονος κοινωνικός μας τραγέλαφος.

Ηθικά και ψυχολογικά ανάπηροι, πνευματικά παραλυμένοι, ικανοί μόνο για κυνήγι αρουραίων, τα ανθρώπινα ράκη του Γύρισε πίσω βρίσκουν το κουράγιο να κάνουν χιούμορ. Μαύρο χιούμορ, ενίοτε έξυπνο, αλλά συχνά κοινόχρηστο και εύπεπτο, καθώς αποσπά ένα χαμόγελο προσφέροντας σίγουρες, καθότι αναγνωρίσιμες ατάκες. Εκεί το κείμενο δείχνει να χωλαίνει και η παράσταση να εξαντλείται. Νομίζω όμως ότι η Σαμπανίκου έχει να μας πει πολλά. Αρκεί να επεξεργαστεί περισσότερο τα πρόσωπά της, να συνομιλήσει ειλικρινά μαζί τους, να ακούσει ακόμα και τους ψιθύρους τους. Κάποιες φορές οι ψίθυροι κρύβουν μυστικά.

[1] Χριστίνα Σαμπανίκου: Σκάσε ή Η χαμένη παντόφλα του Μανώλη Καρέλη, Κάπα Εκδοτική, Αθήνα 2015. Το έργο παρουσιάστηκε στο θέατρο Victoria το 2015, σε σκηνοθεσία Βίκυ Αδάμου.

* Ο Γιώργος Π. Πεφάνης είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας και θεωρίας του θεάτρου και του δράματος στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και κριτικός θεάτρου.