Η Δικαιοσύνη στην Ψηφιακή Εποχή

Τα οφέλη είναι πολλαπλά για τους πολίτες και την κοινωνία, αλλά και για τις επιχειρήσεις και την οικονομία.

Διαβαίνοντας την εποχή του ψηφιακού μετασχηματισμού της Δικαιοσύνης, λαμβάνουμε υπ’ όψιν όλες αυτές τις παραμέτρους, στοχεύοντας κυρίως στην ασφάλεια των διαδικασιών, ώστε να καταστεί εφικτή η εξασφάλιση των απαραίτητων θεσμικών εγγυήσεων για τον σεβασμό του Κράτους Δικαίου, αλλά και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπό την ανεξάρτητη δικαστική λειτουργία.

Αυτή την περίοδο στο Υπουργείο Δικαιοσύνης βρίσκεται σε εξέλιξη η υλοποίηση ψηφιακών έργων με στόχο την αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών, την απλούστευση και δραστική μείωση των γραφειοκρατικών εμποδίων, στην παροχή ηλεκτρονικών υπηρεσιών προς τους πολίτες, τις επιχειρήσεις και τις Δημόσιες Υπηρεσίες, τη δια-λειτουργικότητα με άλλους φορείς του Δημοσίου και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούν τις προϋποθέσεις για επιτάχυνση των διαδικασιών στο χώρο της Δικαιοσύνης προς όφελος όλων των εμπλεκομένων και την ενίσχυση της αναπτυξιακής δύναμης της Χώρας μας.

Αναλυτικότερα, το πρόγραμμα ψηφιοποίησης της Δικαιοσύνης, συνολικού προϋπολογισμού 220 εκατομμυρίων ευρώ, περιλαμβάνει χρηματοδότηση των παρακάτω έργων, η οποία χρηματοδότηση προέρχεται τόσο από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, όσο και από το ΕΣΠΑ.

Τα έργα αναμένεται να ολοκληρωθούν εντός του πρώτου εξαμήνου του 2026 και είναι τα ακόλουθα 10 που συνοπτικά περιγράφω παρακάτω:

1. Αναβάθμιση και επέκταση των ολοκληρωμένων πληροφοριακών συστημάτων Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων της Διοικητικής, Πολιτικής και Ποινικής Δικαιοσύνης (ΟΣΔΔΥ-ΔΔ, ΟΣΔΔΥ-ΠΠ). Κύριος στόχος αυτού του έργου είναι η ενοποίηση, ομογενοποίηση, απλούστευση και ψηφιοποίηση δικαστικών και διοικητικών διαδικασιών, καθώς και η διασύνδεση και διαλειτουργικότητα μεταξύ των Φορέων της Δικαιοσύνης, αλλά και με τρίτα πληροφοριακά συστήματα σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο λαμβάνοντας τα απαιτούμενα μέτρα ασφάλειας στον κυβερνοχώρο.

Μάλιστα, στα έργα ΟΣΔΔΥ-ΔΔ και ΟΣΔΔΥ-ΠΠ περιλαμβάνεται η αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης για την ανωνυμοποίηση ή την ψευδωνυμοποίηση δικαστικών αποφάσεων, για την περίληψη δικαστικών αποφάσεων των Διοικητικών Δικαστηρίων και για την βελτιστοποίηση και αυτοματοποίηση της έκδοσης αποφάσεων σε υποθέσεις μικροδιαφορών.

Παράλληλα, στο έργο ΟΣΔΔΥ-ΔΔ με τον ν. 5028/2023, στη Διοικητική Δικαιοσύνη, μετατράπηκαν οι μεταβατικές έδρες σε δικαστικά γραφεία τηλεματικής, προβλέφθηκε η ίδρυση νέων τέτοιων δικαστικών γραφείων και καθορίστηκε το θεσμικό πλαίσιο διεξαγωγής της τηλεματικής συνεδρίασης. Ήδη έχει ξεκινήσει η πιλοτική εφαρμογή του έργου.

1. Υπηρεσίες τηλεδιάσκεψης (τηλεδίκες) σε δικαστήρια και σωφρονιστικά καταστήματα και παροχή υπηρεσιών ενημέρωσης της πορείας των πινακίων και των εκθεμάτων των δικαστηρίων (πρόκειται για το Ηλεκτρονικό Πινάκιο).
2. Ψηφιοποίηση Εντύπων Αρχείων και Δεδομένων Δικαστηρίων
3. Ψηφιακή επίδοση εγγράφων ποινικής διαδικασίας
4. Ολοκληρωμένο Σύστημα Συλλογής και Επεξεργασίας Στατιστικών Δεδομένων της Δικαιοσύνης
5. Ψηφιακή πλατφόρμα κοινωφελούς εργασίας
6. Ψηφιακή καταγραφή, αποθήκευση και διάθεση πρακτικών συνεδριάσεων δικαστηρίων (ηχογράφηση/αποηχογράφηση πρακτικών δικαστηρίων).
7. Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα (ΟΠΣ) για τον εκσυγχρονισμό της λειτουργίας του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Θα ήθελα να σταθώ στο εν λόγω έργο, διότι περιλαμβάνονται, επίσης, ορισμένα πεδία εφαρμογής της Τεχνητής Νοημοσύνης, όπως:

- Λειτουργίες παραγωγής, ανάλυσης και οργάνωσης πληροφοριών, που σχετίζονται με το αντικείμενο των δικαστικών υποθέσεων καθώς και λειτουργίες αυτόματης κατηγοριοποίησης και δρομολόγησης των υποθέσεων αυτών σε κατάλληλη διαδικασία εκδίκασής τους και

- Έλεγχοι αυτοματοποιημένων διαδικασιών πληρωμής, δηλαδή έλεγχοι στις πληρωμές σταθερών δαπανών που διεξάγονται αυτοματοποιημένα μέσω συστημάτων πληροφορικής των ελεγχόμενων φορέων ή επιλογής δικαιούχων πληρωμής.

1. Ενίσχυση Πληροφοριακού Συστήματος του Εθνικού Ποινικού Μητρώου και
2. Το έργο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ ξεχωριστά είναι ο ψηφιακός φάκελος υπόθεσης. Με το συγκεκριμένο έργο, θα καταστεί εφικτή η παρακολούθηση μιας υπόθεσης από την πρώτη ημέρα της εισαγωγής της στη δικαιοσύνη μέχρι την έκδοση απόφασης, διευκολύνοντας – όπως αντιλαμβάνεστε- κατά πολύ το δικαιοδοτικό έργο του δικαστικού λειτουργού και συμβάλλοντας κομβικά στην επιτάχυνση απονομής της Δικαιοσύνης.

Σκεφτείτε ότι στα δικαστικά συστήματα άλλων χωρών, κάποιοι αλγόριθμοι μπορεί να αποφασίζουν βάσει συγκεκριμένων δεδομένων -όπως είναι τα στοιχεία του φακέλου του, το ποινικό μητρώο κι η φύση του εγκλήματος που διεπράχθη- αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις ώστε ο δράστης να προφυλακισθεί μέχρι τη δίκη του. Αν πράγματι είναι π.χ. ύποπτος φυγής ή ικανός να τελέσει νέα αδικήματα.

Ασφαλώς, εκφράζονται ανησυχίες ότι οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούνται μεροληπτούν ενδεχομένως εναντίον κάποιων, εξαιτίας των δεδομένων στα οποία (μηχανικώς) εκπαιδεύονται. Γιατί οι δικαστικές αποφάσεις επί αντίστοιχων υποθέσεων που εκπαιδεύουν τα μηχανήματα, μπορεί να εμπεριέχουν κοινωνικά ή άλλα στερεότυπα, χωρίς δυνατότητα εξατομίκευσης ή προσαρμογής σε νέα δεδομένα. Ποιος εγγυάται μια όντως απροσωπόληπτη και δίκαιη διαδικασία και κρίση, χωρίς Δικαστή, που κατά τον Σωκράτη πρέπει να έχει τέσσερεις αρετές: Να ακούει ευγενικά, να απαντάει με σύνεση, να σκέπτεται σοβαρά και να αποφασίζει αμερόπληπτα.

Ήδη έχουν αρχίσει να μας απασχολούν αυτά τα δυσχερή ζητήματα και πάντα θα πρέπει να τα θέτουμε υπό το πρίσμα του σεβασμού προς τα θεμελιώδη δικαιώματα, της ομαλής και δίκαιης ρύθμισης της κοινωνικής μας ζωής, αλλά και της διαφύλαξης του κράτους δικαίου.

Ως εκ τούτου, είναι αναγκαία η θέσπιση κατευθυντηρίων γραμμών, προτύπων, μηχανισμών εποπτείας και ρυθμιστικών κανόνων για την εφαρμογή συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης. Επίσης, πρέπει να προβλέπονται ρυθμιστικά όρια που θα καθορίζουν σε ποιους τομείς δικαίου και κυρίως σε ποιες φάσεις της δικαστικής διαδικασίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτά τα αυτοματοποιημένα συστήματα. Ποιος θα είναι ο ρόλος στη διαδικασία: βοηθητικός, υποστηρικτικός ή αποφασιστικός;

Οφείλουμε να διαφυλάξουμε τον σύγχρονο νομικό, ώστε να μην έλθει αντιμέτωπος με τον ενδεχόμενο, πλην ορατό, κίνδυνο υποκατάστασης της ελεύθερης ανθρώπινης βούλησης στην απονομή της Δικαιοσύνης από την κωδικοποιημένη και ενταγμένη σε πληροφοριακά δίκτυα ηλεκτρονική πληροφορία, που αυτοματοποιεί την ανθρώπινη βούληση και υποκαθιστά την ανθρώπινη απόφαση.

Προκειμένου να περιοριστούν οι σύμφυτοι με την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών κίνδυνοι, χωρίς όμως να περιοριστεί δραστικά ή ανακοπεί η προοπτική που αναμφίβολα συνεπάγεται η εφαρμογή τους για το σύγχρονο δίκαιο και την απονομή της Δικαιοσύνης, οφείλουμε να αναζητήσουμε σθεναρές δικλείδες ασφαλείας, όπως:

*Η χρήση κι εφαρμογή τους να έχει σαφή νομική πρόβλεψη και βάση σε κανονιστικό πεδίο απολύτως συμβατό προς τους συνταγματικούς και υπερεθνικούς κανόνες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ώστε να περιορίζονται οι κίνδυνοι, που ελλοχεύουν για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και της προσωπικότητας του ατόμου, καθώς και

*να ορίσουμε πεδία στην Δικαιοσύνη που θα απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στην χρήση των νέων τεχνολογιών. Να συμφωνήσουμε ότι ο πυρήνας της δικαιοδοτικής κρίσης είναι ανθρώπινη λειτουργία που προϋποθέτει ηθική και ψυχοπνευματική συγκρότηση και δεν μπορεί να υποκατασταθεί.

O Ιωάννης Μπουγάς είναι υφυπουργός Δικαιοσύνης, δικηγόρος ΔΝ, πιστοποιημένος διαμεσολαβητής, μέλος της Παγκόσμιας Ένωσης Δικηγόρων