Τουρκία: Πραξικόπημα «Kinder έκπληξη» και η πάγια Τουρκική πολιτική στη Μ. Ανατολή

Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο για την Τουρκία, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της οποίας (σε όλα τα στρώματα) διακατέχεται από μια ψυχολογική ταύτιση με την Οθωμανική αυτοκρατορία (για αυτό και χρησιμοποιώ τον όρο «δοβλέτι» στο κείμενο) και από μια, εκπορευόμενη από την πρώτη και σχεδόν συλλογική, «εθνική μανία καταδιώξεως» που πολλοί ονομάζουν ως το «σύνδρομο των Σεβρών» (από τη συνθήκη διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) ή «το σύνδρομο της Μεγάλης Δύναμης» (που προτείνεται από αυτούς που υποφέρουν από το πρώτο σύνδρομο ως «θεραπεία»). Αυτά τα σύνδρομα, συνυφασμένα με τα πραγματικά συμφέροντα ατόμων ή ελίτ, είναι σε μεγάλο βαθμό διαχρονικώς υπεύθυνα για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας και είναι αυτά που την καθορίζουν, ιδιαίτερα μετά το 2003. Εντός αυτού του πλαισίου, το κεντρικό θέμα, μέχρι και τώρα στην τουρκική συλλογική ψυχοσύνθεση είναι το κουρδικό, το οποίο έχει το επίκεντρό του στην ΝΑ Τουρκία, μια περιοχή που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βόρεια Αραβική χερσόνησο.

Η τουρκική εξωτερική πολιτική στη Μέση Ανατολή ήταν και είναι η ίδια πάντα. Έχοντας επίγνωση των κουρδικών πληθυσμών στη ΝΑ Τουρκία και φοβούμενο (βάσει πάντα του «συνδρόμου των Σεβρών») πιθανές αποσχιστικές τάσεις, το δοβλέτι στήριζε της πολιτικές καταπίεσης στα κράτη όπου βρίσκονταν διάσπαρτοι κουρδικοί πληθυσμοί (φυσικά και εντός Τουρκίας), φοβούμενο ότι η κουρδική απελευθέρωση σε κάποιο από αυτά θα λειτουργούσε αλυσιδωτά και για τους Κούρδους της Τουρκίας. Όταν το 2003 η βουλή του Ερντογάν αρνήθηκε να δώσει την άδεια να περάσουν τα αμερικανικά στρατεύματα από τουρκικό έδαφος, στον πόλεμο εναντίον του Σαντάμ, το έκανε για τους ίδιους λόγους.

Σε όλη την περίοδο από το 2003 και έπειτα, μαγκωμένο ανάμεσα στους στόχους του στρατηγικού του συμμάχου του και στις ψυχωτικές του φοβίες για τις επιπτώσεις που αυτές μπορεί να είχαν για τη ΝΑ Τουρκία, το δοβλέτι κράτησε υποκριτική στάση, προσπαθώντας, όπου ήταν δυνατό, να στήσει γραμμές άμυνας απέναντι σε αυτά που φοβόταν. Στα πλαίσια αυτά πραγματοποιήθηκε και ο ελιγμός της σύγκρουσης με το Ισραήλ, ενώ η στάση του έγινε ακόμη πιο υποκριτική και ψυχωτική όταν άρχισε να απελευθερώνεται άλλο ένα κομμάτι του κουρδικού έθνους κατά την εκδίπλωση της «Αραβικής Άνοιξης» στη Συρία. Ήταν εκεί που το δοβλέτι προσπάθησε να παίξει τον ρόλο του απελευθερωτή της συριακής κοινωνίας από το αιματοβαμμένο, αυταρχικό καθεστώς της Μέσης Ανατολής, καβαλώντας το «δημοκρατικό κύμα» της επανάστασης, στηρίζοντας βέβαια εκείνες της δυνάμεις που στη Συρία και ευρύτερα στη βόρεια Αραβική χερσόνησο, εγγυούνταν ότι οι Κούρδοι θα συνέχιζαν να ζουν χωρίς πολιτική αυτοδιάθεση και που ήταν σουνιτικό-ισλαμικό.

Σε αυτή του την προσπάθεια να κρατήσει τους Κούρδους κάτω, και ενώ τα κοσμικά δικτατορικά καθεστώτα διαλύονταν το ένα μετά το άλλο, το δοβλέτι δεν δίστασε να συμμαχήσει και με τον διάολο, επικαλούμενο βέβαια, όπως κάνει και σήμερα, τη δημοκρατία, αφήνοντας τους τρομοκράτες του IS να μπαινοβγαίνουν ελεύθερα στη Τουρκική επικράτεια και να έχουν την απαραίτητη υποστήριξη, στηρίζοντας διάφορες πολιτικές και παραστρατιωτικές εκφάνσεις του Ισλάμ αλλά και του Παντουρκισμού. Η καχυποψία και φοβία και του δοβλετίου και η από αυτές εκπορευόμενη συμμαχία με το σχιζοφρενικό κομμάτι του Ισλάμ, έφερε τη σύμμαχό του Αμερική σε δύσκολη θέση, αφήνοντας, έτσι, ανοιχτό το παράθυρο για τη ρωσική εμπλοκή.

Ιούνιος του 2016: Η κατάρρευση (;) της Τουρκικής πολιτικής στη Μέση Ανατολή και στο κουρδικό.

Το ότι η Ρωσία ενεπλάκη στη Μέση Ανατολή με τη σιωπηρή (τουλάχιστον) συγκατάθεση της Αμερικής και Ισραήλ είναι κάτι που γίνεται φανερό από την εξέλιξη και σχετικά γρήγορη επιτυχία της επιχείρησης να απωθήσει μεγάλο μέρος των τρομοκρατών του IS. Είναι σε αυτή τη σιωπηρή συνεννόηση (οι απαρχές της οποίας βρίσκονται σε γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στην ακριβώς αντίθετη πλευρά της Ευρασίας) που προσπάθησε το δοβλέτι να βάλει τέλος, καταρρίπτοντας το ρωσικό αεροσκάφος το Νοέμβρη του 2015, παίζοντάς τα όλα για όλα και μένοντας πολλαπλώς εκτεθειμένο, γιατί έτσι θυσίαζε τον δεύτερο στρατηγικό του πυλώνα (και το πραγματικό στρατηγικό του βάθος) από την εποχή του Κεμάλ Ατατούρκ. Από εκείνο το σημείο και έπειτα και εξαιτίας της ψύχραιμης αντίληψης των Ρώσων, ο Ερντογάν ήρθε αντιμέτωπος με το αδιέξοδο της πολιτικής του δοβλετίου, φτάνοντας στο σημείο να ζητήσει συγγνώμη για την κατάρριψη του αεροσκάφους (κάτι που θεωρούσε ως ορθό μέχρι πριν κάποιες μέρες) αλλά και να δεχτεί την ισραηλινή (και άρα και αμερικανική) πολιτική στη Μέση Ανατολή (αποχαιρετώντας, εύσχημα, τον ρόλο του προστάτη των Μουσουλμάνων στην Παλαιστίνη και συνεπώς και την ιδέα της «Μεγάλης Τουρκίας»). Το γεγονός ότι λίγες μέρες μετά, ένοπλη ομάδα Ουζμπέκων ισλαμιστών (από αυτούς που μέχρι τότε ταχτάριζε ο Ερντογάν και το δοβλέτι) αιματοκύλησαν το αεροδρόμιο των Κωνσταντινούπολης αποτελεί μια ένδειξη ότι – πιθανώς – ο Ερντογάν εννοούσε αυτό που έκανε: μια 15χρονη τουρκική πολιτική στο εσωτερικό της Τουρκίας και στη Μέση Ανατολή, λάμβανε – κατά τα φαινόμενα παταγωδώς – τέλος και οι παλιοί «φίλοι», «σύντροφοί» της και «σύμμαχοι» έδειχναν την δυσανασχέτησή τους ... Είναι σε αυτό το σημείο που κινήθηκε το δοβλέτι (και μάλιστα όλες οι τάσεις που βρίσκονται στο εσωτερικό του) εκδηλώνοντας αριστοτεχνικά δύο πραξικοπήματα, το ένα μέσα στο άλλο, κατά την 15η και 16η Ιουλίου...ου

Πραξικόπημα στο πραξικόπημα...

Η αιμοσταγής, διπρόσωπη και υποκριτική πολιτική της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή έφτασε – φαινομενικά ή πραγματικά – στο τέλος της στα τέλη του Ιούνη του 2016. Μετά από τον πολύχρονο αγώνα, έχοντας χάσει το στρατηγικό βάθος της Ρωσίας (και εξαιτίας των γεγονότων στην Ουκρανία) τον έλεγχο της Μαύρης Θάλασσας και μερικώς των Στενών, αντιμετωπίζοντας ένα ολοένα και ισχυρότερο PKK και πιεζόμενος από τους πολιτικούς του αντιπάλους (κοσμικούς και ισλαμιστές) που τον επέκριναν για την εξωτερική και εσωτερική πολιτική του, ο Ερντογάν αποφασίζει (;) στα τέλη του Ιούνη του 2016 να αλλάξει ρώτα εκτελώντας στροφή 180ο. Στη διάρκεια αυτής της λεπτής φάσης εκδηλώθηκε ένα πραξικόπημα που, τελικά, απέτυχε επειδή υπέθαλπε στο εσωτερικό του άλλο ένα...

Καταρχάς, γιατί πραξικόπημα;

Υπάρχουν 2 αμοιβαίως αποκλειόμενα σενάρια που θα μπορούσαν να εξηγήσουν την εκδήλωση πραξικοπήματος μερικές μέρες μετά τις διαφαινόμενες αλλαγές στη τουρκική εξωτερική πολιτική που είχε παραμείνει ίδια για περίπου 15 χρόνια:

Α. Το πραξικόπημα έγινε για να «κλειδώσουν» οι αλλαγές στην εξωτερική και εσωτερική πολιτική, φορτώνοντας την αποτυχία της πολιτικής στη Μέση Ανατολή στον Ερντογάν, φροντίζοντας να του επιρριφθεί ευθύνη για όλες τις δήθεν κακές επιλογές (απόφαση 2003, ρήξη με Ισραήλ, στολίσκος Γάζας, εμπόριο/στήριξη με ISIS, κατάρριψη ρωσικού αεροσκάφους κλπ κλπ.), αναλαμβάνοντας, ίσως, μια νέα λύση του κουρδικού και ταυτόχρονα να επιβεβαιώσει την αλλαγή στάσης του απέναντι κυρίως στον αμερικανικό παράγοντα, και δευτερευόντως στον ρωσικό. Σε μια τέτοια περίπτωση ο Ερντογάν θα είχε τεθεί εκτός πολιτικού σκηνικού και ήδη η Τουρκία θα βρισκόταν με άλλο πρόεδρο, πρωθυπουργό κλπ ενώ η θρησκεία θα βρίσκονταν πάλι υπό διωγμό.

Β. Το πραξικόπημα έγινε για τον απολύτως αντίθετο λόγο: με άλλα λόγια για να μην προχωρήσουν οι τεκτονικές αλλαγές στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας και να ανακοπούν οι όποιες εξελίξεις στο εσωτερικό (που αφορούν κυρίως στο κουρδικό). Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί είτε με πρόεδρο τον Ερντογάν ή – εφόσον ο Ερντογάν δεν δεχόταν και αφού έβγαινε από τη μέση – με κάποιον άλλον για πρόεδρο. Αυτό, επίσης, αυτομάτως θα σήμαινε ότι όχι μόνον το δοβλέτι δεν θα άλλαζε την μακρόχρονη πολιτική του στη Μέση Ανατολή αλλά πλέον, ξεδιάντροπα, χωρίς περιορισμούς και αφού ξεφορτωνόταν τους εσωτερικούς και εξωτερικούς επικριτές του, θα την ακολουθούσε φανερά, στηρίζοντας τα στοιχεία εκείνα του Ισλάμ που, αν και σχιζοφρενικά σε κάποιες περιπτώσεις, θα εξυπηρετούσαν το δοβλέτι και την αντίληψή του για τη διεθνή πολιτική, ειδικότερα στον περίγυρο της Τουρκίας και ειδικά στο κουρδικό.

Το γεγονός ότι ο Ερντογάν είναι ακόμη πρόεδρος της Τουρκίας, είναι πιστεύω, απόδειξη ότι το δεύτερο σενάριο έχει πραγματοποιηθεί χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι το πραξικόπημα δεν ξεδιπλώθηκε, αρχικά, για να πετύχει τους αντικειμενικούς στόχους του πρώτου σεναρίου. Εξαρχής, ήταν ένα πραξικόπημα σχεδιασμένο σαν τα αυγά Kinder έκπληξη που τρώνε τα μικρά παιδιά επειδή κρύβουν κάποιο παιχνίδι στο εσωτερικό τους. Αν το δει κάποιος κυνικά, χωρίς να λάβει υπόψη του τα αθώα θύματα που υπήρξαν, η εκτέλεση του ελιγμού ήταν αριστοτεχνική και θα αποτελέσει, μάλλον, μάθημα ιστορίας και στρατηγικής στο μέλλον: Η στρατηγική μαεστρία του πραξικοπήματος συνίσταται στο γεγονός ότι το έθεσαν σε κίνηση αυτοί (οι επικριτές της μέχρι τότε πολιτικής, τόσο από την κοσμική όσο και από την ισλαμική πλευρά) που ήταν και ο τελικός στόχος του πραξικοπήματος (φυσικά η εκτέλεση του ελιγμού προϋπέθετε πληροφόρηση για τις κινήσεις, η οποία και υπήρξε από ότι φάνηκε). Το αποτέλεσμα ήταν, έτσι, το εντελώς αντίθετο από αυτό που σκόπευαν οι άνθρωποι που ξεκίνησαν το πραξικόπημα. Αυτό φαίνεται άλλωστε και από τις εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στην Τουρκία, η οποία ριζοσπαστικοποιείται με φρενήρεις ρυθμούς, εκκαθαρίζεται από δήθεν «πραξικοπηματίες» ενώ υπάρχουν έντονα σημάδια περεταίρω ρήξης με τις ΗΠΑ. Όσο για τον Ερντογάν, προφανώς κάποια στιγμή στη διάρκεια του πραξικοπήματος ήρθε αντιμέτωπος με το ερώτημα αν θα συνέχιζε την πολιτική που έκανε μέχρι το τέλος του Ιούνη του 2016, ερώτημα στο οποίο φυσικά και έδωσε θετική απάντηση.

Γιορτή της Δημοκρατίας ή back to the future...

Η αλήθεια είναι ότι η επόμενη μέρα βρίσκει την Τουρκία εκεί ακριβώς που ήταν πριν την – αληθινή ή ψεύτικη – κυβίστηση του Ερντογάν στα τέλη του Ιούνη, χωρίς κανένα από τα βασικά της προβλήματα λυμένα. Η διαφορά είναι ότι πλέον το δοβλέτι δεν αισθάνεται την ανάγκη να κρύβεται από τους επικριτές του στις πεδιάδες της Συρίας και στις ερήμους της Μέσης Ανατολής και Κεντρικής Ασίας (στις επαφές του, δηλαδή, με το τρομοκρατικό Ισλάμ), ενώ θεωρεί ότι έχει αποκτήσει ένα αρραγές εσωτερικό μέτωπο και δείχνοντας έτσι να προετοιμάζεται για πολεμική περίοδο.

Είναι αδύνατο να προβλέψει κανείς τις επόμενες κινήσεις αλλά μάλλον είναι σωστό να λεχθεί ότι τα περιθώρια ελιγμών έχουν στενέψει για όλους και ειδικότερα για την Τουρκία, εκτός κι αν ο Ερντογάν μας κάνει πάλι κάποια έκπληξη (πράγμα απίθανο αλλά όχι αδύνατο). Με τις ΗΠΑ να έχουν αποστασιοποιηθεί εδώ και καιρό από αυτήν εξαιτίας της διπλοπρόσωπης πολιτικής της και του μεγαλοϊδεατισμού της, την Κίνα πολύ μακριά και, ίσως, χωρίς διάθεση να βοηθήσει, ενθυμούμενη τις παντουρκικές κορώνες, την Ευρώπη υπό μερική διάλυση, μένει μόνον η Ρωσία και το Ιράν, στους οποίους το δοβλέτι είναι διατεθειμένο να τα δώσει όλα. Αλλά, μάλλον, στα a la Turca παζάρια της πλανητικής πολιτικής, στο τέλος το μόνο που θα καταφέρει η Τουρκία είναι να αυξήσει το αντίτιμο στο οποίο θα πουληθεί...

*Ο Στέφανος Κορδώσης είναι εξωτερικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Έχει διδάξει τα μαθήματα: Ιστορία των περιοχών της Μαύρης Θάλασσας, Ιστορία των Τουρκικών Εθνών και Ιστορία Μέσης Ανατολής και Κεντρικής Ασίας στο Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδας και στο Northwest University, Xi’an, Shaanxi, PR China