100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και η προβληματική μας εθνική Μνήμη

Μετά από κοσμοϊστορικές διεργασίες που ξεκίνησαν με τους Βαλκανικούς Πολέμους και κορυφώθηκαν με τη Μικρασιατική Εκστρατεία, επήλθε το τέλος του παλιού πολυεθνικού κόσμου.

Τα μεγάλα θύματα ήταν οι μη μουσουλμανικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι οποίες αποτέλεσαν στόχο προδιαγεγραμμένων εθνικών εκκαθαρίσεων. Η βίαιη καταστροφή τους έχει χαρακτηριστεί Γενοκτονία με βάση το Διεθνές Δίκαιο, ενώ η ίδια η Ελλάδα έχει αναγνωρίσει με ομόφωνες αποφάσεις της Βουλής το ιστορικό γεγονός θεσπίζοντας δύο Ημέρες Μνήμης για τη Γενοκτονία (19 Μαϊου για τον Πόντο, 14 Σεπτεμβρίου για το σύνολο της Μικράς Ασίας).

Ειδικά η επέτειος της 14ης Σεπτεμβρίου -ημέρα πυρπόλησης της Σμύρνης το 1922- που συμβολίζει τη μεγαλύτερη τραγωδία που βίωσε ποτέ ο ελληνισμός, έγινε αναπόσπαστο μέρος της συλλογικής εθνικής μνήμης. Με την καταστροφή της Σμύρνης ολοκληρώθηκε η γενοκτονία των χριστιανικών πληθυσμών, που είχε αποφασίσει επισήμως η νεοτουρκική κυβέρνηση μέσω του Κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», το 1911. Παράλληλα, έκλεισε και ο κύκλος της παρουσίας των Ελλήνων στη μικρασιατική και ανατολικοθρακική γη μετά από 35 αιώνες δημιουργικής παρουσίας. Ο ελληνισμός βρέθηκε οριστικά εκτός της Ιωνίας, του Πόντου, της Καππαδοκίας και της Ανατολικής Θράκης.

Στις 14 Σεπτεμβρίου του 1922 έκλεισε και άλλος ένας κύκλος: αυτός της θανάσιμης πολιτισμικής σύγκρουσης που άρχισε με τη μάχη του Ματζικέρτ πριν από 950 χρόνια. Η μεγάλη αυτή σύγκρουση των θρησκειών στην περιοχή του παλιού ελληνικού κόσμου μετετράπη σε σύγκρουση εθνών την εποχή που τα νέα κοινωνικά μεγέθη καθορίστηκαν από την εθνική αντίληψη. Επίσης το 1922 έκλεισε και ο κύκλος της εθνικής απελευθέρωσης που άρχισε το 1821. Και μπορούμε να θεωρούμε τη χρονιά αυτή ως την απαρχή της συγκρότησης της σύγχρονης ελληνικής κοινωνία.

Με τη Μικρασιατική Καταστροφή επήλθε το οριστικό τέλος των ελληνικών εγκαταστάσεων στη μικρασιατική χερσόνησο, που χρονολογούνται από τα προϊστορικά χρόνια. Η μεγάλη ακμή των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, στη φιλοσοφία, στις επιστήμες και στις τέχνες συμπίπτει με τον ένατο και δέκατο π.χ. αιώνα. Ο Όμηρος, με την ποίηση, υπήρξε ο ανυπέρβλητος τραγωδός των επών του πρώιμου ελληνισμού.

Η σημασία της απώλειας δεν περιορίζεται μόνο στον ελληνικό κόσμο αλλά και σε αυτόν που διαμορφώθηκε στη Δύση, ως απόρροια της ελληνορωμαϊκής παράδοσης

Οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής θα είναι πάντα παρούσες και καθοριστικές. Όλα τα προβλήματα που υπάρχουν σήμερα με την Τουρκία προέρχονται από εκείνη την ανυπολόγιστης σημασίας ελληνική ήττα. Γιατί τότε, διαμορφώθηκε η οριστική μεταοθωμανική πραγματικότητα στην Εγγύς Ανατολή.

Γιατί το όλο διακύβευμα μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν η μορφή που θα λάμβανε ο μεταοθωμανικός κόσμος με την αποχώρηση από την ιστορία της πολυεθνικής, προνεωτερικής, ισλαμικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το τέλος της Αυτοκρατορίας ήταν αναπόφευκτο, νομοτελειακό. Το μοναδικό ζήτημα που υπήρξε τότε ήταν ποια θα είναι η διάδοχη κατάσταση που θα βασιζόταν στη μορφή του έθνους-κράτους, που αποτελούσε και τη σύγχρονη πολιτειακή έκφραση ήδη από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Και εκεί ο ελληνισμός απέτυχε παταγωδώς να αξιοποιήσει τις ευνοϊκές συνθήκες. Και μετά το τέλος της τραγωδίας επέλεξε να καλύψει τις μεγάλες του ευθύνες επιλέγοντας την αποσιώπηση και την περιθωριοποίηση της προσφυγικής ιστορικής μνήμης.

Σε μια φυσιολογική και απενοχοποιημένη ενατένηση του ιστορικού παρελθόντος, η κυβέρνηση θα έπρεπε ήδη να έχει κηρύξει το έτος 2022 ως επετειακό έτος για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Ελπίζω ότι αυτό που δεν θα κάνει η κυβέρνηση και το πολιτικό κατεστημένο, θα το κάνουν οι γόνοι των προσφύγων από Μικρά Ασία, Πόντο και Ανατολική Θράκη μετατρέποντας τη χρονιά σε μια τεράστια γιορτή γνώσης και στοχασμού για τον ελληνισμό της καθ’ ημάς Ανατολής.

-----------

Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας. Έχει τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών για τη συγγραφή της ιστορίας της Παρευξεινίου ελληνικής Διασποράς. Σήμερα επιμελείται του Σεμιναρίου Ιστορίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Δήμου Κηφισιάς.