Ποιος βλάπτει τελικά τους έφηβους; Το Instagram ή εμείς;

Μετά τις αποκαλύψεις που έκανε η πρώην συνεργάτης του Ζάκεμπεργκ σχετικά με τα «σκοτεινά» σημεία της εταιρίας που έχει στην κατοχή της Instagram και Facebook ανάμεσα στα άλλα ξαναφούντωσε και η παλιά και γνώριμη κουβέντα: Βλάπτουν οι πλατφόρμες την ψυχική υγεία των εφήβων;

Όταν ήμουν παιδί -έχω γεννηθεί το 1966, οπότε do the math- δεν είχαμε Instagram. Δεν είχαμε καν ίντερνετ. Δεν είχαμε καν υπολογιστές. Άρα μεγαλώσαμε καλά και ψυχικά υγιείς, σωστά; Μη γελάτε, είναι σοβαρή ερώτηση.

Όταν ήμουν παιδί συνέβαιναν κι άλλα πολλά, όπως για παράδειγμα οι γονείς μου κάπνιζαν μέσα στο σπίτι, συχνά με κλειστά παράθυρα. Με έστελναν επίσης να τους πάρω τσιγάρα, η μάρκα που κάπνιζαν και η εφημερίδα που διάβαζαν ήταν από τα πρώτα πράγματα που έμαθα στη ζωή μου.

Μπορεί διαβάζοντας αυτήν την πρόταση να αισθανθείτε αποτροπιασμό, αρκετοί αισθάνονται αποτροπιασμό στην ιδέα και μόνο ότι κάποιος καπνίζει στην εποχή μας. Τότε, όμως, το κάπνισμα ήταν μια πολύ φυσιολογική λειτουργία, κανένας δεν σκεφτόταν ότι μπορεί να βλάπτει τον ίδιο αρχικά και τα παιδιά του δευτερευόντως, τα οποία μετέτρεπε σε παθητικούς καπνιστές. Πολλοί από εμάς που μεγαλώσαμε σε σπίτια καπνιστών γίναμε καπνιστές οι ίδιοι. Συνδέεται; Άγνωστο, αλλά πολύ πιθανό.

Η άγνοια των γονιών μας στις βλαπτικές συνέπειες του καπνίσματος δεν οφειλόταν σε χαμηλή μόρφωση. Πολλοί ήταν αστοί με ανώτατη μόρφωση και με σπίτια γεμάτο βιβλία και γνώση. Εγκυκλοπεδική, ακαδημαϊκή και άλλη. Όλων των ειδών τη γνώση εκτός από εκείνη που χρειάζεται για να μεγαλώσεις σωστά δύο (τρία, ή δεκατρία) παιδιά. Όπως πολύ σωστά μού είχε πει χρόνια αργότερα ο πατέρας των παιδιών μου κι εγώ δεν τον είχα ακούσει: «Χρειάζεσαι δίπλωμα για να οδηγείς, αλλά όχι για να γίνεις γονιός. Πόσο λογικό είναι αυτό;»

Καθένας από εμάς θα μπορούσε να γράψει βιβλία για τον τρόπο με τον οποίο μεγάλωσε, επειδή όμως δεν έχουμε όλοι τη δεξιότητα, αντί για βιβλία γεμίζουμε τις -πανάκριβες κατά κανόνα- ώρες των ψυχιάτρων, των ψυχαναλυτών και των ψυχοθεραπευτών, είναι πρωτοφανής στην ανθρώπινη ιστορία η στροφή των ανθρώπων του «πρώτου» κόσμου στην ψυχοθεραπεία και την αναζήτηση του αρχικού τραύματος, εκείνου που τους οδηγεί στις μέρες μας σε κάθε είδους εσωτερική ανισορροπία, νεύρωση ή και διαταραχή.

Πλέον γνωρίζουμε ότι περίπου το 10% του πληθυσμού πάσχει από κάποιου είδους διαταραχή προσωπικότητας, ο ένας στους 10 ανθρώπους δηλαδή. Μέχρι σήμερα οι διαταραχές προσωπικότητας δεν έχουν θεραπεία. Από τους υπόλοιπους, τους μη διαταραγμένους, οι 95% έχουμε κάποιου είδους νεύρωση, η οποία μας οδηγεί σε διάφορες συμπεριφορές: Λανθασμένα σχήματα σχέσεων με τους άλλους ανθρώπους, εθισμούς ή καταχρήσεις, κ.λπ.

Και όλα ανάγονται στον τρόπο που μεγαλώσαμε.

Δεν είναι τίποτε πρωτότυπο αυτό που λέω, είναι δεδομένο πλέον ότι όλα συμβαίνουν στην πρώιμη ηλικία μας και αρχίζουν να εκδηλώνονται στην εφηβεία, ο Φρόιντ μάς άνοιξε τα μάτια δεν έκανε καμία τρομερή ανακάλυψη. Και όλη η σύγχρονη Ψυχανάλυση και Ψυχολογία, πάνω σε παραλλαγές του ίδιου θέματος κινείται.

Οι έφηβοι της γενιάς μου είχαμε όλα τα σημάδια της εκδήλωσης αυτών των πρώιμων «θεμάτων»: Πολλοί έπιναν αλκοόλ με την κάθε ευκαιρία και μέχρι να πέσουν κάτω. Άλλοι έπαιρναν ναρκωτικά. Μερικοί το έσκαγαν από το σπίτι τους προκειμένου να κάνουν κάποιου είδους «επανάσταση» που δεν καταλάβαιναν και οι ίδιοι σε τι αποσκοπούσε, πέρα από το να φύγουν σε μια αντίθετη κατεύθυνση από τους γονείς τους. Και δεν είχαν άδικο.

Θα περίμενε κανείς να αλλάξει αυτό με την πάροδο των ετών, όλοι μας εξάλλου πιστεύουμε ακράδαντα ότι είμαστε πιο μοντέρνοι γονείς από τους δικούς μας.

Το παράδοξο με τις γενιές, όμως, ένα παράδοξο που δημιουργεί αυτή ακριβώς η πεποίθηση, είναι ότι όσο προχωράει ο πολιτισμός μας και υποτίθεται ότι και οι μεσήλικες γινόμαστε πιο «σχετικοί» με το σήμερα, αντί να μικραίνει το χάσμα των γενεών, μεγαλώνει.

Μπορεί να παράγουμε μικρογραφίες του εαυτού μας σε πολλές περιπτώσεις, ή να μιμούμεθα εμείς τα έφηβα παιδιά μας σε μια προσπάθεια να γίνουμε οι ίδιοι πιο «νεανικοί», όμως στην πραγματικότητα δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα τι συμβαίνει στις ζωές τους και κυρίως στα κεφάλια τους.

Προβολές κάνουμε, των δικών μας ζωών και κυρίως των δικών μας πεποιθήσεων και σκέψεων.

Το βλέπω στα παιδιά μου

Ζώντας μαζί τους 24Χ7 και παρακολουθώντας τα στενά, καθώς εργάζομαι από το σπίτι, διαπιστώνω κάθε μέρα αυτό ακριβώς: Χρησιμοποιούμε τα ίδια εργαλεία, κινούμαστε στον ίδιο χώρο, βλέπουμε τα ίδια πράγματα και ακούμε συχνά τις ίδιες μουσικές, όμως δεν παύουν να με αιφνιδιάζουν με τον τρόπο που εκείνα βλέπουν και ερμηνεύουν τη ζωή.

Τα παιδιά μου ζουν, όπως και πολλά άλλα παιδιά στην ηλικία τους (16 και 15), πολύ μέσα στα social media. Κυρίως στο Instagram και το Tik Tok, όπου η πληροφορία είναι οπτική και γρήγορη. Όπως είναι γενικά η ζωή πλέον.

Επικοινωνούν μέσα από τα social media, τη μέρα που έπεσε το Instagram η κόρη μου δεν μπόρεσε να βγει. «Πάρε τους φίλους σου τηλέφωνο» της είπα και με κοίταξε με απορία και κάτι που έμοιαζε ελαφρώς με αηδία: «πού να βρω τα νούμερά τους (μπούμερ);» μου είπε.

Κοιτώντας τους λογαριασμούς τους (φυσικά και το έχω κάνει, πόσο υπεράνω νομίζετε ότι είμαι;), προσπάθησα να δω τη μεγάλη εικόνα:

Η επικοινωνία είναι το ένα πράγμα και δεν είναι μονοδιάστατο στους εφήβους. Πόσοι είναι οι άνθρωποι με τους οποίους επικοινωνείτε μέσα από το μέσεντζερ, το βάιμπερ και το γουατσαπ, χωρίς να έχετε ιδέα πού θα τους βρείτε αν πέσουν όλα αυτά;

Εγώ πολλοί. Κι εσείς πολλοί κι ας μην το έχετε σκεφτεί.

Mind the Gap ανάμεσα στην ενημέρωση και τα Fake News

Το άλλο είναι η ενημέρωση για τα όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Ο γιος μου ακολουθεί λογαριασμούς που δίνουν πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν. Έρχεται και μου λέει «μαμά είδες τι έγινε στις ΗΠΑ, ο Μπάιντεν έκανε το και το», στην αρχή νόμιζα ότι διάβαζε το CNN ή τους New York Times, μέχρι που μου είπε ότι το είδε στο Tik Tok.

Πού είναι το παράξενο; Κι εγώ από τo Facebook ενημερώνομαι κάθε πρωί και από το Twitter, εάν ξέρεις τι να παρακολουθήσεις, τα σόσιαλ σου δίνουν όλη την πληροφορία. Το πόσο βαθιά θέλεις να την πας και να την ψάξεις, είναι δικό σου θέμα.

Δικό σου θέμα είναι και να βάλεις το όριο στο σημείο που η είδηση γίνεται προπαγάνδα. Κι εδώ υπάρχει μια, σχεδόν διαφορά ανάμεσα στους εφήβους και τους ενήλικες: Ο έφηβος είναι πιο επιρρεπής στο κάθε τι που του σερβίρουν, έχει λιγότερες και λιγότερο σχηματισμένες συνάψεις ώστε να μπορέσει να κάνει πιο κριτική σκέψη.

Θεωρητικά ο ενήλικος μπορεί. Πρακτικά, όμως, κάθε μέρα βλέπουμε γύρω μας ότι αυτό είναι όντως μόνο θεωρία. Η προπαγάνδα εξάλλου είναι ένα παλιό και πολύ δοκιμασμένο εργαλείο, η μόνη διαφορά είναι ότι κάποτε την έκαναν οι εφημερίδες ή τα κράτη, ενώ σήμερα την κάνει ένας ελαφρώς «πειραγμένος» αλγόριθμος.

Θα πρέπει να είναι κανείς πολύ αφελής ή ρομαντικός για να πιστεύει ότι σε έναν κόσμο στον οποίο η πληροφορία είναι το πιο πολύτιμο προϊόν, η διακίνηση ειδήσεων και ιδεών θα μπορούσε να είναι πραγματικά ανεξάρτητη.

Σ' αυτό το πλαίσιο είναι ασφαλές να πούμε ότι σήμερα, με την επικράτηση του ίντερνετ η κάθε λογής πληροφορία διακινείται πολύ πιο ελεύθερα. Κάθε πληροφορία, σωστή ή λανθασμένη. Φυσικά και υπάρχουν πολλά φέικ νιούζ. Και; Δεν υπήρχαν στη Γερμανία του μεσοπολέμου, ας πούμε, ή δεν υπάρχουν στην Κορέα του Κιμ, όπου το ίντερνετ σχεδόν απαγορεύεται;

Πώς θα μπορέσει ο έφηβος να προστατευτεί από την προπαγάνδα και τα φέικ νιούζ; Ακριβώς όπως και ο ενήλικας.

Όχι κλείνοντάς του το ίντερνετ φυσικά, αλλά διδάσκοντάς του αυτό που απέτυχαν οι περισσότεροι να διδάξουν στα παιδιά τους, σε όποια γενιά κι αν ανήκουν αυτά: Την κριτική σκέψη.

Τα παιδιά μας δεν είναι προέκταση του εαυτού μας και δεν θα έπρεπε να τα μεταχειριζόμαστε και να τα διαχειριζόμαστε ως τέτοια, δεν σας το λέω εγώ, φωνάζουν οι ειδικοί, αλλά σχεδόν κανείς δεν τους ακούει.

Τα παιδιά πρέπει να μάθουν να αμφισβητούν και να διαφωνούν όσο χτίζουν αυτήν την κριτική σκέψη, όπως ακριβώς πρέπει να το μάθουν και οι περισσότεροι ενήλικες όσο προλαβαίνουν.

Πρέπει να μάθουν να βάζουν όρια στη δική μας ανάγκη να τα κάνουμε καθρέπτη του εαυτού μας ή και φορέα των δικών μας ιδεών και προσδοκιών. Αυτό δεν έχει να κάνει με την πλατφόρμα μέσα από την οποία ενημερώνονται και επικοινωνούν, αλλά από το πόσο ικανοί αλλά και πρόθυμοι είμαστε εμείς να τους το διδάξουμε.

Είμαστε;

Σε κάνουν νάρκισσο τα Social Media;

Η κόρη μου, που είναι η καλλιτεχνική μορφή του σπιτιού παρακολουθεί άλλα πράγματα, ζωγραφικές, αλλά και πολλά που αφορούν σε ντύσιμο, τρυπήματα (πίερσινγκ τα λένε), στιλ γενικώς, αλλά και ζητήματα γυναικείας χειραφέτησης.

Το δικό της Instagram και Tik Tok έχει πολλές φωτογραφίες -και δικές της- πολλή μουσική και πολλή δερματοστιξία (τα τατουάζ), τα οποία παρακολουθεί στενά ως τάση, όχι μόνο διότι θέλει να κάνει η ίδια όταν την αφήσω, αλλά και γιατί την ενδιαφέρουν ως επάγγελμα.

Την πρώτη φορά που την είδα να αντιγράφει από το Instagram μια εικόνα με μια νεκροκεφαλή που κάπνιζε, παρά λίγο να έχω την ίδια αντίδραση με εκείνη που είχε ο πατέρας μου όταν πήρα τον πρώτο δίσκο των Sex Pistols...

Είναι ενστικτώδης η αντίδραση. Τη συγκράτησα όμως, καθώς θυμήθηκα σε δευτερόλεπτα ότι η αντίδραση του πατέρα μου δεν με εμπόδισε να εντρυφήσω στο πανκ, τουναντίον, η σκέψη ήταν «για να μην αρέσει στους μεγάλους, κάτι καλό είναι».

Οι φωτογραφίες που ανεβάζει η κόρη μου στο Instagram παίρνουν πάρα πολλές καρδούλες, περισσότερες απ' ότι παίρνω εγώ όταν γράφω κατεβατά στο λογαριασμό μου στο Facebook.

Την κάνει αυτό νάρκισσο; Όχι περισσότερο απ' ότι κάνει εμένα όταν γράφω και μετράω μετά τα λάικς ή όταν γράφω εδώ και κοιτάω στο σύστημα για να δω πόσοι από εσάς με διαβάσατε και μετά θέλω να σας πάρω τηλέφωνο έναν έναν να σας ευχαριστήσω.

Το Facebook, εξάλλου, είναι γεμάτο με «ενήλικες» που ανεβάζουν τη μια φωτογραφία μετά την άλλη, διαφημίζοντας τους εαυτούς τους, τους έρωτές τους, τα ταξίδια τους και τις κάθε λογής επιτυχίες τους.

Αυτό αναμφίβολα σε βάζει σε σύγκριση με τους εαυτούς, τους έρωτες, τα ταξίδια και τις επιτυχίες των άλλων. Είναι η φύση του μέσου αυτή.

Ή μήπως είναι η φύση της εποχής μας;

Δημιουργεί το ίδιο το Μέσο στα παιδιά, στους εφήβους αλλά και στους ενήλικες την ανάγκη να συγκριθούν και να ξεχωρίσουν; Ή μήπως το Μέσο είναι απλώς αυτό που λέει η λέξη: Μέσο;

Εάν μια γυναίκα έχει θέματα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης, όπως έχουμε οι περισσότερες καθώς απέτυχαν οι γονείς μας αλλά και η κοινωνία να μας «συγχρονίσουν» με τον πραγματικό μας εαυτό, θα μπει στη σύγκριση ακόμη κι αν είναι κλεισμένη στο σπίτι της χωρίς ίντερνετ και βλέπει, ας πούμε, τηλεόραση. Τι θα δει στην τηλεοραση; Κατά κανόνα γυναίκες που ξεχωρίζουν για την εμφάνισή τους και ελάχιστα άλλα, αυτό θα δει. Η ίδια έχει καθρέπτη και ο καθρέπτης είναι αμείλικτος.

Προβολή του κόσμου και τελικά, επιλογή

Το ίντερνετ και οι πλατφόρμες δεν κάνουν κάτι παραπάνω από το να φέρνουν όλο αυτό που ήδη συμβαίνει σε πολύ πιο κοντινό και άμεσο πλάνο. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν δημιουργεί τα θέματα, απλώς τα προβάλει.

Στον αντίποδα, όμως, υπάρχει το body possitivity, το κίνημα της καθολικής αποδοχής των σωμάτων μας, των μυαλών μας και των εαυτών μας, πράγματα τα οποία δεν ήταν ούτε καν σκέψη μερικές δεκαετίες νωρίτερα.

Πού θα οδηγηθεί, λοιπόν, ένα παιδί και ιδιαίτερα ένα κορίτσι στην εφηβεία, μέσα από τη διάδρασή του με τον κόσμο, με τα σόσιαλ, με την τεχνολογία, με τις ιδέες, τις έμφυλες «μάχες», δεν εξαρτάται από τους εξωτερικούς παράγοντες. Αυτοί είναι δεδομένοι και οδηγούν τα πράγματα εκεί που θέλουν: Οι άνθρωποι με χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι πιο εύκολο να χειραγωγηθούν.

Κλείνοντας τις πλατφόρμες δεν θα ανεβάσουμε διά μαγείας την αυτοεκτίμηση των κοριτσιών μας. Αυτό θα το κάνουμε με τη σωστή καθοδήγηση ως γονείς. Υπ' αυτήν την έννοια εκείνοι που πρέπει πρώτα απ' όλα να σκύψουμε μέσα μας και να δούμε τι κάνουμε στον κόσμο και πώς μεγαλώνουμε καινούργιους ανθρώπους, είμαστε εμείς.

Ο κόσμος, η ζωή γενικά είναι μια σειρά από προκλήσεις. Ο εύκολος δρόμος είναι να τις προσπερνάμε με αφορισμούς. Ο πιο εύκολος να τις αγνοούμε. Ο δύσκολος είναι να τις τριπλάρουμε στα ίσα.

Για να το κάνουμε αυτό, όμως, πρέπει να μάθουμε πρώτα μπάλα. Κι αυτό θέλει δουλίτσα...