Στο Νεκροταφείο των Αυτοκρατοριών, γνωστό και ως Αφγανιστάν, ένας ακόμη τάφος

Η παντοδύναμη Αμερική υποχωρεί άτακτα, προσπαθώντας να περισώσει τα φυσικά και θετά παιδιά της που συνωστίζονται, ποδοπατώνται κι ακόμα πέφτουν στο κενό από τα φτερά αεροπλάνων στα οποία έχουν απελπισμένα σκαρφαλώσει.

Την ίδια ώρα, γύρω στην πρωτεύουσα και σε ολόκληρη τη χώρα επικρατούν οι Ταλιμπάν, ακραίοι ισλαμιστές και φαντάσματα του παρελθόντος κατά κάποιους, ανανεωμένοι και πιο ανεκτικοί όπως οι ίδιοι ισχυρίζονται, με την ήρεμη μεγαλοψυχία του νικητή.

Επανάληψη της πτώσης της Σαϊγκόν κατά κάποιους, με ανάλογες σκηνές πολλές δεκαετίες πριν, πάλι με τους Αμερικανούς ως πρωταγωνιστές. Αναρωτιέται κανείς πού τάχα στέριωσαν αυτές οι εισβολές και επεμβάσεις σε τρίτες χώρες. Σίγουρα όχι στο Βιετνάαμ, ούτε στο Ιράκ, ούτε τώρα στο Αφγανιστάν, για να μην μιλήσουμε για Συρία, Λιβύη και παλιότερα Φιλιππίνες, Αϊτή, Γρενάδα… Η διαφορά βέβαια είναι ότι στο Αφγανιστάν οι ΗΠΑ πήγαν με πλήρη νομιμοποίηση από τη διεθνή κοινότητα, κατόπιν εξουσιοδότησης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, μέρες μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στη Νέα Υόρκη και την Ουάσιγκτον που είχε οργανώσει η προστατευόμενη από τους τότε Ταλιμπάν Αλ-Κάιντα.

Από τη μια είναι δύσκολο να μην συμπαθήσει κανείς τους Αμερικανούς, με τον ενθουσιασμό και την εργατικότητά τους, την φοβερή οργάνωση και την τεχνολογία τους. Όταν βάλουν κάτι στο μυαλό τους κινούν γη και ουρανό για να το πετύχουν – δες πυρηνικές βόμβες, προσγείωση στη Σελήνη, το Ίντερνετ, το Χόλιγουντ, μετάλλια στους Ολυμπιακούς. Οι στρατιώτες τέλειοι επαγγελματίες στη δουλειά τους κατευθύνονται τελικά από πολιτικούς που ξέρουν να εμπνέουν με τις αναφορές στα ανθρώπινα δικαιώματα και την προσωπική ελευθερία, το Αμερικανικό Όνειρο της επιτυχίας και της προσωπικής ολοκλήρωσης στο σύστημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς. Πόσοι κατατρεγμένοι δεν εμπνεύστηκαν από αυτό το όνειρο και δεν πήραν τον ομματιών τους αφήνοντας παλιές πατρίδες για μια νέα αρχή στο Νέο Κόσμο. Σίγουρα πολλοί Έλληνες στις αρχές και τα μέσα του 20 αιώνα.

Πίσω στο Αφγανιστάν, πώς μπορεί κανείς να κατηγορήσει τους Αμερικανούς, που αποφάσισαν να μην περιοριστούν στην αρχική αποστολή τους για την τιμωρία των τρομοκρατών, αλλά θέλησαν να εκμοντερνίσουν τη χώρα κατ’ εικόνα και ομοίωσή τους; Ίσως αυτός θα ήταν ο καλύτερος τρόπος για μακροχρόνια σταθερότητα και αποφυγή τρομοκρατικών πράξεων στο μέλλον. Βέβαια η λογική αυτή απλοποιεί τον παράγοντα ιστορία και παράδοση, θρησκεία και πολιτισμό που άλλες χώρες όπως εν προκειμένω η Βακτριανή / Αφγανιστάν έχουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τη νεόκοπη Αμερική. Επίσης αγνοούν τα προβλήματα εσωτερικής τρομοκρατίας που η ίδια η Αμερική έχει, το γεγονός ότι οι Ταλιμπάν και η Αλ-Κάϊντα ευνοήθηκαν στο παρελθόν από τις μυστικές υπηρεσίες της Αμερικής κατά του κοινού Σοβιετικού εχθρού κ.λπ.

Στην πορεία του φιλόδοξου «nation building» ή οικοδόμηση ενός (κατ΄ εικόνα τους) έθνους που προσπάθησαν στο Αφγανιστάν από το 2001 οι Αμερικανοί έχασαν τη ζωή τους περί τους 3.500 στρατιώτες από τους Αμερικανούς και τους συμμάχους τους και περίπου άλλοι τόσοι συνεργαζόμενοι ειδικοί σύμβουλοι. Την ίδια περίοδο και κατά συντηρητικούς υπολογισμούς έχασαν τη ζωή τους πάνω από 150.000 Αφγανοί, το ένα τρίτο περίπου Ταλιμπάν και άλλοι αντι-δυτικοί μαχητές, το άλλο τρίτο πολεμώντας με τους Αμερικανούς και τη φιλοδυτική κυβέρνηση του Αφγανιστάν, και το τελευταίο τρίτο άμαχοι. Ξοδεύτηκαν πάνω από δύο τρισεκατομμύρια δολάρια, κι αν το Αφγανιστάν δεν σώθηκε σίγουρα δούλεψαν τα εργοστάσια όπλων και οι εταιρείες στρατιωτικών συμβούλων και σχετικές επιχειρήσεις των ΗΠΑ. Στο τέλος, ο Αφγανικός στρατός που υποτίθεται ότι είχε μεθοδικά εκπαιδευθεί και θα ανελάμβανε σταδιακά τον πλήρη έλεγχο κατέρρευσε ως χάρτινος πύργος, αλλά ο αντικατοπτρισμός δυτικοπρεπών πολιτικών συστημάτων και δημοκρατικών θεσμών ήταν καλός, όσο κράτησε.

Για να μην το παρακάνουμε στην κριτική, σίγουρα με την αναπτυξιακή βοήθεια από ΗΠΑ, Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλους συμμάχους, και με την κινητοποίηση της ευρύτερης διεθνούς κοινότητα μέσω του ΟΗΕ και των εξειδικευμένων οργανώσεών του καθώς και μη-κυβερνητικών οργανώσεων, άνοιξαν δρόμοι κυριολεκτικώς και μεταφορικώς για τους ανθρώπους του Αφγανιστάν, χτίστηκαν σχολεία, οι γυναίκες βγήκαν από τα σπίτια και άρχισαν να μορφώνονται και να διεκδικούν ίσα δικαιώματα και θέσεις εργασίας. Κάποια πράγματα σίγουρα βελτιώθηκαν, τουλάχιστον για τους ανθρώπους των πόλεων και τους συναναστρεφόμενους με ή εμπνεόμενους από τους Δυτικούς εισβολείς. Αλλά στις επαρχίες και τα βουνά της χώρας, και σε γειτονικές χώρες όπου κατέφυγαν Αφγανοί πρόσφυγες κοντά σε συγγενείς πληθυσμούς, προφανώς οι παραδοσιακές κοινότητες συνέχισαν να αισθάνονται πλησιέστερα στους Ταλιμπάν, παρά τον ακραίο ισλαμισμό και τη βιαιότητα της προηγούμενης θητείας τους στην εξουσία.

Με την αποχώρηση των Αμερικανών, αποφασισμένη από τον πρόεδρο Τραμπ και άτακτα εκτελεσμένη από τον Πρόεδρο Μπάϊντεν, γεννώνται δύο σοβαρά ερωτήματα: Πώς μπορούν να διασωθούν τα θετικά κεκτημένα εντός του Αφγανιστάν, και τί θα γίνει με τη θέση και την ιδεολογία που εκπροσωπούν οι ταπεινωμένες ΗΠΑ στην περιοχή και τον κόσμο.

Παραδόξως, υπάρχει ήδη ένας θεσμός που δημιουργήθηκε υπό την ηγεσία των Αμερικανών κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μπορεί να φανεί χρήσιμος για να δοθεί αξιοπρεπής απάντηση και στα δύο παραπάνω ερωτήματα. Το όνομά του δεν θα σας εκπλήξει: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ή ΟΗΕ κατά το συντομότερο.

Στο Αφγανιστάν ο ΟΗΕ έχει εξ αρχής αναπτύξει πολιτικό προσωπικό παράλληλα με τους Αμερικανούς και το ΝΑΤΟ, ανεξάρτητα από αυτούς. Η Αποστολή Αρωγής των Ηνωμένων Εθνών στο Αφγανιστάν (UNAMA το ακρωνύμιό της στα αγγλικά) έχει το καθεστώς ειδικής πολιτικής αποστολής και διαθέτει παρουσία στην Καμπούλ και άλλες πόλεις, συνεργάζεται δε στενά με πάνω από 20 οργανώσεις αναπτυξιακής και ανθρωπιστικής βοήθειας του συστήματος του ΟΗΕ, όπως η UNICEF, η UNESCO, το Πρόγραμμα του ΟΗΕ για την Ανάπτυξη, o Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες, που κάνουν έργο σε ολόκληρη τη χώρα.

Η UNAMA συνεχίζει την παρουσία της και δεν εκκενώνεται μαζί με τους Αμερικανούς και τους συμμάχους τους, γιατί όντως αυτή εκπροσωπεί την ευρύτερη διεθνή κοινότητα που δεν μπορεί ούτε πρέπει να εγκαταλείψει το Αφγανιστάν τη κρίσιμη αυτή στιγμή.

Αν θέλει το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ μπορεί να της δώσει περαιτέρω αρμοδιότητες ώστε να συμβάλει σε πιο τακτική εκκένωση των ξένων δυνάμεων, των πολιτών τους και εκείνων που συνεργάστηκαν μαζί τους, ώστε να γίνει πιο διαχειρίσιμη η κατάσταση στο αεροδρόμιο της Καμπούλ.

Επίσης η UNAMA μπορεί να εξουσιοδοτηθεί να παρακολουθεί ακόμα πιο στενά τις εξελίξεις σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και λειτουργίας θεσμών εντός της χώρας, να κάνει διαβήματα στις ντε φάκτο αρχές για τυχόν παραβιάσεις και να ενημερώνει τακτικά το Συμβούλιο Ασφαλείας και την ευρύτερη διεθνή κοινότητα.

Δυστυχώς μέχρι στιγμής το Συμβούλιο Ασφαλείας δεν έχει καταφέρει να πάρει κάποια απόφαση για την τρέχουσα κατάσταση στο Αφγανιστάν, αλλά έχει συμφωνήσει μόνο σε μια δήλωση στον Τύπο που καλεί για κατάπαυση των εχθροπραξιών και κυβέρνηση με ευρεία συμμετοχή. Χώρες όπως η Κίνα και η Ρωσία, που έχουν βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας και ανταγωνισμό στην περιοχή και ευρύτερα με τις ΗΠΑ, πιθανότατα δεν θέλουν προς το παρόν τουλάχιστον να ελαφρώσουν την ταπείνωση της υπερδύναμης. Υπάρχει όμως και η δυνατότητα λήψης πρωτοβουλίας από το Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, με την προσφορά των καλών υπηρεσιών του για την διασφάλιση της ειρήνης και της ευημερίας στη χώρα. Ελπίζουμε ο Γενικός Γραμματέας να βρει το θάρρος και τη διπλωματική ευελιξία ώστε να προβεί σε τέτοια κίνηση άμεσα. Επανεξελέγη πρόσφατα για δεύτερη πενταετή θητεία, οπότε θα πρέπει να φοβάται λιγότερο μην ενοχλήσει κάποια μεγάλη δύναμη και να φροντίζει περισσότερο για την υστεροφημία του.

Η μεταβατική αυτή περίοδος, που χρωματίζεται αλλά δεν καθορίζεται αποκλειστικά ή κύρια από την αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν, είναι ένα από τα πολλά ιστορικής σημασίας τεκταινόμενα των ημερών, που περιλαμβάνουν και αλληλοσυνδεόμενες παγκόσμιες κρίσεις, όπως η προελαύνουσα κλιματική αλλαγή και η πανδημία.

Η υποχώρηση των ΗΠΑ και του Δυτικού κόσμου και μοντέλου γενικότερα από τον κεντρικό ρόλο στη διεθνή σκηνή μπορεί να οδηγήσει σε περιπέτειες και αντιπαραθέσεις πολύ χειρότερες από αυτή στο Αφγανιστάν. Μπορεί όμως επίσης, με την πρέπουσα διαχείριση, να εξελιχθεί σε περίοδο άνθησης πιο ισότιμων συνεργασιών στο πλαίσιο κοινών κανόνων και μηχανισμών που ένας αναζωογονημένος ΟΗΕ μπορεί να προσφέρει, εξυπηρετώντας σε τελική ανάλυση το μακροπρόθεσμο συμφέρον όλων. Ενισχύοντας τον ΟΗΕ δεν ενισχύεται κανείς από τους κατά καιρούς αντιμαχόμενους και η αποδοχή πρωτοβουλιών του παγκόσμιου οργανισμού στον οποίον όλοι συμμετέχουν δεν καθιστά υποχώρηση σε άλλες δυνάμεις που κινούνται στο ίδιο επίπεδο κυριαρχίας. Στο νεκροταφείο του Αφγανιστάν μακάρι να αναπαύονται οι αυτοκρατορίες στον αιώνα τον άπαντα, χωρίς νέες εμφανίσεις ή στοιχειώματα.

* Ο Δρ. Γιώργος Κωστάκος είναι Εκτελεστικός Διευθυντής του Foundation for Global Governance and Sustainability (FOGGS) των Βρυξελλών και Επιστημονικός Συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ, με πολύχρονη εμπειρία σε θέματα διεθνών σχέσεων, επίλυσης διαφορών, κλιματικής αλλαγής και βιωσιμότητας, μεταξύ άλλων με τον ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη και στην Αϊτή, Βοσνία, Μεξικό και Νότια Αφρική. Είναι επίσης μέλος του Πανελλαδικού Συμβουλίου των Οικολόγων ΠΡΑΣΙΝΩΝ.