Η προβληματική περίμετρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Συμπέρασμα πρώτο: τα βασικά σημεία της κατ’αρχήν συμφωνίας (π.χ., επιστροφή – μετεγκατάσταση ένα προς ένα με αποσυμφόρηση των ελληνικών νησιών) εξαρτώνται απολύτως από την εφαρμογή.

Και η εφαρμογή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό απο την Τουρκία, της οποίας τα κίνητρα θα εξαρτηθούν, με τη σειρά τους, από τις ευρύτερες στρατηγικές επιδιώξεις που φαίνεται να προωθεί. Εκεί θα κριθούν και όσα δεν έχουν διευκρινιστεί αλλά είναι κρίσιμα, π.χ. ο προσδιορισμός των κεφαλαίων που θα ανοίξουν στις ενταξιακές συζητήσεις.

Συμπέρασμα δεύτερο: φαινομενικά τουλάχιστον η Τουρκία εισέρχεται και πάλι σε ευρωπαϊκή τροχιά και ο στρατηγικός ρόλος της σε σχέση με την ΕΕ αναβαθμίζεται. Σε αυτό το πλαίσιο, το Κουρδικό που παραμένει βασικό ζήτημα για την Άγκυρα θα εξακολουθήσει να κατευθύνει τη στρατηγική της απέναντι στη Συρία και εμμέσως απέναντι στην ΕΕ. Η σταθεροποίηση της Τουρκίας και η επαναφορά της σε ευρωπαϊκή τροχιά μπορούν να συμβάλλουν στην σταθερότητα στην περιοχή και θα πρέπει να τις δούμε θετικά.

Το πρόβλημα βέβαια είναι ότι το καθεστώς του κ. Ερντογάν αποτελεί από μόνο του παράγοντα απρόβλεπτο ενώ και η πολύ περιορισμένη βελτίωση στον τομέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της προστασίας των μειονοτήτων συνεισφέρει μια σκοτεινή νότα στη σημερινή ΕΕ στην οποία ήδη υπάρχουν μέλη (Ουγγαρία, Πολωνία) που βάλλονται για τις ανελεύθερες πρακτικές τους. Η νέα δυναμική των σχέσεων ΕΕ – Τουρκίας θα αποτελέσει αγκάθι και για την Κύπρο, η οποία παράλληλα με τα σπουδαία νέα της εξόδου από το μνημόνιο θα έχει να αντιμετωπίσει και ένα νέο πεδίο διπλωματικής τριβής.

Συμπέρασμα τρίτο: η ΕΕ εξακολουθεί να βασίζεται σε διακρατικές διαπραγματεύσεις ισχύος σε τέτοιο βαθμό που η προετοιμασία σχεδίων από τον πάντοτε θεσμικό και ικανό κ. Τουσκ αλλά και την Επιτροπή του κ. Γιουνκέρ αποδείχτηκε σχεδόν αδιάφορη ενόψει της συμφωνίας με τον κ. Νταβούτογλου που έφερε την τελευταία στιγμή η κυρία Μέρκελ. Στο πλαίσιο αυτό, το ειδικό βάρος του κ. Νταβούτογλου και – αντίστοιχα – η ασημαντότητα άλλων «ηγετών» φάνηκε καθαρά και πάλι. Εάν η Άγκυρα δείξει αυτοσυγκράτηση, ίσως γίνει η πρώτη χώρα που θα εισέλθει κάποια μελλοντική στιγμή στην μετασχηματιζόμενη Ένωση μέσω ενός ιδιότυπου μηχανισμού διεύρυνσης: με ανταλλαγή μορφών ισχύος.

Πηγή: Hannelore Foerster/Getty Images/Ideal Image

Συμπέρασμα τέταρτο: η μεγαλύτερη μεταναστευτική κρίση από τη δεκαετία του 1950 κινδυνεύει να οδηγήσει την Ελλάδα σε αδιέξοδο. Ένας συνδυασμός παραγόντων – ένταση της κρίσης στη Μέση Ανατολή, ελληνική ιδεοληψία και ανικανότητα, έλλειψη πολιτικού κέντρου και στρατηγικού σχεδιασμού στην ΕΕ – οδήγησε στην σημερινή κατάσταση, η οποία είναι εξαιρετικά επικίνδυνη για την Ελλάδα.

Για να έλθουμε στην ουσία του ζητήματος, η Ελλάδα θα καταστεί στην καλύτερη περίπτωση βαρόμετρο των εύθραυστων ισορροπιών σε δυο επίπεδα σχέσεων (εσωτερικές ισορροπίες ισχύος στην ΕΕ και σχέσεις ΕΕ – Τουρκίας ) και στην χειρότερη μια ιδιότυπη buffer zone για την ελεγχόμενη εισροή προσφύγων/μεταναστών στην Ένωση.

Η αναφορά στο κλείσιμο του διαδρόμου των Δυτικών Βαλκανίων παραμένει μαζί με την ανοικτή καταδίκη της πρακτικής του «περνάω τους μετανάστες/πρόσφυγες στην επόμενη χώρα». Έτσι, ο εγκλωβισμός ενός σημαντικού αριθμού μεταναστών και προσφύγων οι περισσότεροι από τους οποίους δεν σκόπευαν να παραμείνουν στη χώρα θα αποτελέσει βραχυπρόθεσμη και μεσοπρόθεσμη πρόκληση.

Τόσο τα hot spots όσο και τα κέντρα φιλοξενίας απαιτούν κινητοποίηση πόρων και συντονισμό. Τα τελευταία – όπως λέει περιχαρής η κυβέρνηση στην Αθήνα – θα χρειαστούν και πρόσθετο προσωπικό σε αριθούς καθόλου ευκαταφρόνητους. Η εξέλιξη δεν είναι κακή από την πλευρά των πιθανοτήτων της ΕΕ να επιβιώσει μέσα από την κρίση. Είναι όμως επικίνδυνη για την Ελλάδα που φάνηκε – εν μέρει αδίκως – ότι παρά τις σοβαρές στρατιωτικές δαπάνες της δεν μπορεί να φυλάξει τα σύνορα της (ζημιά διαρκείας για την εικόνα της Ελλάδας) ενώ η οικονομική κατάρρευση και η εξάρτηση από τα μνημόνια την έχουν φέρει σε μια δομικά ασθενέστατη θέση.

Συμπέρασμα πέμπτο και τελευταίο: η προσφυγική κρίση συνιστά μια πολλαπλή πρόκληση: στην ανθρωπιά μας, τη σταθερότητα των δημοκρατικών θεσμών μας αλλά και τη θεσμική φαντασία και ικανότητα αναζήτησης καινοτόμων λύσεων στο πλαίσιο μιας ΕΕ που εξακολουθεί να εξελίσσεται. Μεσοπρόθεσμα, το πρόβλημα θα είναι ο συνδυασμός μιας πολιτικής ελεγχόμενης αξιοποίησης των ροών με τις στάσεις και αντιλήψεις στις διαφορετικές ευρωπαϊκές πολιτικές κουλτούρες. Άλλωστε το μεταναστευτικό θα μπορούσε υπό προϋποθέσεις να αποτελέσει στοιχείο ενθάρρυνσης της οικονομικής ανάπτυξης.

Όμως στρατηγικές όπως αυτές της Αυστρίας (εν μέρει λόγω εσωτερικών υπολογισμών ανάσχεσης της ακροδεξιάς επέλασης) και των τεσσάρων χωρών του Visegrad (Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία) καταδεικνύουν ότι οι συμμαχίες παραμένουν αφενός γεωπολιτικά και αφετέρου εσωτερικοπολιτικά (και όχι ιδεολογικά ή/και ευρωπαϊκά) προσδιορισμένες. Το μεγαλύτερο πρόβλημα της ΕΕ – η απουσία πολιτικού κέντρου και η στρατηγική αδυναμία υπολογισμού του μεθεπόμενου βήματος – θα εξακολουθήσει να μας συνοδεύει όπως θα μας συνοδεύει και η απροσδιοριστία που συνεπάγεται.

* O Kώστας Α. Λάβδας είναι καθηγητής στην Έδρα Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής», The Fletcher School of Law and Diplomacy, Tufts University, USA.