Picasso - Cocteau: Η συνάντηση στην Αθήνα

Ήταν 18 Μαΐου 1917, όταν στην πρεμιέρα της παράστασης των ρωσικών μπαλέτων του Σεργκέι Ντιαγκίλεφ: “La Parade” επισφραγίστηκε η πρώτη συνεργασία ανάμεσα στον Πάμπλο Πικάσο (σκηνικά και κοστούμια) και Ζαν Κοκτώ (λιμπρέτο). Τα “τρομερά παιδιά” της μοντέρνας τέχνης είχαν γνωριστεί δύο χρόνια νωρίτερα, το 1915, στα καλλιτεχνικά στέκια της Μονμάρτρης, όπου συναντιόντουσαν οι μεγαλύτεροι εκπρόσωποι των ριζοσπαστικώνκαλλιτεχνικών πρωτοποριώντου 20ού αιώνα.

Με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γνωριμία τους το Ίδρυμα Β & Μ Θεοχαράκη φιλοξενεί, για μία ακόμη εβδομάδα, την έκθεση " Picasso - Cocteau: Οι καινοτόμοι του Μοντερνισμού ". Το σύνολο των έργων του Πικάσο που εκτίθενται προέρχεται από το Kunstmuseum Pablo Picasso Muenster ενώ τα έργα του Κοκτώ από τη συλλογή Γιάννη Κονταξόπουλου.

“Η ειλικρινής φιλία και η δύναμη της αντιστικτικής έμπνευσης και αφήγησης όριζε τη σχέση των δύο μεγάλων καινοτόμων του μοντερνισμού, οι οποίοι με το πολύτροπο έργο τους σημάδεψαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και κατέκτησαν περίοπτη θέση στην ιστορία της τέχνης. Η ποικιλομορφία του έργου τους, στη ζωγραφική, γλυπτική, κεραμική, σκηνογραφία αλλά και στον γραπτό λόγο, εμπεριέχει δυναμικά το έλλογο και το άλογο, αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις, ανατρεπτικές σχέσεις με τη ζωή και την αναζήτηση του απόλυτου. Μέσα από το αιρετικό τους πνεύμα αποκαλύπτεται η αυθεντικότητα και η ιδιοφυΐα τους... ”, σχολιάζει ο επιμελητής της έκθεσης Τάκης Μαυρωτάς.

Περιηγούμενος κανείς ανάμεσα στα 190 ζωγραφικά, γλυπτικά και χαρακτικά έργα, καθώς και τις edition deluxe, τις οποίες οι δύο καλλιτέχνες έχουν επιμεληθεί, μπορεί να αντιληφθεί την έντονη και ουσιαστική αλληλεπίδραση μεταξύ τους, τη σχέση τους με τον μοντερνισμό, καθώς και το φλερτ του Κοκτώ με τη διεύρυνση των ορίων της αβάν-γκαρντ, που προμήνυε, με έναν τρόπο, την έλευση του μεταμοντερνισμού.

Μυθολογία και Ερωτισμός

Το έργο και η ζωή των δύο καλλιτεχνών χαρακτηρίζονται από μια υπερ-ερωτική διάθεση και γρήγορα στο έργο τους τα προτάγματα του μοντερνισμού περί ελευθερίας του έρωτα συνηχούν με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τον έντονο ερωτισμό της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Ο πολυσχιδής Κοκτώ (ποιητής, σεναριογράφος, κινηματογραφιστής, θεατρικός συγγραφέας, κεραμίστας, ζωγράφος ) ταυτίζεται με τη μορφήτου Ορφέα, η οποία διατρέχει το σύνολο του έργου του, ενώ ο Πικάσο με αυτή του Μινώταυρου. Ανάμεσα στο πλήθος των φαύνων, των κενταύρων και των άλλων μυθολογικών πλασμάτων της έκθεσης, ιδιαίτερo ενδιαφέρουν παρουσιάζουνορισμένα χαρακτικά του Πικάσο, τα οποία ανήκουν στην περισσότερο παραστατική εποχή δημιουργίας του. Ορισμένα από αυτά παραπέμπουν στους μεγάλους δασκάλους του μπαρόκ, κυρίως στον Ρούμπενς, και διακρίνονται από έντονη σωματικότητα στην απόδοση των μορφών.

Το χαρακτηριστικό εικαστικό ύφος του Κοκτώγίνεται εμφανές στην εικονογράφιση του διάσημου “ Λευκού Βιβλίου” του και στα ερωτικά του σκίτσα( σπουδές στον “Καβγατζή της Βρέστης” του Genet).

Ταυρομαχίες και κλόουν

Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στους δύο καλλιτέχνες δεν σταματά στα μυθολογικά και στα ερωτικά θέματα. Ο Κοκτώ υιοθετεί μέσω του αγαπημένου του φίλου το εικαστικό θέμα της ταυρομαχίας. Ο Γάλλος Κοκτώ, ο οποίος ουδεμία βιωματική σχέση είχε με τις ταυρομαχίες, δημιουργεί τις αποτυπώνει σε μια σειρά από έργα, τα οποία έχουμε την ευκαιρία να δούμε δίπλα στα αντίστοιχα του Πικάσο. Γίνεται αμέσως αισθητή η διαφορά στην αντίληψη του αισθητικού θέματος ανάμεσα στους δύο, καθώς ο Πικάσο με τη σειρά τυπωμάτων του: “Tavromaquia” αποδίδει τη συνολική εντύπωση της σκηνής, σαν κάποιος να την παρακολουθεί από το ψηλότερο θεωρείο· ενώ ο Κοκτώ εστιάζει, με κινηματογραφικό θα λέγαμε τρόπο, στη μορφή του ταυρομάχου, ο οποίος απεικονίζεται ως ανδρικό πρότυπο, ως αντικείμενο ερωτικού πόθου.

Άλλα δημόσια θεάματα, όπως το τσίρκο, οι κλόουν, οι γελωτοποιοί, οι πλανόδιοι μουσικοί και ζογκλέρ, σύμβολα της ελευθερίας στη διασκέδαση, κατέχουν σημαντική θέση στο corpus της έκθεσης. Ο τρόπος με τον οποίον ο Κοκτώ αποδίδει την καθημερινότητα του Παρισιού παραπέμπει ευθέως στον ρόλο που προσδίδει στον ζωγράφο της μοντέρνας εποχής, στο ομώνυμο δοκίμιό του, ο Σαρλ Μπωντλαίρ (1863). Ο ζωγράφος δηλαδή λειτουργεί ως ρεπόρτερ, σε μια προσπάθεια να αποδώσει τους νέους ρυθμούς της ζωής, μετά τη μεγάλη αστικοποίηση του 18ου και 19ου αιώνα. Έτσι, τα έργα του αποτυπώνουν σε λιτά σκίτσα καθημερινές σκηνές από τη ζωή στο Παρίσι των αρχών του 20ου, όπου το αναγεννησιακό μοτίβο του αυλικού τροβαδούρου που ερμηνεύει για την πριγκίπισσα αντικαθίσταται από τον τσιγγάνο κιθαρίστα που κάνει καντάδα σε μια γυναίκα ενώ αυτή εργάζεται.

Το έργο του Πικάσο “Κεφάλι κλόουν / καρναβάλι”, με την γκροτέσκα φιγούρα του κλόουν, εμπνευσμένη από τις περίφημες αφρικανικές μάσκες, να φορά ένα βασιλικό στέμμα είναι ίσως ένας ακόμη τρόπος για τον καλλιτέχνη να θίξει το θέμα των απολυταρχικών καθεστώτων του μεσοπολέμου και της φρίκης του δευτέρου παγκοσμίου.

Τα Πορτρέτα

Ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβανόταν ο Πάμπλο Πικάσο τις ανθρώπινες μορφές και δη τις μορφές των ερωτικών του συντρόφων είναι πολύ γνωστόςκαι χαρακτηριστικός της τέχνης του.

Τα κυβιστικά και ίσως χαρακτηριστικότερα πορτρέτα της Φρανσουάζ Ζιλό, τα οποία βλέπει κανείς στον δεύτερο και τελευταίο όροφο της έκθεσης. Αξίζει όμως να σταθεί κανείς στο ένα από τα δύο πορτρέτα της δεύτερης γυναίκας του, της Ζακλίν, καθώς σ’ αυτό αντικρίζει έναν άγνωστο σχετικά και διαφορετικό Πικάσο. . Η γυναικεία μορφή εδώ έχει γλυκά χαρακτηριστικά και απέχει πόρρωαπό τις μηχανικές και ανδρόγυνες γυναίκες στις οποίες μας έχει συνηθίσει ο καλλιτέχνης.Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το γεγονός ότι είναι σχεδιασμένη ως παραδοσιακή ελληνίδα, με την χαρακτηριστική ίσια μύτη, τα έντονα μάτια και χείλια και μια λευκή φορεσιά, η οποία θυμίζει τις παραδοσιακές φορεσιές των Επτανήσων.

Πορτρέτα των Μπαλζάκ, Ρεμπώ, Τολστόι, Προυστ, Νίτσε, Τζιότο, Σαίξπηρ και άλλων μεγάλων ποιητών, συγγραφέων και καλλιτεχνών που ενέπνευσαν το έργο των δύο καλλιτεχνών, μας δίνουν την ευκαιρία να δούμε και πάλι τις μεταξύ τους αισθητικές ομοιότητες και διαφορές.

Γιατί Πικάσο – Κοκτώ;

Πολλοί θα αναρωτηθούν: “ γιατί Πικάσο – Κοκτώ;”. Η αλήθεια είναι ότι μια εικαστική έκθεση δεν μπορεί να στηθεί αποκλειστικά πάνω στην ιστορία μιας φιλίας, όσο γοητευτική κι αν είναι αυτή. Άλλωστε οι ίδιοι οι μοντερνιστές έκαναν τέχνη για την τέχνη και αν το αισθητικό αποτέλεσμα δεν ήταν άξιο, δεν επρόκειτο ποτέ να το αγκαλιάσουν για εξωκαλλιτεχνικούς λόγους. Η σημασία του Πικάσογια την ιστορία της τέχνης είναι αδιαμφισβήτητη.Ας μιλήσουμε, λοιπόν λίγο για τη σημασία του Κοκτώ στην ιστορία της τέχνης, όπως αυτή προκύπτει από την συγκεκριμένη έκθεση, αλλά και από το σύνολο του έργου του. Ο Κοκτώ ως ζωγράφος δεν άγγιξε σίγουρα ποτέ την ιδιοφυία του Picasso. Δεν ήταν όμως μόνο ζωγράφος. Το γεγονός ότι ένας άνθρωποςπου δεν είναι αποκλειστικά κινηματογραφιστής, σκηνοθετεί το αριστούργημα “Η πεντάμορφη και το τέρας” (1946), προδίδει ένα αστείρευτο ταλέντο και μια αντίληψη των διαφορετικών τεχνών, αν όχι ως ενιαίου χώρου, τουλάχιστον ως ομόηχων χώρων.

Δεν επέτρεψε ποτέ στον πολεμικό δογματισμό του μοντερνισμού να περιορίσει την εξέλιξή του. Ανάμεσα στα πορτρέτα της έκθεσης μπορούμε να εντοπίσουμε μια απεικόνιση της Φρανσίν Βεσβελέρ, αγαπημένης του φίλης και μούσας, την οποία αποδίδει ωςfemme fatale από τα αμερικανικά κόμιξ και τις noirταινίες της δεκαετίας του '40. Διαπλέκει, έτσι, ένα προϊόν της μαζικής κουλτούρας, όπως τα κόμικς, με την ακριβή, υψηλή για τους μοντερνιστές ζωγραφική ήδη από το 1952, πολύ πριν από τον μεταμοντερνισμό της δεκαετίας του '60 και του '70. Δεν διστάζει να σχεδιάσει τη μορφή της Μαριάννας, του συμβόλου της γαλλικής Δημοκρατίας για να τυπωθεί ως γραμματόσημο - πράξη ύβρεως για τους καθαρόαιμουςμοντερνιστές. Αρνείται, λοιπόν, επί της ουσίας τον ίδιο του τον εαυτό την ώρα που τον ανασχεδιάζει και σφραγίζει την ιστορία της τέχνης όπως την ξέρουμε σήμερα.

Η έκθεση τηρεί την υπόσχεσή της: με τα αντιπροσωπευτικά, πολυάριθμα έργα της αποτυπώνει τη μεγαλοφυΐα αμφοτέρων, τη σημασία τους και τη σημασία της συνάντησής τους για την ιστορία της σύγχρονης τέχνης.

* Ο Αδριανός Τρίκας-Πανδής είναι ιστορικός τέχνης.