Η άγνωστη ζωή του μαύρου σκλάβου καλλιτέχνη Ραφαέλ Παντίγια

«Πες που με τι γελάς και θα σου πω ποιος είσαι». Αυτή η φράση-ρήση στάθηκε αφορμή για την έκδοση του βιβλίου Chocolat, La véritable histoire d’un homme sans nom (Σοκολά, Η αληθινή ιστορία ενός ανθρώπου δίχως όνομα, από τις Εκδόσεις Bayard, 2016, Παρίσι), το οποίο αποτίει φόρο τιμής στον πρώτο μαύρο καλλιτέχνη της γαλλικής πρωτεύουσας, τον Ραφαέλ Παντίγια (~1865-1917), επονομαζόμενο Σοκολά.

Μέσα από ανέκδοτα αρχεία, συναντήσεις με απογόνους του καλλιτέχνη, μαρτυρίες τρίτων, επιστημονικό υλικό, συστηματική μελέτη και ευαισθησία, ο Νουαριέλ ξεκινάει τον αγώνα του προκειμένου να αποκαταστήσει τη μνήμη του αδίκως ξεχασμένου, μαύρου πρωτοπόρου της θεραπευτικής τέχνης του γέλιου. Δύσκολος αγώνας, που αρχικά προκαλεί αδιαφορία και σκεπτικισμό, μέχρις ότου ο Δήμος των Παρισίων προβαίνει στα αποκαλυπτήρια ειδικής τιμητικής πλάκας για τον Ραφαέλ Παντίγια και τον Ζορζ Φουτίτ, με τον οποίο αποτελούσαν ντουέτο στο τσίρκο, παρουσία των βασικών συντελεστών της βιογραφικής ταινίας Μεσιέ Σοκολά.

Κάπως έτσι, οι έννοιες του δουλεμπορίου, της μνήμης, της ταυτότητας, του ρατσισμού, αναδύονται στη γαλλική επικαιρότητα με τη συγκυρία τριών πολιτιστικών γεγονότων που επικεντρώνονται στην άγνωστη ζωή του πρώτου μαύρου σκλάβου καλλιτέχνη.

Η βιογραφική ταινία Μεσιέ Σοκολά, που προβάλλεται με επιτυχία στις γαλλικές αίθουσες και θα προβληθεί στην Ελλάδα το Μάρτιο, διηγείται την ιστορία του νεαρού σκλάβου από την Κούβα, ο οποίος βρέθηκε στο Παρίσι στα τέλη της δεκαετίας του 1890 και καθιερώθηκε πολύ γρήγορα ως μίμος, χορευτής και ηθοποιός.

Παράλληλα, μία άλλη οπτική παρέχεται από την έκθεση που λειτουργεί στο Maison des métallos, από τις 3 έως τις 28 Φεβρουαρίου, με τίτλο Τον φώναζαν Σοκολά (On l’appelait Chocolat), η οποία εγκαινιάστηκε παρουσία του Ζεράρ Νουαριέλ, καλώντας το κοινό να γνωρίσει, μέσα από φωτογραφίες της εποχής, τη ζωή και το έργο του Σοκολά.

Ο συγγραφέας της μυθιστορηματικής βιογραφίας του Σοκολά, προκειμένου να κατανοήσει τους λόγους για τους οποίους αυτός ο μαύρος καλλιτέχνης βυθίστηκε στη λήθη, χρησιμοποιεί τεχνικές δανεισμένες από τη λογοτεχνία και το θέατρο και φαίνεται να γνωρίζει καλά τις δυσκολίες του εγχειρήματος. Το έργο του προσπαθεί στο πρώτο κεφάλαιο, σύμφωνα με το κατά Φιλίπ Λεζέν «αυτοβιογραφικό σύμφωνο», να κάνει τον αναγνώστη κοινωνό των προσπαθειών του, των προθέσεών του και όλων των δυσκολιών που αντιμετώπισε. Ουσιαστικά, μέλημά του είναι να περιγράψει την κατάσταση των πρώτων Μαύρων στο Παρίσι, οι οποίοι θεωρούνταν περίεργα συμπαθητικά μαύρα ζώα.

Ο Ραφαέλ δεν προκαλεί εχθρότητα, αλλά «μόλις θέλει να πάει πέρα από τα όρια που του έχουν τεθεί, μόλις θέλει να περάσει σε ένα χώρο που προορίζεται για την ελίτ, το θέατρο, του λένε: Μείνε στη θέση σου», σημειώνει ο ιστορικός. Την ίδια στιγμή, το ταλέντο του αναγνωρίζεται από τους ζωγράφους – ενέπνευσε τον Τουλούζ Λωτρέκ, ο οποίος τον έχει ζωγραφίσει σε ένα μπαρ της Μονμάρτρης – τους πολιτικούς και τους δημοσιογράφους, μεταξύ των οποίων και η υπεύθυνη της θεατρικής στήλης στη Φιγκαρό «που όλοι την τρέμουν και τον αναγνωρίζει ως μείζονα καλλιτέχνη», αλλά και το σινεμά που κάνει τότε την εμφάνισή του – οι αδελφοί Λυμιέρ κινηματογραφούν τα νούμερα του άγριου Φουτίτ και του καημένου Σοκολά, όπως εμφανίζονταν στις ιστορίες τους. Εξίσου τον αναγνωρίζουν χιλιάδες παιδιά και ενήλικες που τον χειροκροτούν στο Νέο τσίρκο επί της οδού Σεντ Ονορέ, στο Φολί Μπερζέρ, στο Ολυμπιά, στο Μουλέν Ρουζ, ακόμη και στην Όπερα του Παρισιού.

Ο Νουαριέλ, που είχε ήδη δημοσιεύσει μια μελέτη για τον Σοκολά το 2012, εξιστορεί στο νέο του αυτό βιβλίο με τέχνη κι ευαισθησία τα αληθινά γεγονότα, ενσωματώνοντας στην αφήγησή του τον λόγο ανθρώπων που γνώρισαν τον ήρωα, χωρίς να ξεπερνά την κόκκινη γραμμή που χωρίζει την ιστορική αλήθεια από τη μυθιστοριογραφία.

Το μυθιστόρημα αναδεικνύει τον άνθρωπο που κρυβόταν πίσω από αυτό το στερεότυπο, αποτυπώνει την αμφιθυμία των Παριζιάνων απέναντι στον μαύρο άνθρωπο που υπήρξε ο Σοκολά και θέτει ερωτήματα: ποια η συμβολή του στην τέχνη του κλόουν; Υπέφερε από το υποτιμητικό βλέμμα των Γάλλων; Με την υποδειγματικά απλή γλώσσα που υιοθετεί ο Νουαριέλ, ο μαύρος σκλάβος, ξένος και σαλτιμπάγκος βρίσκει, επιτέλους, τη θέση που του αξίζει ανάμεσα στις μορφές που συν-δημιούργησαν τη Γαλλία.

*Η Κατερίνα Σπυροπούλου είναι Δρ Γαλλόφωνης και Συγκριτικής Γραμματολογίας