Το παρανοϊκό στυλ της σύγχρονης πολιτικής

Η ιστορία ήθελε τον αμερικανοούγγρο επιχειρηματία George Soros να χρηματοδοτεί ένα καραβάνι προσφύγων που, ξεκινώντας από την Κεντρική Αμερική, πορευόταν προς τα σύνορα των Ηνωμένων Πολιτειών. Η θεωρία αυτή, παρότι προκλητικά αβάσιμη και χωρίς κανένα αποδεικτικό υπόβαθρο, δεν περιορίστηκε σε κλειστές ομάδες ακροδεξιών, στο facebook ούτε στις εκπομπές του συνωμοσιολόγου Alex Jones. Διακινήθηκε ιδιαίτερα από το Fox News ενώ εξέχοντα στελέχη του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος την επανέφεραν ξανά και ξανά στην επικαιρότητα, με αποκορύφωμα τον βουλευτή Steve King, ο οποίος κατηγόρησε τον κ. Soros ότι προσπαθεί συστηματικά να προωθήσει μετανάστες στις ΗΠΑ για να αντικαταστήσει τους λευκούς αμερικανούς “με τα μωρά κάποιων άλλων”.

Η δαιμονοποίηση του κ. Soros δεν είναι κάτι καινούργιο ούτε κάτι σπάνιο. Οι ακροδεξιές κυβερνήσεις την Ανατολικής Ευρώπης επιδίδονται, άλλωστε, σε μία μακροχρόνια συνωμοσιολογική σταυροφορία εναντίον του, έχοντας αναγάγει τον επιχειρηματία στο συμβολικό ισυδύναμο όσων παθιασμένα αντιμάχονται: παγκοσμιοποίηση, ανθρώπινα δικαιώματα, ενσωμάτωση προσφύγων και κάθε τι προοδευτικό. Ο κ. Soros, εβραίος, πλούσιος και προοδευτικός, συμβολίζει το απόλυτο κακό, τη μυστική εκείνη δύναμη που χαράσσει τον ρου της ιστορίας και ευθύνεται για την έκβασή της. Ο Soros είναι πίσω από την “εθνική μειοδοσία” της συμφωνίας των Πρεσπών, πίσω από τους πρόσφυγες “που πνίγουν την Ευρώπη”, πίσω από την οικονομική κρίση και πίσω από ό,τι αδυνατούμε να εξηγήσουμε με όρους λογικούς. Ο Soros έχει καταστεί αντικείμενο κάθε παθιασμένης υπερβολής, καχυποψίας και συνωμοσιολογικής φαντασίωσης, που θα έλεγε και ο ιστορικός Richard Hofstadter. Η περίπτωσή του είναι ενδεικτική του ότι η συνωμοσιολογία έχει γίνει πια mainstream.

Όντως, στην εποχή του λαϊκισμού, η συνωμοσιολογία έχει σταματήσει να είναι μια περιθωριακή έκφραση γραφικών φιγούρων. Έκφέρεται πια από στόματα αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων (όπως ο Viktor Orban) και κυκλοφορεί μέσα από μεγάλα, συστημικά media (όπως το Fox). Και έτσι αποκτά επικίνδυνη νομιμοποίηση. Οι θεωρίες συνωμοσίας κάνουν πολίτες να διαδηλώνουν, γίνονται συνδετικός κρίκος μεταξύ πολιτικών και πολιτών. Εν τέλει, ίσως λειτουργούν όπως κάποτε λειτουργούσαν οι μεγάλες ιδεολογίες. Είναι ενίοτε το συγκολλητικό υλικό που απαιτείται για τη δημιουργία νέων πολιτικών ταυτοτήτων σε έναν κόσμο που σταδιακά απομακρύνεται από την πολιτική λογική και μετριοπάθεια. “Καλωσήρθατε στο θάνατο της εποχής του Λόγου”, είχε πει σε έναν από τους μονολόγους του ο Frank Underwood, στο House of Cards. Και δεν είναι, νομίζω, υπερβολή να ισχυριστούμε ότι μια παράλογη εποχή είναι προ των πυλών, αν δεν είναι ήδη εδώ.

Δεν είναι τυχαίο ότι η άνοδος του λαϊκισμού και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού συμπίπτει με την εκτεταμένη διάχυση της συνωμοσιολογικής έκφρασης στη δημόσια σφαίρα. Ο λαϊκισμός και η συνωμοσιολογία δεν απέχουν πολύ ούτε στην ρητορική ούτε στα εσωτερική “συνοχή” τους. Γεγονότα και καταστάσεις, πολλές φορές ιδιαίτερα σύνθετα και με ιστορική δομή, αποδίδονται απλοϊκά, ως συνέπεια της μυστικής δράσης κάποιων πλούσιων και ισχυρών ανθρώπων, του κλαμπ Bilderberg, των μασώνων, των ιλουμινάτι, των εβραίων τραπεζιτών, του ζεύγους Clinton, του Soros, των “αγορών” ή όλων αυτών μαζί.

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι αλάθητες. Προσφέρουν, μέσα στη δίνη μιας πολύπλοκης εποχής, απλοϊκές απαντήσεις στα ερωτήματα “τι συνέβη” και “ποιος φταίει”. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ελκυστικές ακριβώς γιατί δεν τεκμηριώνουν προτάσεις και δεν αναφέρονται στην αλήθεια. Αδιαφορούν για την λογική και απευθύνονται στην φαντασία. Αποκαλύπτουν “σοκαριστικά μυστικά”, τα οποία με τη σειρά τους κατασκευάζουν ακλόνητα προφίλ εχθρών, πολωτικές αντιθέσεις και ομαδοποιήσεις αναγκαίες σε μια εποχή που οι ιδεολογίες και τα υψηλά ιδανικά έχουν πάψει να αποτελούν βάση κοινωνικής (και εκλογικής) συσπείρωσης. Στην εποχή του λαϊκισμού, οι θεωρίες συνωμοσίας συμβάλλουν στην εδραίωση μιας μανιχαϊστικής πολιτικής κοσμοθεωρίας η οποία προτείνει ότι κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι η ηθική και πολιτική διαμάχη μεταξύ των διεφθαρμένων ελίτ και των μαριονεττών τους, απο τη μία και του λαού και των “πραγματικών εκπροσώπων του”, από την άλλη. Το πολιτικό παράδειγμα των ακροδεξιών λαϊκιστικών κυβερνήσεων της Ουγγαρίας και της Πολωνίας, και εν πολλοίς της Τουρκίας, μας δείχνει ότι η συνωμοσιολογία είναι το βολικότερο πολιτικό εργαλείο απονομιμοποίησης κάθε αντιπολίτευσης και παγίωσης της κυβερνητικής και πολιτικής κυριαρχίας. Οποιοσδήποτε ασκεί κριτική δεν είναι παρά μια μαριονέττα των αόρατων σκοτεινών δυνάμεων που στόχο έχουν να καταλύσουν την κυβέρνηση και να υπονομεύσουν το λαϊκό συμφέρον, με το οποίο αυτή ταυτίζεται. Σε αυτή την μάχη μεταξύ καλού και κακού, σε αυτή την προσπάθεια “θωράκισης του λαού έναντι όσων τον επιβουλεύονται ”, επιτρέπονται τα πάντα. Η περιστολή των ελευθεριών, οι παρεμβάσεις στους ανεξάρτητους θεσμούς, η καταπάτηση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, η λήψη πολιτικών αποφάσεων προς όφελος συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων. Και εν τέλει η συρρίκνωση της δημοκρατίας. Οι νόμοι “Stop Soros” που πέρασε ο κ. Όρμπαν τον περασμένο Ιούνιο, ποινικοποιώντας την προσφορά οποιασδήποτε βοήθειας σε μη καταγεγραμμένους μετανάστες, είναι το πλέον διαφωτιστικό παράδειγμα.

Η διάχυση των θεωριών συνωμοσίας και η εργαλειοποίησή τους, κυρίως από τους λαϊκιστές, εξορίζει τον πλουραλισμό και τη λογική από τη δημόσια σφαίρα. Καθιστά την παράνοια βασικό στοιχείο της πολιτικής πράξης. Εξοστρακίζει τις ελευθερίες. Και ανοίγει τον δρόμο προς τον αυταρχισμό.

** Ο Βασίλης Γαβαλάς είναι Συνεργάτης πολιτικής στο ΔΙΚΤΥΟ για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη.