Το τέλος της Ευρώπης όπως την ξέραμε

Ο Ιβάν Κράστεφ, κάτοχος της έδρας Κίσιντζερ για την εξωτερική πολιτική στην Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου και Πρόεδρος του Κέντρου Φιλελεύθερης Στρατηγικής της Σόφιας, προσδιορίστηκε, όπως άλλωστε ολόκληρη η γενιά του, από την παρακμή κι εν τέλει την εξαφάνιση μιας αυτοκρατορίας η οποία κάποτε έμοιαζε ακλόνητη. Έχοντας στο μυαλό του την σοβιετική κατάρρευση αλλά και την αποσύνθεση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, ο Ιβάν Κράστεφ στοχάζεται και γράφει για την ανθεκτικότητα και την ευθραυστότητα του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, το οποίο, όπως όλα τα πολιτικά projects, είναι δυνάμει προσωρινό.

Αταλάντευτα ευρωπαϊστής αλλά την ίδια στιγμή απαισιόδοξος, o Kράστεφ φοβάται ότι «αν το τραίνο του κατακερματισμού φύγει από τον σταθμό των Βρυξελλών, θα είναι σχεδόν αδύνατον να το σταματήσουμε». Και μπορεί το να προσπαθεί κανείς να κατανοήσει πλήρως το παρόν, να είναι σχεδόν εξίσου δύσκολο με το να προβλέψει το μέλλον, όμως η σκέψη του Κράστεβ μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τα παράδοξα εκείνα που κάνουν τον κατακερματισμό της Ευρώπης υπαρκτό κίνδυνο.

“Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι υπερδύναμη, αλλά η Ευρώπη είναι βασικά μια εμπειρία” είπε κατά την πρόσφατη διάλεξή του στην Αθήνα. Η Ευρώπη γεννήθηκε με την ελπίδα να διασφαλιστεί η ειρήνη σε μία ήπειρο που βγήκε ρημαγμένη από έναν πόλεμο. Η γενιά, όμως, που βίωσε τον πόλεμο, η γενιά της επιβίωσης, έχει εκλέιψει. Και μαζί της το ψυχολογικό υπόβαθρο νομιμοποίησης ενός ειρηνοποιού project. Η ΕΕ δεν είναι όμως μόνο θύμα της αλλαγής γενεών αλλά και της κατάρρευσης του βασικού της μετέπειτα αφηγήματος. Η οικονομική κρίση έδειξε ότι το κοινωνικό μοντέλο της Ευρώπης του Μιτεράν και του Σμιτ δεν είναι πια βιώσιμο για τις ευρωπαικές οικονομίες.

Η εγγύηση της ευμάρειας μέσω της οικονομικής ενσωμάτωσης κι αλληλεπίδρασης υπονομεύτηκε στα μάτια των πολιτών από τις πολιτικές λιτότητας που κυριάρχησαν τον καιρό της κρίσης. Η αίσθηση ότι αλλαγή κυβέρνησης δεν συνιστά και αλλαγή οικονομικής πολιτικής ενέτεινε την ευρεία αντίληψη ότι η χάραξη οικονομικής πολιτικής είναι de facto αποκλισμένη από την δημοκρατική διαδικασία.

Δεν είναι όμως μόνο οικονομικοί οι λόγοι απονομιμοποίησης της Ευρώπης και ανόδου του λαικισμού. Το προσφυγικό, η “επανάσταση του 21ου αιώνα” κατά τον Κράστεφ, είναι ίσως το κομβικότερο ζήτημα. Η μετανάστευση θέτει υπό ευθεία αμφισβήτηση τη φύση της Ευρώπη όπως διαμορφώθηκε μετά το 1968, την Ευρώπη των ανθρωπίνων δικαωμάτων και ιδιαίτερα των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Οι αθρόες προσφυγικές ροές έχουν δημιουργήσει μια αίσθηση “δημογραφικού πανικού”, ιδιαίτερα στις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης.

Ο φόβος της απώλειας της συλλογικής εθνικής ταυτότητας ισοδυναμεί για μεγάλο μέρος των Ευρωπαίων με έναν φόβο “εξόδου από την ιστορία”, με μια υπαρξιακή μελαγχολία η οποία είναι πέρα για πέρα μεταφυσική. Και ως τέτοια είναι αδύνατον να καμφθεί με λογικά επιχειρήματα για τη ζωτική σημασία των προσφύγων σε μια Ευρώπη που γερνάει ταχύτατα. Το προσφυγικό δημιούργησε, κατά τον Κράστεβ, την πολιτική των απειλούμενων πλειοψηφιών (politics of threatened majorities), που αισθάνονται και δρουν ως καταδιωκόμενες μειοψηφίες των οποίων τα δικαιώματα κι ο τρόπος ζωής είναι υπό εξαφάνιση. Και εδώ εμφανίζονται οι λαικιστές για να τους προσφέρουν ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν μπόρεσε: μια αφάλεια, μια αίσθηση νίκης, μια εγγύηση ότι η ταυτότητά που πάνε να τους στερήσουν οι “Άλλοι” μπορεί εν τέλει να επιβιώσει.

Η μετανάστευση έφερε επίσης στο φως ένα εσωτερικό σχίσμα μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης αναφορικά με τις αντιλήψεις για την εθνική και πολιτισμική ομοιογένεια. Η προσπάθεια μίμισης των δυτικών θεσμών και τρόπων που ακολούθησε η ανατολή μετά την πτώση του κομμουνισμού, έχει πια σταματήσει. Την ίδια στιγμή που η δυτική Ευρώπη πασχίζει για την ενσωμάτωση και την πολυπολιτισμικότητα, η κεντρική και ανατολική Ευρώπη προσπαθεί να αποτρέψει τη φυγή των νέων προς τη Δύση και την πληθυσμιακή μείωση η οποία φτάνει σε διψήφια ποσοστά. Έχει λοιπόν δημιουργηθεί μια δημογραφική υστερία που εκφράζεται πολιτικά μέσα από τις αντιμεταναστευτικές σταυροφορίες ηγετών όπως ο Βίκτορ Όρμπαν.

Ο Ιβαν Κράστεβ μας θυμίζει ότι τρεις βασικές εκδοχές της Ευρώπης όπως την ξέραμε, σήμερα αμφισβητούνται: η Ευρώπη ως αντιπολεμικό project, η Ευρώπη των δικαιωμάτων των μειονοτήτων και η Ευρώπη όπου το δυτικό μοντέλο ήταν ποαράδειγμα προς μίμηση για την ανατολική της επικράτεια. Θα αποτύχει τελικά η Ευρώπη; Το στοίχημα είναι πάντως να μετατρέψει τις αποτυχίες της σε κινητήριες δυνάμεις πολιτικής προόδου.

* Ο Βασίλης Γαβαλάς είναι Συνεργάτης πολιτικής στο ΔΙΚΤΥΟ για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη