Ξένη Δημητρίου: Να εστιάσουμε στις αιτίες και την πρόληψη της νεανικής βίας, όχι στην καταστολή

Η πρώην εισαγγελέας του Αρείου Πάγου διαθέτει ένα εντυπωσιακό βιογραφικό. Αλλά δεν είναι τα πτυχία, η πολυετής εμπειρία, η βαθιά επιστημονική γνώση και οι αποφάσεις της που κάνουν εντύπωση όσο ότι σε όλη της την πορεία αντιμετώπισε με επιείκεια και ισονομία το δίκαιο των αδυνάμων.

Η κ. Δημητρίου υποστηρίζει ότι τα παιδιά μιμούνται και αναπαράγουν τη διάχυτη στην κοινωνία βία, η οποία γεννιέται και αναπτύσσεται πρώτα στην οικογένεια, μετά στο σχολείο και στη συνέχεια βγαίνει στην κοινωνία και επισημαίνει τη λειτουργία των οικογενειών και των σχολείων εντός ενός ασφυκτικού χρονικού και οικονομικού πλαισίου που ουσιαστικά στερεί από τα παιδιά τα αξιοπρεπή όρια και την επικοινωνία.

Αναφορικά με τις προτεινόμενες αλλαγές στον ποινικό κώδικα που αυστηροποιεί τις ποινές τόσο για τους ανήλικους δράστες όσο και για τους γονείς τους μας λέει ότι δεν έχει επιστημονικό έρεισμα ούτε και θα φέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, τονίζοντας ότι ως κοινωνία θα πρέπει να εστιάσουμε στις αιτίες του φαινομένου και στην πρόληψή του.

Ολόκληρη η συνέντευξη της Ξένης Δημητρίου:

• Σχεδόν καθημερινά ακούμε για περιστατικά βίας μεταξύ ανηλίκων. Έχει αυξηθεί η συχνότητα των περιστατικών συγκριτικά με προηγούμενα χρόνια; Μάλιστα, τα περιστατικά μοιάζει να είναι όλο και πιο ακραία, πιο βίαια και η ηλικία των εμπλεκομένων όλο και μικρότερη. Τι συμβαίνει;

Πρόσφατα με εντυπωσίασε ένα σκίτσο του Ηλία Μακρή σε εφημερίδα. Γονείς και παππούς παρακολουθούν στην τηλεόραση σκηνές από εμπόλεμους βομβαρδισμούς κι ένα παιδί της οικογένειας λέει: «Έλεος πια με αυτή τη βία των ενηλίκων». Πιστεύω ότι αυτό το σκίτσο τα λέει όλα.

Η βία απλωμένη στην καθημερινότητά μας. Στην καθημερινότητα των ενηλίκων. Πιστεύαμε, στ’ αλήθεια, πως δεν θα καθρεφτιζόταν στα παιδιά μας; Πιστεύαμε πως δεν θα βρίσκαμε μιμητές;

Τα παιδιά αναπαράγουν τη βία των ενηλίκων, κι αυτό είναι το ανησυχητικό. Τα περιστατικά βίας των ανηλίκων έχουν αυξηθεί ποσοτικά αλλά αυτό που μας ανησυχεί είναι η ποιοτική τους μετάλλαξη. Αν μελετήσει κανείς τα βίαια περιστατικά, χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι οι δράστες, άνετα μπορεί να τα αποδώσει σε ενήλικες.

Δεν μιλούμε ότι ο Γιαννάκης έσπρωξε τον Κωστάκη ή του έβαλε «ποδαράκι» και έπεσε κάτω. Δεν μιλούμε ότι η Μαρία έσχισε το τετράδιο της Ελένης. Έχουμε να κάνουμε με σκληρές κακοποιητικές συμπεριφορές παιδιών που θίγουν την αξιοπρέπεια των συνομηλίκων τους, που τους τραυματίζουν βαθιά και που λίγα χρόνια πριν τις συναντούσαμε μόνο μεταξύ ενηλίκων.

Η ηλικία των παραβατών ανηλίκων μειώθηκε από εκείνη των 15-16 ετών, στην ηλικία των 12-14 ενώ έχει κάνει δυναμική εμφάνιση και η παραβατικότητα των ανηλίκων κοριτσιών, που στο παρελθόν ήταν σχεδόν ανύπαρκτη.

Ατέρμονες συζητήσεις γίνονται, για το πώς θα βάλουμε σε τάξη τα παιδιά. Εις μάτην όλα, αν δεν σκύψουμε στα αδιέξοδα των μεγάλων.

Η πανδημία, που για δύο σχεδόν χρόνια πάρκαρε τα παιδιά μας σε έναν υπολογιστή για να εκπαιδευτούν, για να επικοινωνήσουν με την παρέα, για να γεμίσουν τον χρόνο τους ανακαλύπτοντας τους απαγορευμένους για την ηλικία τους ιστότοπους, η κακή κοινωνικοοικονομική κατάσταση των κρατών και επομένως των νοικοκυριών λόγω των εμπόλεμων συρράξεων στη γειτονιά μας, απομάκρυναν τα παιδιά μας από τη φυσική, πραγματική επικοινωνία με τους γονείς, τους δασκάλους και τους συνομήλικούς τους, οδηγώντας τους σε ένα διαδικτυακό ανεξέλεγκτο χώρο, εικονικό, μη πραγματικό, που το έγκλημα είναι παιχνίδι χωρίς συνέπειες, που τα όπλα είναι ανώδυνα και η βία είναι μαγκιά.

Μία βία, που σε άλλα παιδιά μετατράπηκε σε παραβατική δράση και σε άλλα σε ανεκτό ή και ευχάριστο θέαμα. Τα παιδιά μας παραβατούν, για να υπάρχουν, όταν δεν μπορούν με άλλο τρόπο να τραβήξουν την προσοχή μας.

• Τα περιστατικά βίας μεταξύ ανηλίκων έχουν περάσει τα όρια του σχολείου. Πλέον μαθαίνουμε για περιστατικά που παιδιά επιτίθενται σε συνομήλικούς τους στον δρόμο και σε πλατείες. Διαχέεται η βία και στην κοινωνία ή μήπως η βία της κοινωνίας έχει παρεισφρήσει στα σχολεία και στα περιβάλλοντα, όπου δραστηριοποιούνται παιδιά;

Τα περιστατικά βίας των ανηλίκων γεννιούνται και αναπτύσσονται πρώτα στην οικογένεια, μετά στο σχολείο και στη συνέχεια εξάγονται στις πλατείες, σε αθλητικούς χώρους, στην κοινωνία.

Αν αφαιρέσουμε τις δυσλειτουργικές οικογένειες, που λόγω ψυχικών ασθενειών των γονιών ή εθισμών τους σε ουσίες, αλκοόλ και τον τζόγο αποτελούν για τα παιδιά αρνητικά πρότυπα, πολλοί από τους υπόλοιπους γονείς δουλεύοντας πολλές ώρες για να ανταποκριθούν στα έξοδα της οικογένειας, είναι φυσικά αλλά και συναισθηματικά απόντες από το μεγάλωμα και την καθοδήγηση των παιδιών τους. Το φαγητό, το ντύσιμο και τα άπειρα πολλές φορές παιχνίδια δεν χορταίνουν τα παιδιά.

Τα παιδιά διψάνε για δύο πράγματα για να νιώθουν ασφαλή. Διψάνε για αξιοπρεπή όρια και επικοινωνία.

Αν αυτά λείψουν, θα βρουν τρύπες να εισχωρήσουν πολλά υποκατάστατα, όπως η μοναξιά, η ανασφάλεια, η μη έκφραση συναισθημάτων, η κακή παρέα.

Το σχολείο από την άλλη, πόσο ελκυστικό είναι για ένα παιδί, ώστε να μπορέσει να κινητοποιήσει τη φαντασία του και τα ταλέντα που κρύβει μέσα του και να το οδηγήσει στην αναγνωρισιμότητά του;

Το να διακριθεί ένα παιδί είναι το ζητούμενο, ώστε να ενισχυθεί η αυτοπεποίθησή τους και η αυτοεκτίμησή του και να μην χρειάζεται τίποτ’ άλλο για να το κάνει να ξεχωρίσει.

Το σφιχτό ωρολόγιο πρόγραμμα, οι βαθμοί, η ανταγωνιστικότητα, οι Πανελλαδικές εξετάσεις, πόσο χώρο και χρόνο αφήνουν σε έναν εκπαιδευτικό, να ανακαλύψει το διαμαντάκι που κρύβει μέσα του το κάθε παιδί και να το πάρει σαν παλιός Βέλγος τεχνήτης, να το λειάνει και να το κάνει να λάμψει;

Ο γονιός και ο δάσκαλος μοιάζουν με τον σπόρο του σταριού. Πρέπει να σαπίσουν για να βλαστήσει το παιδί και να ανθίσει. Αλλιώς η βία θα περάσει την πόρτα του σπιτιού και την αυλή του σχολείου και θα βγει έξω στην κοινωνία και τότε δεν συμμαζεύεται.

Όσο κι αν οι αστυνομικοί μας περιπολούν τις πλατείες και τα γήπεδα όσο κι αν αυστηροποιούνται τα κατασταλτικά μέτρα για την αντιμετώπιση βίαιων συμπεριφορών των παιδιών μας, τα αποτελέσματα θα είναι λειψά.

Η ιπποκρατική ρήση «κάλλιον το προλαμβάνειν του θεραπεύειν» είναι πάντα επίκαιρη.

Η οικογένεια, το σχολείο, η κοινωνία των πολιτών, η Πολιτεία, ας ενσκύψουν στις αιτίες του σοβαρού πλέον φαινομένου της ενεργητικής και παθητικής βίας των παιδιών μας. Η πρόληψη είναι μία πολυδιάστατη διαδικασία που απαιτεί συνεργασία της επιστημονικής κοινότητας με την Πολιτεία αλλά και τη θέση άμεσων, μικροπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων στόχων σε όλα τα επίπεδα.

• Σε αρκετές περιπτώσεις οι δράστες χρησιμοποιούν τα κινητά τους για να καταγράψουν και στη συνέχεια να μοιράσουν το υλικό στο διαδίκτυο αναπαράγοντας και επεκτείνοντας τη βία. Μάλιστα, αρκετές φορές, η τεχνολογία έχει μετατραπεί σε «όπλο» εκβιασμού, κάτι που μπορεί να έχει πιο σκληρές συνέπειες από μία κλωτσιά ή μια μπουνιά ή χρησιμεύει προκειμένου να «οργανώσουν» τις φυσικές ή και διαδικτυακές επιθέσεις τους οι ανήλικοι. Πώς ερμηνεύεται αυτό;

Τα παιδιά στην περίοδο της πανδημίας και μετά συμμετέχουν στο κοινωνικό γίγνεσθαι μέσω του διαδικτύου. Ένα διαδίκτυο που είναι ελκυστικό γι’ αυτά λόγω της εικόνας, της ευκολίας πρόσβασης και της ανωνυμίας που τα παιδιά πιστεύουν πως τους εξασφαλίζει.

Η τεχνολογία ποτέ δεν πηγαίνει πίσω. Το διαδίκτυο ήρθε για να μείνει και θα μας είναι όλο και πιο απαραίτητο στο μέλλον. Το χρέος μας δεν είναι να το απαγορεύσουμε στα παιδιά αλλά να τα καταστήσουμε καλούς χειριστές του.

Σε όλες τις περιπτώσεις, σχεδόν, που είχαμε διάπραξη παραβατικής συμπεριφοράς από παιδιά μέσω διαδικτύου, η απάντησή τους ήταν «το κάναμε για πλάκα».

Ποιος άραγε θα έπρεπε να σηκώνει τα βάρος της ενημέρωσης για τη σωστή χρήση του διαδικτύου από τα παιδιά; Ποιος άραγε θα έπρεπε να εξηγήσει στα παιδιά τη θέση, στην οποία περιέρχεται το θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού που μπορεί να φτάσει μέχρι και στην αυτοκτονία;

Το διαδίκτυο είναι ένα εργαλείο. Ποιος έδειξε την ασφαλή χρήση του στα παιδιά; Είναι ένα φάρμακο για την αναζήτηση και την επικοινωνία. Ποιος μίλησε στα παιδιά για τις παρενέργειές του; Σίγουρα, όλα αυτά δεν πρέπει να τα περιμένουμε από τα ίδια τα παιδιά. Το ανάθεμα επάνω σε μας τους ενήλικες. Τα παιδιά είναι δύσκολο να φιλτράρουν τις πληροφορίες του διαδικτύου, όταν κι εμείς οι ενήλικες πολλές φορές δεν το καταφέρνουμε.

Ο Γιώργος Παπαπροδρόμου, πρώην διευθυντής της Διεύθυνσης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος της ΕΛ.ΑΣ., αναφέρει ενδεικτικά: «Τα παιδιά είναι εκτεθειμένα σε ψηφιακό περιβάλλον βίας, πριν ασκήσουν τα ίδια βία. Στα θρανία πρέπει να καθίσουν γονείς και εκπαιδευτικοί».

• Η κυβέρνηση προσανατολίζεται σε αυστηροποίηση των ποινών για τους ανήλικους παραβάτες. Θεωρείτε ότι είναι στη σωστή κατεύθυνση; Το υπάρχον νομικό πλαίσιο είναι ελαστικό;

Το έγκλημα στους ανήλικους, λένε οι Γερμανοί, είναι απλός επισκέπτης στο σπίτι της ανηλικότητας. Είναι δική μας ευθύνη αν καταστεί τελικά μόνιμος κάτοικος.

Με βάση αυτή τη σκέψη θα πρέπει ανάλογα να αντιμετωπίσουμε την παραβατικότητα των παιδιών, αποδραματοποιώντας την και δίνοντάς της το μέγεθος που της πρέπει.

Το 1983, όταν για πρώτη φορά άσκησα το ιερό λειτούργημα της Εισαγγελέα Ανηλίκων, συνάντησα στο εδώλιο του κατηγορούμενου, στο Δικαστήριο Ανηλίκων, παιδιά 6 ετών και μιας ημέρας και στο τότε Σωφρονιστικό Κατάστημα Ανηλίκων Κορυδαλλού παιδιά 12 ετών και μίας ημέρας, να κρατούνται, μάλιστα, μαζί με τους τότε ανηλίκους των 21 ετών.

Μεσολάβησαν πολλοί αγώνες μέχρι σήμερα, για να αλλάξουν αυτά τα όρια. Άλλαξαν με βάση τα πορίσματα, όχι βέβαια της νομικής επιστήμης, αλλά της εξελικτικής ψυχολογίας και της παιδαγωγικής.

Η εξέλιξη του εγκεφάλου και των λειτουργιών του ίσως ολοκληρώνεται στο 25^ο έτος της ηλικίας του ανθρώπου. Γι’ αυτό άλλωστε και σε πολλές νομοθεσίες το ελαφρυντικό της μετεφηβικής ηλικίας αναγνωρίζεται μέχρι και τους 25χρονους δράστες.

Όταν οι περισσότεροι ανήλικοι αιτιολογούν την πραγματοποίηση της παραβατικής τους συμπεριφοράς, λέγοντας ότι προέβησαν σε αυτήν «για πλάκα», εμείς δεν πρέπει να την παίρνουμε «στα σοβαρά», ως προς την αντιμετώπισή της και την τιμώρησή της.

Η αυστηροποίηση της μεταχείρισης των παραβατικών συμπεριφορών των παιδιών, δεν έχει επιστημονικό έρεισμα ούτε θα φέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα που πολλοί νομικοί πιστεύουν, όσον αφορά τη μείωση των συμπεριφορών αυτών.

Όλοι πρέπει να εστιάσουμε στις αιτίες του φαινομένου και στη πρόληψή του. Δύσκολα πράγματα αλλά αξίζουν τον κόπο.