Η ιστορία και τα κτήρια της πλατείας Κοτζιά

Είναι μία από τις πιο γνωστές πλατείες της Αθήνας. Σήμα κατατεθέν της είναι τα επιβλητικά κτήρια που την πλαισιώνουν και το σιντριβάνι με το γλυπτό της Σοφίας Βάρη. Στα 163 χρόνια ζωής της, έχει αλλάξει πολλές φορές όνομα και παρόλο που από το 1977 έχει μετονομαστεί επίσημα σε πλατεία Εθνικής Αντίστασης, οι Αθηναίοι εξακολουθούν να τη λένε με το όνομα που τελικά έχει καθιερωθεί: πλατεία Κοτζιά.

Από πλατεία Λουδοβίκου, πλατεία Εθνικής Αντίστασης

Στο πολεοδομικά σχέδια που κατέθεσαν ο Κλεάνθης και ο Σάουμπερτ στις αρχές του 1830 για το κέντρο της Αθήνας, η πλατεία Κοτζιά ήταν ένα μικρό τμήμα μίας μεγάλης πλατείας που θα ξεκινούσε από την Ομόνοια, θα εκτείνονταν μέχρι την Ευρυπίδου και θα είχε σιντριβάνια, δέντρα, κτήρια με στοές. Το όραμα των Κλεάνθη και Σάουμπερτ δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα λόγω του μεγάλου κόστους και η πλατεία Κοτζιά είναι το μόνο τμήμα που τελικά δεν οικοδομήθηκε και ό,τι απέμεινε από ένα όραμα που αν υλοποιούνταν, ίσως μέχρι και σήμερα το κέντρο της πόλης να ήταν πολύ διαφορετικό.

Η διαμόρφωση της πλατείας ολοκληρώθηκε το 1860. Αρχικά ονομάστηκε «πλατεία Λουδοβίκου» προς τιμήν του Λουδοβίκου του Α’ της Βαυαρίας, πατέρα του βασιλιά Όθωνα, και διατήρησε αυτό το όνομα για σχεδόν μία δεκαετία. Το 1870 ξεκίνησαν τα έργα για την κατασκευή ενός κτηρίου που θα στέγαζε το Δημοτικό Θέατρο. Μέχρι την ολοκλήρωσή των έργων το 1888, η πλατεία ονομαζόταν «πλατεία Νέου Θεάτρου», ενώ αμέσως μετά τα εγκαίνια μετονομάστηκε σε «πλατεία Δημοτικού Θεάτρου». Καρτ ποστάλ της εποχής αποτυπώνουν μία πλατεία γεμάτη φοίνικες, πράσινο και νεοκλασικά κτήρια, μία εικόνα πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Πρώτα-πρώτα το μέγαρο του Δημοτικού Θεάτρου σε σχέδια του Τσίλλερ που κάποτε δέσποζε ανάμεσα στο Μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας και το Δημαρχείο των Αθηνών, δεν υπάρχει πια. Είχε χαρακτηριστεί ως «το ωραιότερο θέατρο της Ευρώπης» και η αρχιτεκτονική, ιστορική και πολιτιστική του αξία ήταν ανεκτίμητη. Φιλοξένησε μεγάλα ονόματα της ευρωπαϊκής θεατρικής σκηνής όπως η Ελεονώρα Ντούζε και η Σάρα Μπερνάρ, ενώ από το 1922 έως το 1927 έμειναν σε αυτό Μικρασιάτες πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Το κτήριο κατεδαφίστηκε το 1940 με απόφαση του δημάρχου Κώστα Κοτζιά και ήδη από τότε η πλατεία είχε ξεκινήσει να αλλάζει μορφή.

Άλλα ονόματα που δόθηκαν κατά καιρούς στην πλατεία Κοτζιά είναι «πλατεία Δημαρχείου», «πλατεία Ταχυδρομείου», «πλατεία Εθνικής Τραπέζης». Και τα τρία σχετίζονται με τα επιβλητικά κτήρια που την πλαισιώνουν μέχρι σήμερα: το Μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, το Δημαρχείο της Αθήνας, και το Μέγαρο Μελά που από το 1900 μέχρι και το 1973 αποτέλεσε την έδρα του Κεντρικού Ταχυδρομείου των Αθηνών. Στην πλατεία Κοτζιά το 1942 οι υπάλληλοι του Ταχυδρομείου κήρυξαν την πρώτη απεργία στην κατεχόμενη τότε Ευρώπη. Μία πέτρινη επιγραφή έξω από το Μέγαρο Μελά γράφει:

«Από το σημείο εκείνο ξεκίνησε η πρώτη μεγάλη απεργία κατά του ναζισμού στην κατεχόμενη Ευρώπη από τους Έλληνες τριατατικούς υπαλλήλους στα Ταχυδρομεία Τηλεφωνεία. Ήταν 4:00 το απόγευμα της 14ης Απριλίου 1942».

Η πλατεία μετονομάστηκα σε «πλατεία Κοτζιά» το 1960, όνομα που ουσιαστικά διατήρησε για 17 χρόνια. Από το 1977 η επίσημη ονομασία της είναι «πλατεία Εθνικής Αντίστασης» για να τιμηθεί ο αντιστασιακός αγώνας των Ελλήνων την περίοδο της Κατοχής.

Η πλατεία Κοτζιά σήμερα

Τα κτήρια, ο αρχαιολογικός χώρος και ο «Θησέας» της Σοφίας Βάρη

Η πλατεία Κοτζιά σήμερα είναι πολύ διαφορετική σε σχέση με τις αρχές του 20ου αιώνα. Δεν έχει πια πράσινο, δεν έχει πια φοίνικες. Αντίθετα κυριαρχεί το τσιμέντο και στο κέντρο της ξεχωρίζει το σιντριβάνι με το γλυπτό «Θησέας» που φιλοτέχνησε η Σοφία Βάρη και τοποθετήθηκε στην πλατεία το 1996. Τα εντυπωσιακά κτήρια γύρω της που έχουν διασωθεί αναδεικνύουν την ιστορία της και δημιουργούν ένα αστικό και επιβλητικό σκηνικό.

Το Μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος

Είναι το μεγαλύτερο και πιο εντυπωσιακό κτήριο της πλατείας Κοτζιά. Βρίσκεται στην οδό Αιόλου 86 και πριν το 1900 ήταν δύο διαφορετικά κτήρια: η αριστοκρατική οικία Δομνάδου και το πολυτελές ξενοδοχείο «Αγγλία». Και τα δύο είχαν οικοδομηθεί το 1840 και είχαν το ίδιο ύψος. Ο ιδρυτής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, Γεώργιος Σταύρου, αγόρασε τα δύο κτήρια -πρώτα την οικία Δομνάδου και έπειτα το ξενοδοχείο- τα οποία ενοποιήθηκαν, ανακαινίστηκαν, ενώ προστέθηκαν και ένας επιπλέον όροφος, νέα πτέρυγα και ενιαία πρόσοψη.

Σήμερα το Μέγαρο της Εθνικής Τραπέζας της Ελλάδος διατηρείται σε άψογη κατάσταση και στεγάζει υπηρεσίες της τράπεζας.

Το Μέγαρο Καρατζά

Δίπλα του ακριβώς, στην Αιόλου 82-84, βρίσκεται ένα κτήριο πολύ διαφορετικό, αλλά εξίσου εντυπωσιακό. Είναι το Μέγαρο Καρατζά, το οποίο πήρε το όνομά του από τον Θεόδωρο Καρατζά, Διοικητή της Εθνικής Τράπεζας από το 1996 μέχρι τον θάνατό του το 2004.

Πενταώροφο, με αυστηρό ύφος και μοντέρνα αρχιτεκτονική, αποτελεί μία ιδιαίτερη πινελιά στην αρχιτεκτονική σύνθεση της πλατείας. Οικοδομήθηκε το 2002 και τα αρχιτεκτονικά σχέδια των Σακελλαρίδου, Παπανικολάου και Πολλάνη έγιναν με στόχο να αναδειχθεί ο χαρακτήρας και ο ρόλος της Τράπεζας, τα ευρήματα των ανασκαφών που έγιναν στην περιοχή τις δεκαετίες του '80 και του '90 και το νέο κτήριο να συνυπάρξει αρμονικά με τα ογκώδη κτήρια που βρίσκονταν γύρω του.

Το Μέγαρο Μελά

Το Μέγαρο Μελά βρίσκεται επίσης δίπλα στο Μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας. Ξεχωρίζει για τις αρχιτεκτονικές του λεπτομέρειες, όπως οι διακοσμητικές Καρυάτιδες και τα κυκλικά μετάλλια με τις κεφαλές του Ερμή.

Κατασκευάστηκε το 1874 σε σχέδια του Τσίλλερ, κατόπιν παραγγελίας του Βασίλειου Μελά, θεμελιωτή του θεσμού των Νηπιαγωγείων και επιτυχημένου επιχειρηματία με μεγάλη αγάπη για τις τέχνες, τη μόρφωση και την Ελλάδα.

Ήταν το μεγαλύτερο ιδιωτικό κτήριο της εποχής και αρχικά στέγασε το Grand Hotel d’ Athens και έπειτα το 1881 το Χρηματιστήριο Αθηνών. Από το 1888 έως το 1894 στο μέγαρο στεγάστηκε η Αθηναϊκή Λέσχη, το μακροβιότερο και πιο αυστηρό «κλειστό» ανδρικό κλαμπ της Αθήνας. Το 1900 μισθώθηκε από το Υπουργείο Συγκοινωνιών και μέχρι το 1973 αποτέλεσε την έδρα του Κεντρικού Ταχυδρομείο των Αθηνών.

Την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στο Μέγαρο Μελά εγκαταστάθηκαν η Υπηρεσία Λογοκρισίας, η Αγγλική Υπηρεσία Διαβιβάσεων και διάφορες στρατιωτικές υπηρεσίες. Το 1977 μισθώθηκε από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας και μέχρι και σήμερα στεγάζει σε αυτό κάποιες από τις υπηρεσίες της.

Όταν κατασκευάστηκε το 1874 ήταν ένα διώροφο κτήριο. Το 1909 προστέθηκε και ένας τρίτος όροφος, ο οποίος κατεδαφίστηκε 70 σχεδόν χρόνια μετά, όταν η Εθνική Τράπεζα ανέλαβε την αποκατάσταση του Μεγάρου στην αρχική του μορφή, σύμφωνα με μελέτη του αρχιτέκτονα Διονύσιο Βλαχόπουλο.

Οικία Ευσταθίου Σίμου

Στο νούμερο 88 της Αιόλου ξεχωρίζει η γοητευτική και ξεχασμένη οικία Ευσταθίου Σίμου. Ήταν το σπίτι του βουλευτή και πρεσβευτή Ευσταθίου Σίμου και έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο. Υπολογίζεται ότι κτίστηκε το 1850 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη και είναι από τα παλιά νεοκλασικά που κάνουν την Αιόλου έναν από τους πιο γραφικούς δρόμους της Αθήνας.

Το Δημαρχείο των Αθηνών

Το Δημαρχείο των Αθηνών βρίσκεται επί της οδού Αθηνάς, ακριβώς απέναντι από το Μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας. Οικοδομήθηκε σε σχέδια του Παναγιώτη Κάλκου το διάστημα 1872-1874 και ήταν εμπνευσμένο από το κτήριο της σημερινής Βουλής.

Αρχικά ήταν διώροφο και κεραμοσκεπές. Η όψη του άλλαξε αρκετά επί δημαρχίας Κώστα Κοτζιά την περίοδο 1935-1937 όταν προστέθηκε ένας ακόμα όροφος, αφαιρέθηκαν διακοσμητικά στοιχεία και η βάση του επενδύθηκε με λευκό μάρμαρο.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 έγιναν έργα για την αποκατάσταση του κτηρίου στην αρχική του μορφή. Μετά την αρχιτεκτονική μελέτη της Μαρίας Δανιήλ, επανατοποθετήθηκαν γείσα, πλαίσια και παραστάδες στον πρώτο όροφο, ενώ ο τρίτος όροφος αποφασίστηκε να διατηρηθεί.

Τα κτήρια στην οδό Ευπόλιδος

Στην πεζοδρομημένη οδό Ευπόλιδος δύο κτήρια ξεχωρίζουν. Το πρώτο βρίσκεται στο νούμερο 4 και είναι ένα νεοκλασικό μέγαρο που κτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και έχει ανακαινιστεί πλήρως. Το δεύτερο βρίσκεται ακριβώς δίπλα, στο νούμερο 2 της οδού, και σε αντίθεση με το παρακείμενό του, τα σημάδια εγκατάλειψης είναι εμφανή. Είναι το Μέγαρο Μητσοπούλου το οποίο κτίστηκε το 1861 και στέγασε το Ξενοδοχείο του Στέμματος.

Ο αρχαιολογικός χώρος της πλατείας Κοτζιά και η τελευταία ανακατασκευή

Το 1985 ξεκίνησε η κατασκευή υπόγειου χώρου στάθμευσης ακριβώς κάτω από την πλατεία. Τα έργα έφεραν στο φως ευρήματα από την αρχαία περίοδο όπως ταφικά μνημεία από τον 9ο αιώνα π.Χ., θεμέλια κτίσματος και αρχαίους δρόμους. Ένα τμήμα της ανασκαφής ξεχωρίζει σήμερα στην πλατεία μέχρι σήμερα και κεντρίζει το ενδιαφέρον των περαστικών που μπορούν να το θαυμάσουν πίσω από τα κιγκλιδώματα.

Η τελευταία ανακατασκευή της πλατείας Κοτζιά έγινε στα τέλη της δεκαετία του ’90 όταν δήμαρχος Αθηνών ήταν ο Δημήτρης Αβραμόπουλους. Τότε στην πλατεία προστέθηκε και το σιντριβάνι με το ογκώδες γλυπτό του «Θησέα», έργο της Σοφίας Βάρη.

Μπορεί σήμερα η πλατεία να μην θυμίζει αυτήν που είχαν οραματιστεί οι Κλεάνθης και Σάουμπερ με τον «Κήπο του Λαού», αποπνέει όμως μία αυστηρότητα που την κάνει επιβλητική και σίγουρα όχι αδιάφορη. Βέβαια, σημαντικό ρόλο σε αυτό παίζει η άριστη κατάσταση στην οποία διατηρούνται τα περισσότερα από τα ιστορικά κτήριά της, όπως το Μέγαρο Μελά, το Μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας και το Μέγαρο Καρατζά, τρία αρχιτεκτοντικά στολίδια της πλατείας και γενικότερα της πόλης.