Ψυρρή: Τα πέντε «άγνωστα» ιστορικά σημεία που αξίζει να δείτε

Κείμενο / φωτογραφίες: Άλκηστις Κοϊνάκη

Η συνοικία του Ψυρρή δε χρειάζεται συστάσεις. Βρίσκεται στην καρδιά της Αθήνας και είναι μία γειτονιά «πολύχρωμη» και πάντα γεμάτη κόσμο. Περπατώντας στους δρόμους της βλέπεις παλιά κτίρια, εντυπωσιακά graffiti, καφέ, μπαρ, μεζεδοπωλεία, ρεμπετάδικα. Όλα τα παραπάνω συνθέτουν ένα ιδιαίτερο σκηνικό που τη χαρακτηρίζει.

Ένα ακόμα κομμάτι της ταυτότητάς της; Η ιστορία της. Η συνοικία του Ψυρρή είναι μία από τις πιο παλιές στην Αθήνα. Κάποτε θεωρούνταν κακόφημη και σε αυτήν έμειναν ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο λόρδος Βύρων.

Το όνομα και η ιστορία

Το «Ψυρρή» αναφέρεται πρώτη φορά το 1679 στο βιβλίο του Γάλλου γιατρού Σπον «Ταξίδι σε Ιταλία, Δαλματία, Ελλάδα και Ανατολή» στο οποίο παρουσιάζεται ως ένα από τα οκτώ «πλατώματα» της Αθήνας. Μέχρι και σήμερα η ετοιμολογία της λέξης δεν έχει εξακριβωθεί, αναφέρει στο βιβλίο της «Ψυρρή, η γειτονιά των ηρώων» η Άρτεμις Σκουμπουρδή.

Η επικρατέστερη, ωστόσο, εκδοχή είναι ότι Ψυρρής ή Ψυρής ήταν το επώνυμο ενός μεγαλοκτηματία κατοίκου της περιοχής το οποίο σήμαινε Ψαριανός, αυτός δηλαδή που κατάγεται από τα Ψαρά, όταν ακόμα κατά τα μεσαιωνικά χρόνια το νησί λεγόταν Ψύρα ή Ψυρίη.

Πριν το 1835 η περιοχή του Ψυρρή περιελάμβανε και το Μοναστηράκι και έφτανε μέχρι το Θησείο και την Πλάκα. Μετά τη διάνοιξη της Ερμού όλο το νότιο τμήμα αποκόπηκε και θεωρήθηκε ξεχωριστή συνοικία.

Στην περιοχή υπήρχαν ήδη ταβέρνες και καπηλειά όπου σύχναζαν, πολιτικοί, επιφανείς επιχειρηματίες και απλοί εργάτες. Από τους πιο γνωστούς θαμώνες της συνοικίας ήταν ο Βασιλιάς Όθωνας και ο Γεώργιος ο Α’, ενώ από τους πιο διάσημους κατοίκους ο λόρδος Βύρων και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

Μετά το 1865 κα για περίπου τρεις δεκαετίες το Ψυρρή θεωρούνταν επικίνδυνο και κακόφημο. Ο λόγος ήταν οι διαβόητοι «κουτσαβάκηδες», όπως έλεγαν τότε τους μάγκες με παραβατική συμπεριφορά, οι οποίοι δρούσαν στην περιοχή και ήταν υπεύθυνοι για πολλές ληστείες και δολοφονίες.

Τον 20ο αιώνα η συνοικία εξακολούθησε να αποτελεί πόλο έλξης για τους Αθηναίους. Στην περιοχή υπήρχαν ταβέρνες που έγιναν στέκια, βιοτεχνίες. Χτίστηκαν σπίτια και τα μαγαζιά της «πρωταγωνίστησαν» σε ασπρόμαυρες ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου.

Η συνοικία του Ψυρρή σήμερα

Τις τελευταίες δεκαετίες το Ψυρρή είχε «σκαμπανεβάσματα» όσον αφορά τη δημοφιλία του. Μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 2000 είχε ήδη μετατραπεί σε μία χαοτική ζώνη διασκέδασης. Για κάποια χρόνια έπαψε να είναι hot spot για τους νέους καθώς επισκιάστηκε και από άλλες περιοχές του κέντρου. Μία τέτοια συνοικία, όμως, δεν θα μπορούσε να μην «ξαναζωντανέψει». Όπως και έγινε.

Σήμερα, το Ψυρρή είναι και πάλι στο επίκεντρο της διασκέδασης και πόλος έλξης για τους τουρίστες. Την τελευταία δεκαετία άνοιξαν πολλά νέα μαγαζιά, ενώ τα γνωστά εδώ και χρόνια στέκια παραμένουν σταθερή αξία της περιοχής. Τα παλιά κτίρια βρίσκονται ακόμα στη θέση τους ερειπωμένα και ξεχασμένα θυμίζοντας κάτι από την Αθήνα μίας άλλης εποχής και τα πολλά και διαφορετικά graffiti στους τοίχους δίνουν μία νέα ιδιαίτερη πινελιά στην ατμόσφαιρα της συνοικίας.

Πέντε ιστορικά σημεία στο Ψυρρή

Το κελί του Παπαδιαμάντη

Σώζεται μέχρι και σήμερα και βρίσκεται στον μεσαιωνικό ναό των Αγίων Αναργύρων με τον ιδιαίτερο «διπλοθολικό» τρούλο. Ο λογοτέχνης ήταν κάτοικος της περιοχής για πολλά χρόνια, ζούσε φτωχικά, μοναχικά και έτσι του δόθηκε το προσωνύμιο «ο ερημίτης του Ψυρρή». Στο συγκεκριμένο κελί λέγεται ότι έγραψε το μεγαλύτερο μέρος της «Φόνισσας».

Λίγο παρακάτω κατεβαίνοντας προς την πλατεία Κουμουνδούρου, στη συμβολή των οδών Σαρρή και Αγίων Αναργύρων, υπήρχε η μπακαλοταβέρνα του Καχριμάνη. Ήταν το στέκι του Παπαδιαμάντη στο οποίο έγραψε πολλά από τα διηγήματά του.

Οι φυλακές Γκαρμπολά στην οδό Σαρρή

Στον ίδιο δρόμο με την μπακαλοταβέρνα του Καχριμάνη, στην οδό Σαρρή, υπήρχαν οι φυλακές Γκαρμπολά που σήμερα έχουν κατεδαφιστεί. Σε αυτές είχε φυλακιστεί για 24 ώρες ο Χαρίλαος Τρικούπης το 1874 μετά τη δημοσίευση του άρθρου του με τίτλο «Τις πταίει;» στην εφημερίδα «Καιροί».

Το σπίτι της «Κόρης των Αθηνών»

Είναι το αρχοντικό όπου έμεινε ο λόρδος Βύρων για δέκα εβδομάδες, από τον Δεκέμβρη του 1809 μέχρι και τον Μάρτη του 1810. Το σπίτι άνηκε στον Προκόπη Μακρή, πρόξενο τότε της Αγγλίας στην Αθήνα. Εκεί ο ποιητής γνώρισε την κόρη του Μακρή, Τερέζα, για την οποία έγραψε το ποίημα «Η κόρη των Αθηνών».
Το αρχοντικό της οικογένειας Μακρή βρισκόταν στην οδό της Αγίας Θέκλας στο νούμερο 14. Έχει κατεδαφιστεί και σήμερα στη θέση του υπάρχει ένα πολυώροφο κτίριο.

Θέατρο «Εμπρός»

Το κτίριο στην οδό Ρήγα Παλαμήδου και Κατσικογιάννη, χτίστηκε το 1933 και στέγασε επί δεκαετίες την εφημερίδα «Εμπρός». Πρώτος εκδότης και εμπνευστής της ήταν ο Δημήτρης Καλαποθάκης ο οποίος το 1896 ξεκίνησε τη λειτουργία του πρώτου σύγχρονου τυπογραφείου της Ελλάδας εισάγοντας τις πρώτες λινοτυπικές μηχανές. Η εφημερίδα «Εμπρός» άφησε το στίγμα της στην ιστορία της ελληνικής δημοσιογραφίας. Είχε προοδευτική κατεύθυνση και μεγάλη απήχηση στους αναγνώστες. Αρθρογράφοι της ήταν οι Ιωάννης Κονδυλάκης, Εμμανουήλ Ροΐδης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Γρηγόριος Ξενόπουλος.

Η έκδοση της εφημερίδας σταμάτησε την περίοδο της Χούντας. Το 1989 το κτίριο χαρακτηρίστηκε διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού, ενώ ήδη στέγαζε για έναν χρόνο και μέχρι και το 2007 το θέατρο «Μορφές». Σήμερα στεγάζει το αυτοδιαχειριζόμενο θέατρο «Εμπρός» και θεωρείται εστία πολιτισμού για τη γειτονιά του Ψυρρή. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η εμβληματική επιγραφή στην ταράτσα είναι η ίδια από τη δεκαετία του 1930, σχεδόν δηλαδή 100 χρόνια.

Παλαιό Κακουργιοδικείο

Βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Αγίας Ελεούσης και Κακουργιοδικείου, εκεί όπου μέχρι το 1835 υπήρχε η εκκλησία της Αγίας Ελεούσας. Λόγω έλλειψης δημόσιων κτιρίων η εκκλησία, πλην του ιερού, κατεδαφίστηκε και στη θέση της χτίστηκε ένα διώροφο κτίριο που στέγασε το Κακουργιοδικείο Αθηνών. Το κτίριο έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο και από το 1955 ανήκει στην Εκκλησία της Ελλάδας. To ιερό του ναού της Αγίας Ελεούσας διασώζεται μέχρι και σήμερα στο ισόγειο του κτίσματος.