Tι υποδηλώνουν τα ρούχα των γυναικών τα προεπαναστατικά και επαναστατικά χρόνια

Γράφει η Τάνια Βελίσκου, Μουσειολόγος, Επιμελήτρια – Μουσείο Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας του Λυκείου των Ελληνίδων, Επιμελήτρια της έκθεσης ΜΥΡΙΑ ΟΣΑ [γ]ραμμένα, ἕν πανίον. 1821-2021

Για την ενδυματολογική ποικιλομορφία των γυναικών στην Αθήνα τα προεπαναστατικά χρόνια αντλούμε από την λιθογραφία του Γάλλου περιηγητή Louis Dupré (1789-1837) με τίτλο «Ελληνικός γάμος στην Αθήνα» (1819), παρατηρεί πρώτη η Ιωάννα Παπαντωνίου. Στην απεικόνιση που ιστορεί σκηνή από την προετοιμασία ενός αθηναϊκού γάμου, η Αθηναία νύφη είναι ντυμένη με αντερί, είδος φορέματος, ανοιχτό μπροστά, με γλωσσωτές απολήξεις που έφερναν τότε από την Συρία. Εσωτερικά φορά φαρδιά βράκα, που αποτελούσε κοινό τύπο ενδύματος για γυναίκες και άνδρες. Στο κεφάλι φέρει την κορώνα, ένα αυτοσχέδιο νυφικό κεφαλόδεσμο με σουργούτς στην κορυφή που θυμίζουν φούντες. Δεξιά της, στέκονται μια γυναίκα με αγροτική φορεσιά των χωριών της Αττικής με το χαρακτηριστικό φούντι, μακρύ μανικωτό πουκάμισο με φαρδιά διακόσμηση στον ποδόγυρο, κι ένα μικρό κορίτσι με κάποια παραλλαγή ενδυμασίας με σιγκούνι που δεν επιβίωσε. Αριστερά της νύφης, διακρίνονται δύο γυναίκες με φερετζέ, το χαρακτηριστικό πανωφόρι των Μουσουλμάνων γυναικών, το οποίο συνδύαζαν με τον μαχραμά για να καλύψουν το κεφάλι και μέρος του προσώπου τους, όπως κάνει η γυναίκα στην άκρη της εικόνας, της οποίας φαίνεται μόνο το κεφάλι. Αντίστοιχα, οι Χριστιανές χρησιμοποιούσαν μια μακριά μπόλια ή μια εσάρπα, σαν της γυναίκας που διακρίνεται πίσω από τον βρακοφορεμένο άνδρα.

Πώς αυτά τα αποτυπωμένα σε κάθε μορφολογική ή διακοσμητική λεπτομέρεια των ενδυμάτων, πολιτισμικά και άλλα γνωρίσματα, όπως της γεωγραφικής προέλευσης, της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, της ηλικίας, αλλά και της κοινωνικής ηλικίας (παντρεμένης, ανύπαντρης κ.λ.π.), τα οποία μάλιστα εντυπωσίαζαν του ξένους ταξιδιώτες που επισκέπτονταν τον ελλαδικό χώρο, σταδιακά χάθηκαν και αντικαταστάθηκαν από ενδυματολογικές συμπεριφορές επηρεασμένες από τη δυτική αισθητική;

Όψεις, τόσο της ετερόκλητης κοινωνίας των αρχών του 19^ου αι., όσο και της διάχυσης των ευρωπαϊκών προτύπων στην ένδυση, μας δίνουν αρκετές γραπτές πηγές, κάποιες καυτηριάζοντας το φαινόμενο, ορισμένες σχολιάζοντας σκωπτικά τις μεν, άλλες στηλιτεύοντας τις δε ενδυματολογικές επιλογές, και άλλες πάλι διακωμωδώντας την κατάσταση. Χαρακτηριστικοί της αισθητικής δυσαρμονίας που παρατηρείται τότε και στους άνδρες είναι οι στίχοι ενός εκ των πρώτων σατιρικών ποιημάτων του Αλέξανδρου Σούτσου:

Γάλλος, Γραικός, Οθωμανός, Έλλην, Ρωμαίος είσαι;

μ' αλλόκοτα ενδύματα στους δρόμους τι κινείσαι;

φο­ρείς στο σπήτι τίβενον, Ρωμαϊκήν χλαμύδα,

με γούναν Ασιατικήν πολλαίς φοραίς σε ίδα.

Σαν Τούρκος το κεφάλι σου το έχεις ξυρισμένο,

και με μπαρμπέταις Γαλλικαίς το έχεις στολισμένον

με λαιμοδέτι θωριακό το κούτελο σου δένεις,

εις σώβρακο δεκάπηχιν ολόκληρος εμβαίνεις

και κρυφτείς σ' αντερί φαρδή το τρίπηχο κορμί σου

ή Τουρκι­κά, ή Φράγκικα, ή Γραικικά ενδύσου.

Αν ήσουν σωστός Έλληνας πράγμα κακόν δεν ήτον

Γάλλος μισός, Γραικός μισός, Οθωμανός εν τρίτον,

Ρωμανός ένα τέταρτον είν' εντροπή να ήσαι·

κοσμοπολίτης μ ' έγινες; ωσάν τους άλλους ζήσε! (Ε', 1827)

Ήδη από το 1831, και πάλι ο Σούτσος, αυτή τη φορά στην κωμωδία, Ὁ Ἀσωτος· κωμῳδια εἰς πεντε πραξεις [and in verse] σχολιάζει το φαινόμενο της υιοθέτησης από τις Ελληνίδες ξενικών προτύπων στο ντύσιμο (καπέλα κορσέδες, γεμίσματα στο στήθος, τουρτούρ), αναφέροντας σε στίχο του «Η εγγονή μου φράγκεψε και τον Βολταίρ διαβάζει».

Η επιρροή των δυτικών προτύπων ένδυσης θα απασχολήσει από τις πρώτες δεκαετίες του 19^ου αι. ακόμη και τους Έλληνες γιατρούς, οι οποίοι επισημαίνουν τις βλαβερές συνέπειες στην υγεία από την ενδεχόμενη εισδοχή του ευρωπαϊκού συρμού του εφαρμοστού ενδύματος. Παρόλο που αρκετά χρόνια μετά ο Γάλλος μυθιστοριογράφος και δημοσιογράφος Edmond About που βρέθηκε στην Ελλάδα το διάστημα 1852-1854, παρατηρεί ότι εκείνα τα χρόνια ακόμη οι γυναίκες «των ορεσίβιων παλικαριών» που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, «δεν ξέρουν τι θα πει κορσές και φορούν το εθνικό φέσι», το θέμα απασχολεί πολύ νωρίτερα τον γιατρό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Σε μια συνάντηση της Ελληνικής Επιτρο­πής του Παρισιού (1828), ο Καραθεοδωρής εισηγείται να μεταφραστεί και να προσαρ­μοστεί στις ελληνικές ανάγκες το βιβλίο του Γάλλου Constant Sancerotte «Conseils sur la santé, ou Hygiène des classes industrielles» (Συμ­βουλές για την Υγεία), σημειώνοντας ότι «θα πρέπει να προστεθεί ένα κεφάλαιο για τις ενδυμασίες, ώστε να προσεχτεί από τις Ελληνί­δες η χρήση του κορσέ». Πράγματι, ένα χρόνο αργότερα ο Καραθεοδωρής εκδίδει με την ενίσχυση της Ελληνικής Εταιρείας ένα εκλαϊ­κευτικό εγχειρίδιο, αντλώντας στοιχεία από έργα διαφόρων ξένων συγγρα­φέων και από αυτό του Sancerotte. Το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του τιτλοφορείται «Περί ενδυμάτων», και περιέχει οδηγίες κατά των στενών ενδυμάτων και της συνήθειας των γυναικών στην Ευρώπη να φέρουν τον θώρακα (corset). Γράφει: «η γνώ­μη μου είναι να μην εισαχθή καθόλου εις την Ελλάδα, διότι τα κακά όπου επιφέρει είναι άπειρα και αθεράπευτα».

Με τον ερχομό των βασιλέων Όθωνα και Αμαλίας στην Ελλάδα μαζί με το ζήτημα της ταυτότητας και της «ελληνικότητας», τίθεται και το θέμα της ανάγκης ομοιογένειας και της εξωτερικής εμφάνισης των Ελλήνων.

Όπως περιγράφει στο ημερολόγιό της η Δανέζα Christiana Lüth, σύζυγος του προσωπικού ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας, αναφερόμενη σε έναν ανακτορικό χορό, «κάτι που ήταν πραγματικά ενδιαφέρον ήταν το ποικίλο ντύσιμο των καλεσμένων. Κάθε νησί και σχεδόν κάθε επαρχία είχε τη δική της περίεργη στολή, και λείπανε μονάχα οι μάσκες για να γίνει ένας υπέροχος αποκριάτικος χορός».

Δηλωτικός της μετάβασης της ελληνικής κοινωνίας από τα «παραδοσιακά» στα δυτικά πρότυπα της κομψής ένδυσης αποτελεί ο τύπος της ενδυμασίας της «Αμαλίας». Το ενδυματολογικό αυτό ιδίωμα της «Αμαλίας» συνιστά μια υβριδική μορφή ταυτότητας που προέκυψε από τη μίξη ενδυματολογικών σχημάτων από τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα της «μόδας» εκείνης της εποχής και την ελληνική τοπική φορεσιά, συνδυάζοντας ένα φόρεμα βιενέζικου τύπου, δημοφιλές στη κεντρική Ευρώπη με ένα αστικό βελούδινο ζακέτο με χρυσοκεντημένη διακόσμηση και φέσι ή παπάζι. Αν και η «Αμαλία» «επινοήθηκε» -όπως σημειώνει η Νάντια Μαχά-Μπιζούμη ως «ενοποιητικό σύμβολο» και θεσπίστηκε αρχικά ως «στολή» της βασίλισσας και της Αυλής της, διαθόθηκε προς κάθε κατεύθυνση και ταυτίστηκε με την εθνική γυναικεία φορεσιά των Ελλήνων. Σταδιακά επικράτησε μια «αμαλιοποίηση» των ενδυματολογικών σχημάτων στον ελλαδικό χώρο που οδήγησε σε μια νέα αστική μόδα. Συχνά επρόκειτο για μια απλή τροποποίηση των ενδυμασιών που ήδη υπήρχαν, κυρίως των συνόλων με φουστάνι, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις την μανιάτικη και την αστική κυπριακή ενδυμασία.

Εντούτοις, η συνύπαρξη του «παραδοσια­κού» με το ευρωπαϊκό ένδυμα είναι γεγονός που θα συνεχιστεί στις τέσσερις πρώτες δε­καετίες της ζωής του νέου κράτους, με κάποιους και κάποιες να υιοθετούν τις δυτικότροπες τάσεις και να αποδεσμεύονται πλέον από τα «παραδο­σιακά» σχήματα, και άλλους να εμμένουν πεισματικά σε αυτά. Χαρακτηριστική η περίπτωση του Βάσου Μαυροβουνιώτη που -σύμφωνα με τις πηγές- εμφανίζεται στις δεξιώσεις του Παλατιού φορώντας φουστανέλα, ενώ η γυναίκα του τον συνοδεύει με γαλλική τουαλέτα!

Εν τέλει, όπως σχεδόν διορατικά είχε προβλέψει ο About στα 1850 «το μέλλον ανήκει στα μαύρα κοστούμια», αντίστοιχα, φαίνεται ότι η δεκαετία του 1850 αποτέλεσε μια σημαντική καμπή στην ενδυματολογική συμπεριφορά και των γυναικών της εξαστισμένης πρωτεύουσας. Το περιοδικό Πανδώρα δημοσιεύει σε τεύχος του 1856 την εικόνα της υδραίικης –μεταξύ άλλων- γυναικείας ενδυμασίας, σχολιάζοντας έτσι την εγκατάλειψη των «παραδοσιακών» ενδυματολογικών σχημάτων και την υιοθέτηση δυτικών προτύπων: «Η Πανδώρα διατηρήσασα δι’ απεικονισμάτων πολλά πολλών Ελληνικών τόπων απαρχαιωθέντα ενδύματα, κατατάσσει μεταξύ αυτών και το υδραϊκόν, φοβούμενη μη και αυτό εξαλειφθή, χάρις εις τον νεωτερισμόν. Μικρόν κατά μικρόν η πολύπτυχος εσθής υπεσκελίσθη υπό του ευρωπαϊκού φουστανιού» ( Ένδυμα των γυναικών της Ύδρας», Πανδώρα 7/155 (1856), σ. 259-260). Παρά ταύτα, είναι ενδεικτικό ότι ο όρος «μόδα» καθυστερεί να μπει στο λεξιλόγιο και προτιμάται η λέξη «νεωτερισμός» για να περιγράψει την επικράτηση των δυτικών τάσεων.

Info: Οι παραπάνω αναφορές, καθώς και πολλά ακόμη θέματα με σημείο αναφοράς το ένδυμα, τους μετασχηματισμούς του, τη συμβολική του διάσταση, αλλά και τις πολιτικές και άλλες χρήσεις του από την εποχή της Επανάστασης έως σήμερα, αποτελούν επιμέρους θεματικές ενότητες της επετειακής ψηφιακής έκθεσης του Μουσείου Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας του Λυκείου των Ελληνίδων με τίτλο ΜΥΡΙΑ ΟΣΑ [γ]ραμμένα, ἕν πανίον. 1821-2021.

Συγκεκριμένα, η έκθεση διαρθρώνεται σε 12 θεματικές ενότητες, κάθε μία από τις οποίες αναπτύσσεται μέσα από έργα βίντεο σύγχρονων εικαστικών. Τα θέματα αναρτώνται σαν έργο σε εξέλιξη, σε ψηφιακό περιβάλλον, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα https://1821.lykeionellinidon.com Ωστόσο, επιλεγμένες θεματικές ενότητες θα παρουσιαστούν παράλληλα και στους χώρους του Μουσείου Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας (Δημοκρίτου 7, Κολωνάκι) και του Κεντρικού κτιρίου του Λυκείου των Ελληνίδων (Δημοκρίτου 14, Κολωνάκι), επιτυγχάνοντας τη σύνδεση του φυσικού και του ψηφιακού κόσμου.

Παρ-ακολουθήστε την έκθεση μέσα από τους ακόλουθους συνδέσμους:

Ιστοσελίδα: https://1821.lykeionellinidon.com

Facebook: https://www.facebook.com/GreekCostumeMuseum

Instagram: https://www.instagram.com/lykeionellinidon

Youtube: https://www.youtube.com/channel/UCEdjn6Uw13hCEgXOrZT2MSw

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αλέξανδρος Σούτσος, Σάτυραι Ε', 1827

Αλέξανδρος Σούτσος, Ὁ Ἀσωτος· κωμῳδια εἰς πεντε πραξεις [and in verse], Ναύπλιον 1831

Ελληνική Εταιρεία. Υγιεινά Παραγγέλματα προς χρήσιν του Ελληνικού λαού, ερανισθέντα και συνταχθέντα παρά Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή ..., Παρίσι 1829.

Χριστιάνα Λυτ, Μια Δανέζα στην αυλή του Όθωνα, μτφ.-επιμ. Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Ερμής, 1981

Ιωάννα Παπαντωνίου, η Ελληνική Ενδυμασία. Από την Αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ού. αι, εκδ. Τράπεζα της Ελλάδος,2000
Περιοδικό Πανδώρα 7/155 (1856)

Edmond About, Η Ελλάδα του Όθωνα,εκδ. Μεταίχμιο 2018
Nadia Macha-Bizoumi, «The “Amalia” Costume: The Visual Symbol of the Transition from the Oriental Past to Western Modernity (19th Century)», στον Κατάλογο της έκθεσης «Patterns of Magnificence. Tradition and Reinvention in Greek Women’s Costume», Hellenic Centre, Λονδίνο 2014, 48-55

Δείτε εδώ το μεγάλο αφιέρωμα του CNN Greece στην επέτειο των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821