Η γυναικεία ομορφιά στα δημοτικά μας τραγούδια
Γράφει ο Αριστείδης Ν. Δουλαβέρας, τ. Αν. Καθηγητής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Η ανθρώπινη ομορφιά, το κάλλος, υπήρξε κεντρικό θέμα στην ιστορία του πολιτισμού όλων των λαών. Ιδιαίτερα, στον ελληνικό λαό εκφράστηκε με μία θεά, την Αφροδίτη, για τη γυναικεία ομορφιά και με την αυτάρεσκη ομορφιά του Νάρκισσου, για την ανδρική. Πολλές επιστήμες ασχολήθηκαν με την ανθρώπινη ομορφιά (φιλοσοφία, αισθητική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, ζωγραφική, μουσική, λογοτεχνία κ.λπ.). Η εξωτερική ομορφιά, η εμφάνιση, λειτουργούσε και λειτουργεί ιδιαίτερα σήμερα ως μέσον κοινωνικής καταξίωσης και αποδοχής. Το κάλλος είναι η καλύτερη συστατική επιστολή! Αποτελεί το εισιτήριο της επιτυχίας. Η απουσία της ομορφιάς ή η απώλειά της είναι πράγματι ένα διαρκές παράπονο εναντίον της ίδιας της φύσης ή της μοίρας. Σήμερα, πάντως, η βιομηχανία της ομορφιάς κάνει «θαύματα», παρεμβαίνει διορθωτικά σε όσα η φύση δεν υπήρξε απλόχερη και, με πρωτεργάτη την ιατρική, ανθεί όσο ποτέ.
Ειδικό λόγο θα κάνουμε εδώ για τη γυναικεία ομορφιά στα δημοτικά μας τραγούδια[1], που είναι η έκφραση της ψυχοσύνθεσης, των καημών και των πόθων του λαού μας, όπως διαμορφώθηκαν στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας (1453-1821).
Η φιλοτέχνηση της εικόνας της ωραίας γυναίκας στο δημοτικό τραγούδι δεν απομακρύνεται από τις βασικές αρχές της επικής και αρχαϊκής τέχνης. Αναφέρεται μια γενική, συγκεντρωτική λέξη (όμορφη, λυγερή, ξανθή), για να προστεθεί στη συνέχεια και να προβληθεί μια χαρακτηριστική λεπτομέρεια της ομορφιάς: τα μάτια, η κόμη, το στήθος, η μύτη, τα χέρια, κ.λπ.
Ποιος παίρνει κόρη όμορφη, ξανθή και μαυρομάτα;
Στον τονισμό του στοιχείου της ομορφιάς συμβάλλει η αναφορά του χρώματος:
Άσπρη ’σαι κι άσπρα φορείς κι άσπρη είν’ η φορεσιά σου
κι άσπρα λουλούδια πέφτουνε, μικρή μου στην ποδιά σου.
Σημειώνω εδώ ότι το μαύρο χρώμα δεν είναι μόνο στοιχείο πένθους αλλά και στοιχείο ομορφιάς: μαυρομάτα, μαυροματούσα, μαυρομαλλούσα, μαύρα μάτια, μαύρα φρύδια:
Τα φρύδια σου είναι ολόμαυρα σαν το κορακοφτέρι.
Μαύρα μάτια, μαύρα φρύδια, κατσαρόμαυρα μαλλιά,
κάνεις τις καρδιές κομμάτια και τρελαίνεις τα παιδιά.
Το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα ολοκληρώνεται, πάντως, χάρη στο πυκνό σύστημα παρομοιώσεων και μεταφορών, που σχηματίζεται από υλικό αντλούμενο από τη φύση (φυτικό βασίλειο, πτηνά του οικείου χώρου, αλλά και τον κόσμο των αγρών), (βασιλικέ πλατύφυλλε, μυγδαλιά λουλουδισμένη, πέρδικα πλουμιστή, αηδόνι του περιβολιού κ.λπ.), από προϊόντα της παραγωγικής δραστηριότητας του ανθρώπου (άσπρη φοντάνα του νερού, δαχτυλιδιού πετράδι, κασέλα μ’ ολοπλούμιστη, πράσινη πέτρα του γιαλού, κλπ.) Υπάρχει ακόμα η ιδιαίτερα μεγάλη χρήση της ύλης και του χρώματος των ευγενών μετάλλων, χρυσού, άργυρου, των πολύτιμων λίθων (μαργαριταριού), κ.λπ.: Που ’ν’ το κορμί της μάλαμα κι μέση της ασήμι.
Κόρη μαλαματένια μου και μαργαριταρένια μου.
Ας σημειωθεί ότι οι επιλεγμένες καθαρά λεπτομέρειες στο ιδιότυπο αυτό ψηφιδωτό των πορτρέτων εξαίρονται ιδιαίτερα και με τη χρήση σύνθετων ή πολυσύνθετων:
Μοσχοκανελοκόκαλη, κανελοζυμωμένη,
γαρυφαλοχνωτάτη μου κι ακριβαναθρεμένη.
Από τον χώρο του θείου αντλούνται πολλά σύμβολα ομορφιάς, όπως η Παναγία και ο Χριστός, οι Άγγελοι, οι Άγιοι, ο Τίμιος Σταυρός, ιερά σκεύη και αντικείμενα: (Παναγιά γραμμένη, Άγγελος είσαι στη θωριά, αγγελικό μου πρόσωπο, αγγελοστολισμένη μου, χρυσό μου δισκοπότηρο, διαμαντένιε μου σταυρέ, κ.λπ.).
Η λαϊκή μούσα δεν υμνεί μόνο την υπάρχουσα γυναικεία ομορφιά, αλλά και αυτή που χάνεται, αυτή που είναι καταδικασμένη να εξαφανιστεί στα ανήλια μέρη του θανάτου. Έτσι, έχουμε και αναλυτικότερες περιγραφές, όταν περιγράφεται το νεκρικό κάλλος:
Για ιδές κορμί για ντουλαμά, δάκτυλα για την πένα,
για ιδές αχείλη για φιλί κι ας είν’ και ματωμένα.
Πού πας, διαμάντι, να κρυφτείς, μάλαμα, να σκουριάσεις
και κόκκινο γαρίφαλο, να κιτρινοφυλλιάσεις.
Πολύ σημαντικό θέμα στα δημοτικά τραγούδια σε σχέση με τη γυναικεία ομορφιά είναι και ο στολισμός, που αποτελεί παρέμβαση στο φυσικό, για να πολλαπλασιασθεί το υφιστάμενο αισθητικό αποτέλεσμα για διάφορους σκοπούς. Ο ερωτικός στόχος έχει πάντα κυρίαρχη θέση, όπως στο τραγούδι Της κουμπάρας-νύφης:
Τον ήλιο βάζει πρόσωπο και το φεγγάρι στήθος
και του κοράκου το φτερό βάζει καμαροφρύδι,
την όχεντρα την πλουμιστή κορδέλα στα μαλλιά της,
τον άμμο τον αμέτρητο ρίχνει μαργαριτάρια…
Η εξωκοσμική ομορφιά της Κουμπάρας που ντύθηκε σαν νύφη, επηρεάζει στο διάβα της τα πάντα, άψυχα και έμψυχα, και τελικά ανατρέπει την άδικη απόφαση του γαμπρού.:
Στο δρόμο που πηγαίνανε τα μονοπάτια ανθούσαν.
Κι ωσάν την είδε η εκκλησιά, απ’ άκρη σ’ άκρη σείστη.
Παπάς την είδε κι έσφαλε, διάκος κι αποξεχάστη,
τα ψαλτικά τους έχασαν ψάλτες και καλανάρχοι.
Ωσάν την είδε ο νιόγαμπρος, έπεσε κι ελιγώθη.
- Παπά, για μασήμανε, παπά, για ματαψάλε
και άλλαξε τα στέφανα και βάλ’ τα στην κουμπάρα.
……………………………………………………….
Η ομορφιά και ο στολισμός πάντως δεν ταιριάζουν στις περιπτώσεις πένθους:
Αν ίσως είναι για χαρά, να στολιστώ και να ’ρθω
κι αν είναι πίκρα, πες μου το, να βάλω μαύρα να ’ρθω.
Κάθε περιοχή της Ελλάδος επιδιώκει τον στολισμό ως ενισχυτικό μέσο του κάλλους, με τα δικά της στολίδια, που ξεκινούν κυρίως από την τοπική ενδυμασία αλλά και τα διάφορα τοπικά εξαρτήματα ομορφιάς, σε συνδυασμό βέβαια με τις τοπικές αισθητικές αντιλήψεις.
Ωστόσο, η ομορφιά της γυναίκας παρουσιάζεται με ποικιλία κριτηρίων. Δεν υπάρχει ένα μόνο ιδεώδες της γυναικείας ομορφιάς. Όμορφη μπορεί να είναι και η ψηλή σαν κυπαρίσσι αλλά και η κοντούλα, η μαυρομάτα αλλά και η γαλανομάτα, η μαυρομαλλούσσα αλλά και η ξανθομαλλούσα. Χαρακτηριστική του πνεύματος αυτού η παροιμία:
Άλλος αγαπά τη μαυρομάτα / κι άλλος την τσιμπλομάτα.
Η διαφορετικότητα αυτή των κριτηρίων για τη γυναικεία ομορφιά δεν υποδηλώνει αντιφάσεις στη λαϊκή αντίληψη γι' αυτήν, αλλά πιο πολύ εκφράζει μία πληθωρική κατάφαση της φυσικής ομορφιάς στις διάφορες εκδοχές και μορφές της, γεγονός που εμπλουτίζει την ίδια τη ζωή, της δίνει αρμονία και πλούτο και εξουδετερώνει τον ασφυκτικό περιορισμό προτιμήσεων σε ελάχιστα πρότυπα ομορφιάς.
Οι αντιλήψεις του δημοτικού τραγουδιού για τη γυναικεία ομορφιά ισχύουν εν πολλοίς και σήμερα και συντρόφευαν την ελληνική ψυχή από την τουρκοκρατία έως την Επανάσταση και, στη συνέχεια, από τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους μέχρι τις μέρες μας. Εις πείσμα της παγκοσμιοποίησης, η ελληνική δημοτική παράδοση συνεχίζει την ενεργό παρουσία της. Η γυναικεία ομορφιά (όπως και η ανδρική) τραγουδήθηκε και τραγουδιέται ακόμα και σήμερα στις χαρές και στα πανηγύρια του λαού μας, πράγμα πολύ αισιόδοξο για τη μελλοντική πορεία και ύπαρξη της δημοτικής μας μουσικής.
-------------------
Βλ. ειδικότερα Α. Ν. Δουλαβέρας, Η γυναικεία και η ανδρική ομορφιά στο δημοτικό τραγούδι, Παπαζήσης, Αθήνα 2013, σελ. 500.